Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг жуфти ҳалолларидан бири, онамиз Умму Салама (розияллоҳу анҳо)га чўрилари Хайра ўғиллик бўлгани ҳақидаги хушхабар келиб, мўминлар онаси (Аллоҳ у кишидан рози бўлсин)нинг қалбларини қамраб олган шоду хуррамлик, онамизнинг нурли чеҳрасида ҳам намоён бўлган эди. Сўнгра, бу хушхабарни эшитгач, чилласини уйларида ўтказиш учун, она-болани олиб келишга тезда одам жўнатдилар. Чунки Хайра Умму Салама (розияллоҳу анҳо)нинг ҳузурларида ҳурмат ва эҳтиромга сазовор, қалбдан яхши кўришларини қозона олганидан, янги туғилган чақалоқни кўриш завқи-шавқи онамизда кучли эди. Орадан кўп вақт ўтмай Хайра чақалоғини кўтариб кириб келди. Умму Салама онамизнинг кўзлари болага тушиши билан, қалбларини унга нисбатан меҳрибонлик ва мамнунлик эгаллади. Чақалоқ ҳам унга қараган одамни ўзига ром қиладиган даражада юз-кўзи чиройли, тўрт мучаси соғ ва ширингина эди. Боланинг онасига юзланиб:
— “Чақалоғинга исм қўйдингми?” деб сўрадилар.
Хайра:
— “Йўқ онажон, ўзингиз хоҳлаган исмни қўясиз деб, cизнинг ихтиёрингизга қолдирдим”, деди. Шунда Умму Салама (розияллоҳу анҳо):
— “Яратгандан барака тилаб, исмини Ҳасан қўямиз”, дедилар ва қўлларини кўтариб гўдакнинг ҳаққига дуои хайр қилдилар.
Янги меҳмон хушхабари Умму Салама (розияллоҳу анҳо)нинг хонадонларига қувонч олиб келди. Бу хурсандчиликда уларга Мадинадаги яна бир хонадон аҳли шерик эди. Бу хонадон Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ваҳий котиблари Зайд ибн Собит (розияллоҳу анҳу)нинг хонадони эди. Чунки Зайд ибн Собитнинг хизматчиси Ясор гўдак Ҳасаннинг отаси эди-да. Ясор ҳам улуғ саҳобий ҳузурларида ҳурматга сазовор, у зотнинг муҳаббатларини қозонган эди. Шундай қилиб Ислом тарихида буюк олим Ҳасан Басрий (раҳматуллоҳи алайҳ)номи билан танилган Ҳасан ибн Ясор, Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг хонадонларидан бирида ўсиб улғайиб, У зотнинг жуфти ҳалолларидан бири Умму Салама номи билан машҳур бўлган, Ҳинд бинт Суҳайлнинг ҳужраларида тарбия топди.
Ҳасан нубувват хушбўйликлари билан муаттар бўлган, унинг нури билан жилвираган шундай муҳитда ҳаёт кечирди. Бундан ташқари Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи ва саламнинг масжиди шарифларида Усмон ибн Аффон, Али ибн Абу Толиб, Абу Мусо Ашъарий, Абдуллоҳ ибн Умар, Абдуллоҳ ибн Аббос, Анас ибн Молик, Жобир ибн Абдуллоҳ (розияллоҳу анҳум) ва бошқа саҳобаларга шогирд бўлиб илм ўрганди, улардан ривоятлар қилди. Буларнинг ичларида мўминлар амири Али ибн Абу Толибга қаттиқ муҳаббат қўйди. У кишининг тақвоси, ибодатидаги эҳсони ва дунё зебу зийнатларига берилмаслиги Ҳасан Басрий (раҳматуллоҳи алайҳ)ни лол қолдирганди. Али ибн Абу Толибнинг етук илмлари ва ҳикматлари, сермазмун сўзлари ва қалбларни ларзага солувчи панд-насиҳатлари уни ўзига ром этди. Шулардан қаттиқ таъсирлангач, у зотнинг ибодат ва тақводаги хулқлари билан хулқланди. Фасоҳат ва баёндаги йўлларида изма-из юрди. Ҳасаннинг ёши ўн тўртга кириб, катталар сафига қўшилгач, ота-онаси билан Басрага кўчиб ўтиб, шу ерда яшаб қолди. Шу сабаб олимнинг исмига Басра шаҳри нисбат берилиб, одамлар орасида Ҳасан Басрий бўлиб танилган.
Ҳасан келган вақтда Басра шаҳри Ислом давлатидаги илм ўчоқларининг энг катталаридан эди. Ундаги катта масжид эса, Басрага келган саҳобалар ва тобеинларнинг улуғлари билан денгиз мисоли тўлқинланиб турарди. Турли илм ҳалқалари масжиднинг ичи-ю ташқарисини обод қилиб, кўркига кўрк қўшар эди. Ҳасан ҳам масжидни ўзига лозим тутиб, уммати Муҳаммаднинг олими ва обиди Абдуллоҳ ибн Аббос (розияллоҳу анҳумо)нинг илм ҳалқаларидан жой олиб, у кишидан тафсир, ҳадис, қироат, фиқҳ, адаб ва бошқа илмлардан таҳсил олди. Кўп ўтмай ўз даврининг етук, забардаст олим ва фуқаҳоларининг бирига айланди. Одамлар унга юзланиб, унинг тўлиб тошган илм булоғидан қониб-қониб симирадиган, қаттиқ қалбларни эритиб, кўзлардан ёшлар оқизадиган ваъз-насиҳатларига жим ўтириб қулоқ тутадиган, ақлларни мафтун этадиган ҳикматларини ёд олиб, тадаббур қиладиган, мушки анбардан хушбўйроқ ахлоқини ўзларига ўрнак қилиб оладиган бўлдилар.
Ҳасан Басрий (раҳматуллоҳи алайҳ) фазилатлари атроф шаҳарларга ва одамлар орасида тез ёйилиб кетди. Халифа ва амирлар қизиқиб у ҳақда сўраб суриштирадиган, хабардор бўлишга интиладиган бўлди.
Ҳасан Басрий (раҳматуллоҳи алайҳ) саксон йилга яқин умрини илм, ҳикмат ва маърифат билан ўтказди. Келажак авлодга қолдирган бебаҳо мерослари — асрлар оша қалбларга улфат бўлиб қолган, қалбларни титратиб, таъсирлантирадиган, кўзлардан шошқатор ёшлар оқизадиган, адашганларни Аллоҳга йўллайдиган, бепарво-ғофилларни эса дунёнинг ҳақиқати ва ундаги одамларнинг аҳволи билан огоҳ қиладиган ваъз-насиҳатларидир.
У зот қуйидаги насиҳатлар соҳиби эдилар:
- Аллоҳнинг бандадан воз кечганининг аломати, бу банданинг бефойда нарса билан машғул бўлишидир.
- Бандани орзу ҳаваси узайгани сари иши ёмонлашаверади.
- Динда сен билан мусобақалашадиган киши билан мусобақалаш. Дунёингда сен билан мусобақалашса уни тарк қил.
- Неъматга зикрни кўпайтиринглар. Албатта унинг зикри шукрдир.
- Ахлоқи мақталадиган инсонларни дўст тут. Албатта одамлар орасида бундайлари кам бўлади.
- Икки нарса ҳеч ҳамроҳ бўлмайди: қаноат ва ҳасад. Икки нарса ҳеч ажралмайди: ҳирс ва ҳасад.
- Эй одам боласи, кунинг сени меҳмонингдир. Унда яхшилик қил. Кунингда яхшилик қила олсанг Аллоҳга ҳамд айт. Агар кунингда ёмонлик қилсанг ўзингни айбла.
- Сабр жаннат хазинасидандир. Чунки инсон бир соатлик сабри билан барча яхшиликларга эришади.
- Мўмин киши ўзида имон ва қўрқувни жамлайди. Мунофиқ бузғунчилик ва хотиржамликни жамлайди.
- Кўзим билан бирор нарсага қарасам, тилим билан бирор нарса гапирсам, қўлим билан бирор нарсани ушласам ва оёғим билан бирор жойга юрсам у тоат ёки маъсият эканига қарайман. Агар тоатда бўлса, олдинга юраман. Агар маъсиятда бўлса ортда қоламан.
Маслама ибн Абдулмалик айтади: “Мен Ҳасан Басрийга ҳам қўшни, ҳам суҳбатдош бўлганман. У кишининг сўзи амалига мувофиқ эди. Ҳеч қачон одамлардн таъма қилмас ва Аллоҳ таолога муҳаббати кучли эди”.
Ҳижратнинг 110 йили, Ражаб ойида вафот этган Ҳасан Басрий (раҳматуллоҳи алайҳ)нинг жанозаси жума куни ўқилди. Бу хабардан Басра шаҳри аҳолиси қайғуга ботди. Аллоҳ у кишидан рози бўлсин.
Интернет материаллари асосида
Илёсхон Аҳмедов
тайёрлади.
