Бошқирдистон давлат университетининг рус адабиёти кафедраси доценти Валентина Борисова билан суҳбат

“Достоевский олами” ва “Ислом дунёси” тушунчаларини ёнма-ён қўйишнинг ўзиёқ Фёдор Михайловичнинг меросини “рус ғояси” деб қатъий ишонадиган, биринчи навбатда “Православликни сақлаб қолиш йўли” деб билган кишиларга кучли зарба бергандек туйилиши мумкин.  

Аммо буюк рус ёзувчиси ва мутафаккирининг тажрибаси, аён бўлишича, анча кенг бўлиб чиқмоқда. Ҳа, У Россия учун жон куйдирган ва унинг буюк мамлакатга айланишини орзу қилган эди. Ҳа, у ҳақиқий насроний бўлган. 

Шунинг билан бирга у мусулмонлар билан самимий муносабатлар ҳам ўрнатганки, ўша алоқалар унинг ҳаётида муҳим роль ўйнаган эди. Боз устига Иброҳим динининг чуқур бирдамлигидан яхши хабардор эди. Ва унинг кузатишлари бугунги кунимизда ҳам долзарблигини йўқотгани йўқ.

Бу ҳақда Бошқирдистон давлат университетининг рус адабиёти кафедраси доценти Валентина Борисова билан суҳбатлашдик.

– Валентина Васильевна, Сиз нима деб ўйлайсиз, Достоевскийга “асос-илдиз” ўлароқ муносабатда бўлиш қанчалик тўғри ва у Ислом динига жуда қаттиқ қизиққанми?

– Достоевскийнинг ботиний олами ўқув юртларида муҳрлаб қўйилган дарс соатлари ва ўшаларга асосланиб ўрганилаётгани, тасаввур ҳосил қилинаётганидан кўра бағоят кенг. Унинг тафаккури ҳар доим изланишда бўлган, ўтказган кунлари эса шахсий катта ҳаётий тажрибаси эди. Эслатиб ўтаман, у ўлимга маҳкум этилган чоқда, лаҳзанинг қадрини ҳис қилган, кейин эса бирданига афу этилган. Достоевский Россиянинг шафқатсиз меҳнат лагерларини биларди, ўша даҳшатнинг учоқларига тушиб қолиб хўрланганлар, ҳақоратланганлар, уларнинг вақтинчалик раҳбарлари ва ҳукмдорлари билан суҳбатлашар эди.  

У мусулмонлар билан кўп муносабатда бўлгани сабабли уларнинг таъсирида Исломга қизиқиши ўта жиддий бўлган. Шуни унутмаслик керакки, ёш Достоевский Осиёда тўққиз йил яшаган: дастлаб Омскда сургунда бўлган, кейинги тўрт йилни Семипалатинскда ўтказган. Феодор Михайлович Осиёга кейинги келганида дўстлашган инсонлар ичида унинг энг қадрдон ва яқин дўсти ўша замонларда ҳам, ҳозирги кунда ҳам ғоят машҳур шарқшунос бўлган ажойиб инсон Чўқон Чингизович Валихонов бўлган. 

У Феодор Михайловичга нисбатан ёшроқ эди. Шундай бўлса-да, ёзувчига Ислом дини ва маданияти ҳамда Шарқдаги бошқа динлар, хусусан, буддавийлик ҳақида ҳам кўп нарсаларни гапириб берган эди. Икки буюк инсоннинг самимий дўстлиги хотираси – рус ва қозоқ адабиёти классиклари – Қозоғистонда бугунги кунда ҳам шарафланади ва Семипалатинскда Достоевскийнинг адабий-мемориал музейи очилган.   

Достоевскийнинг ундан бошқа ҳам мусулмон дўстлари кўп бўлган ва у мусулмонлар билан юзма-юз суҳбатлашиш тажрибасига эга эди. Унинг  маҳкумликда ёзилган машҳур “Ўлик уйдан мактублар” романидаги деталларни эслаб кўринг.

Унда ёзувчининг доғистонлик ёшгина татар йигити, мусулмон Али билан қандай муносабат ўрнатгани, уларнинг узундан-узун суҳбатлашгани ёритилган ажойиб саҳифалари бор. Масалан, унда муаллиф (бу “икки карра муаллиф” – бир вақтнинг ўзида роман ёзувчиси ва ҳикоя қилиб берувчи) ҳикояда Алини ўзида мавжуд бўлган Инжилдан фойдаланиб русча ўқишни ва ёзишни ўргатган.

Достоевский ёш мусулмонга фақат ўқитувчилик вазифасини бажариш билан чекланмаган, шунингдек, у ўзига хос равишда православ динига тарғиб этувчи “миссионерлик” ёки “воизлик” вазифасини ҳам бажаргани тўғрисида ҳайратланарли фактлар мавжуд. Аммо унинг ўзи ҳам Алидан кўп нарсаларни ўрганган.

Мана, Достоевскийнинг Исо алайҳиссалом ҳақидаги ҳикоясини эшитган Али нима деб хитоб қилади: “Исо – Аллоҳнинг пайғамбари! Исо алайҳиссалом ҳақ гапларни сўзлаган! Ахир айнан ана шу гаплар бизнинг китобимиз – Қуръони каримда ҳам ёзилган”. 

Эҳтимол, Фёдор Михайлович насронийлик ва  Исломнинг яқинлигини, Қуръон ва Инжил, Қуръон ва Хушхабар – туғишган китоблар эканини илк даъфа ўшанда ҳис қилгандир. Менинг фикримча, Достоевский дунёнинг икки динининг ўзаро яқин қариндош эканини ўша кезлардаёқ англай бошлаган. 

“Ўлик уйдан мактублар”ни саҳифалаймиз:

“Доғистонлик татарлар уч киши – туғишган ака-укалар эди. Уларнинг иккови қартайиб қолганди, учинчиси, Али эса йигирма ёшлардан ошмаган бўлса-да, аммо ундан ҳам ёш кўринар эди. Унинг ётадиган жойи менинг ёнимда эди. Унинг чиройли, очиқ, ақлли ва шу билан бирга, хайрихоҳ ва содда юзи бир қарашдаёқ менинг қалбимни ўзига мафтун қилди, мен тақдирдан турмадагиларнинг бошқа бири билан эмас, айнан у билан ёнма-ён қилганидан мамнун эдим.  Бемалол айтиш мумкинки, унинг бутун қалби  – гўзал чеҳрасида акс этиб турар эди. Унинг кулгуси жуда ҳам самимий, худди болаларникидек беғубор эди; катта қора кўзлари мулойим ва меҳрибонлик билан боқарди, мен ҳар доим ўша қарашлардан бир ажойиб меҳрни ҳис қилар, ҳатто кўнглимдаги ғамгинлик ва қайғудан енгил тортгандек бўлиб қолар эдим. Мен асло муболаға қилмаяпман. (...)”  

Боланинг турма ҳаётини шунча йил яшаган эса-да, қалбининг салимлигини, ўзида ҳалолликни қатъиятлаштириб олганини, бундай самимийлик ва хушфеълликни, қўполлик ва дағалликдан йироқликни сақлаб қолганини тасаввур қилиш қийин эди. Бироқ унинг ана шу мулойим муносабати ортида кучли ва қатъиятли табиати акс этиб турар эди. Мен унинг ана шу ботиний қувватини аста-секин ўрганиб олдим.

У ҳаёли қизлардан ҳам покиза эди ва кимнингдир ёмон, уятсиз, ифлос сўзлари ёки адолатсизлиги, зўравонлик ҳаракатлари унинг чиройли кўзларида ғазаб учқунини чақнатиб юборар эди. Лекин у жанжал ва ади-бадилардан йироқ юрар, ўзини хафа қилганларни жазосиз қолдирмайдиганлар тоифасидан бўлмаса-да, ўзини ҳимоя қилиш учун туриб бера олар эди. Аммо унинг ҳеч ким билан баҳс-мунозара қилишга эҳтиёжи ҳам йўқ эди, чунки ҳамма уни яхши кўриб, унга меҳрибончилик кўрсатарди.

Дастлабки кезларда у мен билан шунчаки яхши муомала қилиб юрди. Секин-аста мен у билан гаплаша бошладим ва у бир неча ой ичида рус тилида бехато гапиришни ўзлаштириб олди. Бироқ акалари неча йилдан бери турмада ўтирган бўлса-да, русчада яхши гаплаша олмас эди. У менга фавқулодда ақлли, фавқулодда камтарин ва фавқулодда нозик табиатли ва ҳатто бағоят сермулоҳазали бола бўлиб кўринди.

Умуман олганда, шуни айтишим мумкинки, Али оддий одамларга ўхшамас эди ва уни мен ҳаётимда учратган одамларнинг энг яхшиси деб хотирлайман. Табиатнинг ҳаддан ортиқ гўзал табиий гўзалликлари борки, улар Парвардигорнинг  мукофотидир ва уларни ҳеч қачон вақти келиб салбий томонга ўзгариши мумкин деган фикрни хаёлингизга ҳам келтира олмайсиз. Ундан сиз ҳар доим хотиржам бўласиз.

Бир сафар биргаликда Тоғдаги ваъзни ўқидик. Ўшанда айрим жойларини у худди ўзининг туйғуларини ифода этаётгандек ўқиётганини фаҳмлаб қолдим.   

Мен ундан ўқиётганинг ўзингга ёқаяптими деб сўрадим.

У кескин ўгирилиб қаради ва юзига қизиллик югурди.

– Ҳа, албатта! – деб жавоб берди у, – Исо алайҳиссалом муқаддас пайғамбар, У Раббимизнинг амрини айтган. Қандай ажойиб!

– Сенга ҳаммасидан кўпроқ қайси ёқади?

– Алвидо, муҳаббат, душманларингни ранжитма ва уларни яхши кўр. Қаранг, у қандай яхши ўгитлар берган!

У бизнинг суҳбатимизга қулоқ солиб ўтирган акалари тарафга юзланди ва уларга қизғинлик билан нималарнидир тушунтирди. Ака-укалар ўзаро хийла вақт гаплашди ва бошлари билан нималарнидир тасдиқлашди.

Сўнгра муҳим аҳамиятга эга, аниқроғи, тоза мусулмончасига жилмайди (мен айнан муҳимлиги учун ниҳоятда севадиган мафтункор жилмайиш), менга мурожаат қилиб Исо алайҳиссалом Аллоҳнинг пайғамбари эканини таъкидлашди, у буюк мўъжизалар кўрсатган: лойдан қуш ясаган ва пуфлаганда қуш учиб кетган... бу ҳодиса уларнинг Китобида ёзилган экан. Буларни айтаётганда улар нима қилаётганини билгани ҳолда комил ишонч билан гапирар эди. Менга Исони мақтаётганда Алининг ўзини ниҳоятда бахтиёр ҳис қилаётгани жуда ҳам ёқаётган эди. Унинг акалари менга шу мамнунликни бахш этишга қарор қилган эди.

Ҳозир қаерларда юрган экан, қаерда ҳозир менинг меҳрибон ва азиз дўстим, қадрдоним Али!..”

– Ҳа, одамлар аксаран қамоқ синовларини фақат оғир жазо сифатида қабул қилади. Бироқ Аллоҳ таолонинг иродаси ила Достоевскийнинг ҳаёт йўлида китоблардаги эмас, маърифатпарвар Валихонов ва доғистонлик оддий ака-укалар сиймосида мусулмонлар билан юзма-юз бўлиш насиб этди. Петербургда яшашда давом этганида ўзи учун янги олам бўлган мусулмонларни учратиб, улар билан яқин дўст тутиниши маҳол эди. Аммо Достоевский учратган одамларининг сиймосини тасвирлаш билан кифояланмасдан, олис ўтмишда қолган ҳаёт тарзини теран таҳлил қилиб, тушунишга ҳаракат қилди. 

Шубҳасиз, уни Исломнинг асосчисининг шахси қизиқтирар эди. Унинг “Жиноят ва жазо” романида Раскольников тилида Муҳаммад алайҳиссаломнинг номи жаранглайди: “Оҳ, мен Пайғамбарни шундай тасаввур қиламан! Аллоҳ амр қилмоқда, тавба қилинг, эй титраётган махлуқлар”.

Раскольников шуурида қаҳри қаттиқ Пайғамбарнинг образи шаклланганини тушуниш қийин эмас – бундай қараш билан албатта мусулмонлар муроса қилмайди. Ахир мусулмонлар учун «Магомет» (Россияда XIX асрда у зотнинг номини шундай аташган. Аммо Достоевский бу отнинг тўғри талаффузи – “Муҳаммад” эканини билар эди) – насронийларга Исо алайҳиссалом қандай бўлса, шундай мукаммал инсон эди.

Бу ерда адабий қаҳрамон Пайғамбар алайҳиссалом образини нотўғри тасаввур қилади. У қўпол диний хатога йўл қўяди. Муаллиф эса унинг хатосини тўғрилайди.

– Қандай қилиб?

– У ўз қаҳрамонининг Исо ва Муҳаммад тўғрисидаги фикрини инкор этади.  Улар бир-бирига қарши қўйиш мумкин бўлган идеаллар эмаслигини илгари суради. Бундай мухолифат – фақат Раскольниковнинг шахсий тушунчаси, холос.

Пайғамбарлик рутбасининг давомийлиги: Исо алайҳиссалом, кейин Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам образи роман ниҳоясида қайта тикланади. “Жиноят ва жазо” романининг эпилогида Иброҳим алайҳиссалом ҳам тилга олинади. “Раскольников сибирь дарёси бўйида ўтирибди (бу Иртиш, албатта) ана у бепоён боқиб турибди. Қаршисида – қуёш нурида товланаётган тилларанг саҳро манзараси. Қозоқлар уни “сари арка” – олтин, сариқ чўл деган бўлишарди. У узоқларга боқиб ўтирар экан, уни қандайдир ташвиш ва сиқилиш азоблайди. Албатта, бу ғамгинлик ва зерикиш идеал билан боғлиқ. Унга Иброҳим алайҳиссаломнинг замони давом этаётгандек туйилди, ана унинг суруви.

Ана шу қирғиз, қозоқ чўли унга мўъжизавий тарзда семит халқлари, шунингдек, яҳудийлар ва арабларнинг бобокалони бўлган Иброҳим алайҳиссалом қачонлардир у ёққа, бу ёққа юраётган қадимий фаластин ерлари бўлиб кўринди. Иброҳим – “умумий одам”.

У Инжилдаги умумий одам: уни яҳудийлар ҳам, насронийлар ҳам, мусулмонлар ҳам ўзларининг бобокалони деб ҳисоблайди. Иброҳим алайҳиссалом ҳақидаги бу  сўзлар рамзий маънога эга. У Раскольниковнинг руҳий-ахлоқий чанқоқлигини қондиришга ҳаракат қилиб қайтган маънавий манбаига ишора қилади. 

“Жиноят ва жазо”нинг эпилогини очамиз:  

“Яна ҳаво очилган ва илиқ кун эди. Тонг саҳарлаб, соат олтиларда дарё бўйидаги алебастр куйдирилиб, тўпон қилинадиган печь жойлашган саройга қараб йўл олди Бу ерда ишлаш учун бугун уч киши ажратилганди. Маҳбуслардан бири соқчи билан аллақандай асбоб олиб келгани қўрғонга кетди; бошқа маҳбус ўтин ёриб печга қалай бошлади. Раскольников саройдан соҳил бўйига чиқди ва сарой олдига тахлаб қўйилган ғўлалар устига ўтириб ҳувиллаган яйдоқ дарёга кўзларини тикди. 

Баланд қирғоқдан атроф кафтда тургандек кўринарди. Нариги олис соҳилдан элас-элас  қўшиқ саси эшитиларди. У ерда, офтобнинг нури пойандоз бўлган бепоён чўл бағрида билинар-билинмас нуқтадай бўлиб кўчманчиларнинг ўтови қорайиб кўринарди. У ёқда эркинлик ҳоким эди, бу ердагиларга сира ўхшамайдиган одамлар яшашарди, у томонда вақт гўё қотиб қолганга, гўё Иброҳим ва унинг подалари замонидан бери асрлар ўтмаганга ўхшар эди. Раскольников тикилганча қотиб қолганди. Хаёл ва хулиё дунёсига ғарқ бўлганди; у ҳеч нарсани ўйламас, лекин аллақандай соғинчи, интизорлик юрагини ўртарди”.

Аслида Достоевскийнинг исломий қадриятларни тушунишга интилиш тажрибаси ўша даврда ноёб тажриба бўлган эди. Шуни унутмаслик керакки, ўша даврдаги рус маданияти тарбиясини кўрган ўқимишли одамлар ҳам худди бошқа европалик зиёлиларга ўхшаб Ислом ҳақида бевосита маълумотга эга эмас эди – Қуръони каримни мусулмон бўлмаган кимсалар таржима қилар ва ўша таржималарда “империя-миссионерлик” мақсадлари устуворлик қилар эди. Мусулмонлар тарихида ва бугунги ҳаётида муҳим ўринга эга бўлган ҳадиси шарифлар таржима қилинмаган эди.  

Аслида эса, ҳозирги кунда, янги мингйилликда Исломнинг муқаддас манбалари рус тилига ўгирилмоқда ва уни рус миллатининг фикр эгалари ўқиб-ўрганмоқда. Ўша замонлар кўпчилик шунга ишонар эдики, “ухлаётган Шарқ” фақат эртаклар ва мураккаб “арабеска”ни сақлаб қолган, диний ҳаёти эса бидъату хурофотдан иборат, холос. 

Ажабланарлиси шундаки, Достоевский пайғамбарларнинг давомийлигини ва уларнинг барчаси ёлғиз Аллоҳга ибодат қилишга даъват қилишини билган ва Ислом динини олиб келган Пайғамбарга хайрихоҳ бўлган.

Жаннат Сергей Маркус суҳбатлашди,

Дамин ЖУМАҚУЛ таржима қилди.