Masjidi Nabaviyning isloh qilinishi

Hijriy 17 yilda Umar ibn Hattob roziyallohu anhu Payg'ambar sollallohu alayhi vasallamning masjidlari-ni kengaytirib isloh qildilar.

Buxoriy va Abu Dovud Ibn Umar roziyallohu anhudan rivoyat qiladilar:

«Nabiy sollallohu alayhi vasallamning davrlarida masjid xom g'ishtdan bino qilingan, uning shifti xurmo shoxlaridan, ustunlari esa xurmo yog'ochidan edi.

Abu Bakr unga hech narsani qo'shmadi. Umar unga qo'shimcha qildi. U masjidni Payg'ambar sollallohu alayhi vasallam davrlaridagi asos ustiga qaytadan xom g'isht va xurmo shoxidan qurdi. Ustunlarini yana xurmo yog'ochidan qildi.

So'ng Usmon uni o'zgartirdi. Ko'pgina qo'shimchalar qildi. Devorlarini naqshlangan tosh va pishgan g'ishtdan qurdi. Ustunlarini naqshlangan toshdan, shiftini saj yog'ochidan qildi».

Hazrati Abdulloh ibn Umar roziyallohu anhu Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallam masjidlarining u zotning o'zlari va uch xalifalari davrlaridagi vasfini qisqacha ifoda qilib bermoqdalar.

Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning davrlarida:

Masjid binosi xom g'ishtdan, shifti xurmo shoxidan, ustunlari xurmo yog'ochidan edi. Masjid qurilishida sahobalarga bosh bo'lib, Payg'ambar sollallohu alayhi vasallamning o'zlari shaxsan ishtirok etgan edilar.

Masjidning hajmi ham kichik edi. Yomg'ir yog'sa, xurmo shoxlaridan qilingan shiftdan o'tib, erga tushar, sajda qilgan odamning peshonasiga loy yopishar edi. Masjidning eriga hech narsa to'shalmagan edi.

Payg'ambar sollallohu alayhi vasallamning davrlarida u ana shunday sodda va kichik edi.

Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhu davrlarida

Masjidi Nabaviy bu davrda o'zgarishsiz qoldi, chunki hazrati Abu Bakr oz muddat xalifa bo'lib, so'ng vafot topdilar. O'sha oz muddat ham Ridda urushlariga sarf bo'ldi. Buning ustiga, hazrati Abu Bakr roziyallohu anhu tabiatan Rasululloh sollallohu alayhi vasallam davrlaridagi narsalarning hech birini o'zgartirishni xoxdamas edilar. Shuningdek, u kishining davrlarida Masjidi Nabaviyga o'zgartirish qilishga ehtiyoj ham yo'q edi.

Hazrati Umar ibn Hattob roziyalloxu anhu davrlarida

Umar ibn Hattob roziyallohu anhu o'n yarim yil xalifalik qildilar. Tabiiyki, xom g'ishtdan qilingan, shifti faqat xurmo shoxi ila to'silgan masjid ta'mirga muhtoj bo'lib qoldi. Shunda hazrati Umar roziyallohu anhu Payg'ambar sollallohu alayhi vasallamning masjidlarini aynan avvalgi qurilish ashyolari, ya'ni xom g'isht, xurmo shoxi va yog'ochidan foydalanib, xuddi o'ziga o'xshatib qayta qurdilar. U kishi masjidning Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallam davrlaridagi ko'rinishini yo'qotmasligiga alohida e'tibor berdilar.

Masjidi Nabaviyni kengaytirish ishlari davomida Umar ibn Hattob roziyallohu anhu bilan hazrati Abbos roziyallohu anhuning o'rtalarida asrlar davomida barchaga o'rnak bo'ladigan hodisa jarayon etgan. Bu asli insoniyat tajribasida hukumat bilan fuqarolar o'rtasida tez-tez sodir bo'lib turadigan hodisadir. Buni Islom jamiyati, uning zabardast boshlig'i qanday muolaja qilganini o'sha hodisaning guvohlari tilidan eshitaylik.

Abdurrazzoq Zayd ibn Aslamdan rivoyat qiladi:

«Madina masjidining yonida Abbos ibn Abdulmuttalib roziyallohu anhuning hovlisi bor edi. Umar roziyallohu anhu unga: «Uni menga sot», dedi.

Umar uni masjidga qo'shmoqchi edi. U uni sotishdan bosh tortdi. Umar unga: «Bo'lmasa, uni menga hadya qil», dedi. U bosh tortdi.

So'ng Umar: «Bo'lmasa, masjidni kengaytirish uchun uni o'zing qo'sh», dedi. U yana bosh tortdi. Shunda Umar unga: «Sen, bulardan birini tanlashing kerak», dedi. U bundan ham bosh tortdi. Umar: Men bilan o'zingning o'rtamizga bir odam tanla», dedi. U Ubay ibn Ka'b roziyallohu an-huni tanladi. Husumatlashib uning oldiga borishdi. Ubay Umarga: «Menimcha, uni rozi qilmasdan hovlisidan chiqara olmaysan», dedi. Umar unga: «Aytchi, sening bu hukming Allohning Kitobida bormi yoki Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarida?!» dedi. Ubay: «Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning sunnatlarida», dedi. Umar: «U nimadan iborat?» dedi. Ubay esa: «Men Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning «Sulaymon ibn Dovud alayhimossalom Baytul maqdisni bino qilganida qaysi devorni qursa, o'sha yiqilib tushaverdi. Alloh unga: «Birovning haqqiga uni rozi qilmaguningcha bino qurma», deb vahiy qildi», deganlarini eshitganman», dedi.

Shundan so'ng Umar o'sha erni tark qildi. O'shandan keyin Abbos roziyallohu anhu uni masjidni kengaytirishga qo'shdi».

Dunyodagi ikki Harami sharifning birini kengaytirmoqchi bo'lgan, dunyoni larzaga solib turgan rahbarning o'zining oddiy bir qozisi chiqargan hukmiga binoan, o'zining oddiy bir fuqarosi xohishiga qarshi chiqa olmaganiga nima deysiz?

Agar Ubay ibn Ka'b roziyallohu anhu Abbos roziyallohu anhuning emas, Umar roziyallohu anhuning foydasiga hukm chiqarganlarida ham, bu qissa dunyoga o'rnak bo'lishga arzib, yana ortib ham qolar edi. Eng muqaddas ikki masjidning birini kengaytirish masalasida o'z fuqarosi bilan mahkamalashib yurgan rahbarni dunyo ko'z ochib ko'rganmi o'zi?!

Qozining jamiyat rejasiga, xalifaga qarshi hukm chiqarishi esa mo''jizaning qolgani hisoblanadi.

Mahkamada rahbarni yutib turib, keyin o'z xohishiga qarshi ish tutgan Abbos roziyallohu anhuning qilgan ishi ham qoyil qoladigan ishdir.

Agar Abbos roziyallohu anhu: «Ho'p bo'ladi, ey amirul mo''minin», desalar ham tarixga kirib qolar edilar. Ammo u kishini rahbarga qarshi chiqishga shijoatlantirgan narsa amaldagi Islom adolatidir. Ana shu ilohiy mutlaq adolatga og'ishmay amal qiladigan zot - Umari odilning borligidir.

Abu Ya'lo Ibn Umar roziyallohu anhudan rivoyat qiladi:

«Umar masjidni – Rasululloh sollallohu alayhi vasal-lamning masjidlarini har juma kuni xushbo'y qilar edi».

Sho'ro (kengash) majlisi

Umar ibn Hattob roziyallohu anhu faqat fath ishlari bilangina mashg'ul bo'lib boshqa ishlarga qo'llari tegmay qolgani yo'q. Balki u kishi rahbar sifatida hamma ishlarni qoyillatib bajarmoqtsa edilar. Har bir sohada ishlar nihoyatda ildam sur'atda ketmoqda edi.

Hazrati Umar jamiyat ishlarini boshqarishda xalqchillikni yo'lga qo'ygan edilar. Alloh taoloning mo'minlar vasfida aytgan «ularning ishi o'zaro sho'ro bilan bo'lur» oyati karimasiga amal qilib, o'ziga xos parlament – sho'ro majlisi tuzgan edilar. Bu majlisga a'zo bo'luvchi kishi ma'lum talablarga javob berishi lozim edi. Eng bosh talab – bilimli bo'lish.

Imom Buxoriy Abdulloh ibn Abbos roziyallohu anhumodan quyidagilarni rivoyat qiladilar:

«Umar meni Badr shayxlariga qo'shar edi. Bu ba'zilarga yoqmasdi. Ular: «Nima uchun bolamiz tengi odamni bizga qo'shasan?!» deyishdi. U esa: «U o'zingiz bilgan odam!» dedi. Bir kuni u meni chaqirib, ularga qo'shdi. Ularga mening kimligimni bildirib qo'yish uchun qo'shganini sezib turardim.

Keyin Umar: «Alloh taoloning «Agar Allohning nusrati va fath kelsa» degan oyatiga nima deysizlar?» dedi.

Ulardan ba'zilar: «Qachon bizga nusrat yoki fath bersa, «Allohga hamd va istig'for aytishga amr qilindik» deymiz», dedilar.

Ba'zilar esa sukut saqlab, biror narsa demadilar. Shunda u menga: «Sen ham shunday deysanmi, ey Ibn Abbos?!» dedi. Men: «Yo'q», dedim. U: «Nima deysan?» dedi. Men: «Bu Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning ajallaridir. Alloh buni u zotga bildirdi. «Agar Allohning nusrati va fath kelsa» o'sha ajalning alomatidir. «Robbingni poklab yod et va Unga istig'for ayt. U tavbalarni ko'plab qabul qiluvchidir», dedi», dedim.

Shunda Umar: «Alloxga qasamki, men ham bu borada sen aytgan narsanigina bilaman, xolos», dedi».

U kishi tuzgan sho'ro majlisi jamiyatning deyarli har bir sohadagi ishlarini erkin bahslashuv orqali hal qilar edi.

Devonning tashkil qilinishi

Imom Tabariyning aytishicha, hijriy o'n beshinchi yili tinch hayot jabhasida ham ko'plab fathlar bo'lgan edi. Ulardan biri hazrati Umar tomonlaridan devonning tashkil qilinishi bo'ldi.

Ibn Sa'd va Bayhaqiylar qilgan rivoyatda Abu Hurayra roziyallohu anhu quyidagilarni aytadi:

«Umar ibn Hattob roziyallohu anhuning oldiga Abu Muso Ash'ariy roziyallohu anhuning oldidan sakkiz yuz ming dirham (kumush tanga) olib keldim.

U: «Nima olib kelding?» dedi.

Men: «Sakkiz yuz ming dirham olib keldim», dedim.

U: «Halolmi, sho'ring qurg'ur?» dedi.

Men: «Ha», dedim.

Umar kechasi bilan uxlamay chiqdi. Bomdod namoziga azon aytilganida, xotini unga: «Bu kecha uxlamadingiz?!» dedi.

«Umar ibn Hattob qanday qilib uxlasin! Musulmonlarga Islom paydo bo'lganidan beri kelmagan narsa kelgan bo'lsa! Agar Umar o'sha molni o'z joyiga haq ila qo'ymasdan o'lib qolsa, mo'min bo'lmas!» dedi Umar.

Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning bir guruh sahobalari bomdoddan so'ng uning huzurida to'plandilar. Umar ularga: «Bu kecha musulmonlarga Islom paydo bo'lganidan beri kelmagan narsa keldi. Menda bir fikr tug'ildi. Men uni odamlarga o'lchov ila bo'lib bermoqchiman. Qani, sizlar nima deysizlar?» dedi.

Ular: «Ey mo'minlar amiri, unday qilmang! Odamlar Islomga kirib turibdi. Boylik ham ko'payadi. Ularga yozib (ro'yxat ila) bering. Odamlar qancha ko'paysa, boylik ham ko'payadi va unga (ro'yxatga) qarab beraverasiz», deyishdi.

«Menga maslahat beringlar, kimdan boshlab beray?» dediUmar.

Ularning ba'zilari: «Uzingizdan boshlang, siz bu ishning valiysisiz», deyishdi.

Boshqalari: «Mo'minlar amirining o'zi biladi», dedilar.

«Yo'q! Men Rasululloh sollallohu alayhi vasallamdan boshlayman! Keyin ularga yaqini. Keyin ularga yaqini», dedi u.

Umar Banu Hoshimga, Banu Muttalibga – hammaga berdi. Keyin Banu Abdushshams ibn Abdumanofga, keyin Banu Navfal ibn Abdumanofga berdi. U Hoshimning ona bir ukasi bo'lgani uchun Banu Abdushshamsdan boshladi».

Usha vaqtda Abu Muso Ash'ariy roziyallohu anhu Bahraynda amir edilar. U kishi mazkur boylikni Baytulmoldan markaziy hukumatga o'z yordamchilari Abu Hurayra roziyallohu anhu orqali yuborgan edilar.

Umar ibn Hattob roziyallohu anhu boylikni musulmonlarga tezroq va adolatliroq qilib tarqatish tashvishiga tushdilar. Kechasi bilan to'lg'anib, uxlamay chiqishlari ham shundan edi.

U kishi xalqchillik siyosatiga sodiq qolib, bu ishni ham sho'ro majlisiga qo'ydilar. Sho'ro mol taqsimlash uslubi bo'yicha rahbarning taklifiga qarshi chiqib, mol taqsimlashning o'sha payt uchun takommillashgan uslubini ishlab chiqdi.

Mol taqsimlashni kimdan boshlash masalasida esa rahbarning taklifi ma'qul deb topildn.

Ibn Sa'd va Tabariylar Aslamdan qilgan rivoyatda quyidagilar aytiladi:

«(Hazrati Umarning urug'i) Banu Adiy Umarning oldi-ga kelib: «Ey Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning xalifasi!» deb gap boshlagan edilar, u: «Abu Bakrning xalifasi! Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning xalifalari Abu Bakr», dedi. Ular: «Ho'p, mayli. Lekin unday bo'lsa, shu ikkisi qilgan ishni qilsang bo'lmaydimi?» deyishdi. Shunda Umar: «Hay-hay, ey Banu Adiy! Mening orqamdan (mol) emoqchi bo'ldingizmi?! Yaxshilikni sizlar gap qilishimni xohladingizmi?! Yo'q! Allohga qasamki, chaqirilmaguningizcha (undan hech narsa) olmaysizlar. Agar daftarning oxirida qolsangiz ham! Mening ikki sohibim bor. Ular bir yo'ldan yurdilar. Agar men ularga xilof qilsam, menga ham xilof qilinadi. Allohga qasam, biz bu dunyoda nimaiki fazl orttirgan bo'lsak, oxiratda amalimiz uchun Allohning savobidan umidvor bo'lsak, faqat Muhammad sollallohu alayhi vasallam tufaylidir. U zot bizning sharafimizdir. U zotning urug'lari arablarning eng sharaflisidir, keyin ularga yaqini, keyin ularga yaqini. Arablar Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan sharaflandilar. Ularning ba'zilari nasabda u zotning katta ajdodlari bilan birlashishi ham mumkin. Biz esa nasabda u zotning yaqin ajdodlari bilan birlashamiz. U yog'iga esa Odam alayhissalomgacha u zotdan ajramaymiz. Ammo Allohga qasamki, agar qiyomat kuni ajamlar amallar bilan, biz esa amalsiz kelsak, ular Muhammadga bizdan ko'ra haqliroq bo'lishadi. Hech kim u zotga qarindoshligiga qaramasin, Alloh uchun amal qilsin, chunki amali ortga surgan odamni nasabi ilgarilata olmaydi», dedi».

Umar ibn Hattob roziyallohu anhuning urug'i – Banu Adiy a'zolariga sho'ro majlisidagi ba'zi odamlarning hazrati Umarga «Mol taqsimini o'zingizdan boshlang, siz bu ishning valiysisiz», degan gaplari yoqib tushgan edi. Ular Umar roziyallohu anhuga o'sha gapga amal qilishni taklif qilishdi. Lekin hazrati Umar bu taklifning ortida nima maqsad turganini yaxshi bilar edilar. Shuning uchun Banu adiyliklar u kishidan eshitadiganlarini eshitdilar.

Bu erda hazrati Umarning Payg'ambar sollallohu alayhi vasallamga va u zotning ahli baytlariga nisbatan ulkan muhabbatlari, Islomda inson nasabga emas, amalga qarab taqdirlanishi va nihoyat u kishining mislsiz adolatlari namoyon bo'lmoqda.

Yuqoridagi devon «Ato», ya'ni «ato qilish (xayriya) devoni» deb nomlanadi. Keyinchalik Umar ibn Hattob roziyallohu anhuning amrlari bilan turli devonlar, misol uchun, lashkar devoni va boshqalar tashkil etildi. Ularda o'z sohasiga oid har bir narsa tartib ila qayd qilib boriladigan bo'ldi.

Aholining holidan xabar olish

Tashabbuskor va mas'uliyatni chuqur his qiladigan inson Umar ibn Hattob roziyallohu anhu kechalari hech kimga bildirmay, odamlarning hollaridan xabar olishni ham birinchi bo'lib yo'lga qo'ydilar. Bu ishlarga mas'ul kishilar tayinlangan bo'lishiga qaramay, u kishi kechalari o'zlarini tanitmasdan xalqning holidan xabar olar edilar. Bu sohada juda ham ko'p ishlar qilganlar. Ularning ko'pchiligi ishonchli roviylar orqali rivoyat qilingan.

«Halifa Umari odil kechasi hech kimga bildirmay odamlar holidan xabar olib yurardilar. Bir ayolning ovqat topa olmaganidan qozonga suvning o'zini quyib, tagiga olov yoqib: «Sabr qilinglar, hozir ovqat pishadi», deya bolalarini uxlatishga urinayotganini ko'rdilar. Halifa darhol orqalariga qaytib, Baytulmoldan bir qop egulikni ajratib, hamrohlaridan qopni orqalatib qo'yishda yordam so'radilar. Hamrohlaridan biri: «Ey mo'minlar amiri, ijozat bering, yukni men ko'tarib boray», dedi. Shunda hazrati Umar roziyallohu anhu: «Agar qiyomat kuni o'sha oilaning och qolgani gunohini ham mening o'rnimga sen ko'taradigan bo'lsang, bu yukni ko'tar, bo'lmasa o'zimga qo'yib ber, o'zim ko'taray», dedilar. So'ng qopni o'zlari ko'tarib olib bordilar».

Hazrati Umar ibn Hattob roziyallohu anhu xalifalik vaqtlarida kechasi odamlarning hollaridan xabar olish maq-sadida aylanib yurib, bir hovlida ayol kishining hijron haqida bayt aytayotganini eshitib qoldilar. Surishtirsalar, u ayolning eri Islom lashkarlari bilan urushga ketgan ekan. So'ng hazrati Umar qizlari Hafsa onamizning oldlariga odam yuborib: «Ayol kishi erisiz qancha sabr qiladi?» deb so'ratdilar. U kishi: «To'rt oy», deb javob berdilar. Ushbu javobdan so'ng hazrati Umar hech kimni askarlikda to'rt oydan ortiq ushlab turmaslik haqida farmon berdilar.

Umar ibn Hattob roziyallohu anhu bu kabi kuzatishlarda ham shariat qoidalariga qattiq rioya qilar va undan chetga chiqmas edilar, chunki Islom shariati josuslikdan, birovning boshqalardan berkitayotgan sirini o'ziga bidirmasdan bilib olishdan qaytargan.

Ibn Munzir va Sa'id ibn Mansurlar Sha'biydan rivoyat qiladilar:

«Umar ibn Hattob roziyallohu anhu o'z sohiblaridan birining yo'qolib qolganini ko'rib, Abdurrahmon ibn Avf roziyallohu anxuga: «Yur, falonchining uyiga borib kelamiz», dedi. Uning uyiga kelishdi. Eshigi ochiq ekan. Qarashsa, u o'tiribdi. Hotini idishga bir narsa quyib, unga bermoqda. Umar Abdurrahmon ibn Avfga: «Mana shu buni bizdan mashg'ul qilgan ekanda», dedi.

Ibn Avf Umarga: «Idishdagi nima ekanini qayerdan bilasiz?» dedi.

«Bu josuslik bo'lishidan qo'rqasanmi?» dedi Umar. Shunda Ibn Avf: «Yo'q, bu josuslikning o'zginasi», dedi.

«Buning tavbasi qanday bo'ladi?» dedi Umar.

«Unga o'zi haqida bilgan narsangizni bildirmasligingiz va nafsingizda yaxshilikdan boshqa hech narsa bo'lmasligi ila», dedi Ibn Avf.

So'ngra ikkovi qaytib ketishdi».

Tabaroniy Abu Qilobadan rivoyat qiladi:

«Umar roziyallohu anhuga Abu Mihjan Saqafiyning o'z sheriklari bilan uyida ichib o'tirgani haqida xabar berishdi. Umar uning ustiga kirib borgan edi, bir kishi bilan o'tirgan ekan. Shunda Abu Mihjan: «Ey mo'minlar amiri! Bunday qilish sizga halol emas! Alloh sizni josuslikdan qaytargan!» dedi.

«Manavi nima deyapti?!» dedi Umar.

Zayd ibn Sobit va Abdurrahmon ibn Arqam roziyallohu anhumo: «Ey mo'minlar amiri, to'g'ri aytdi. Bu josuslikdir», deyishdi. Umar uni tark qilib chiqib ketdi».

Ha, Umar ibn Hattob roziyallohu anhuning davrlarida, Islom hukmlari asl holida tatbiq qilingan paytda qonunni buzganlikda shubha qilinayotgan oddiy fuqaro bilan buni aniqlamoqchi bo'lgan rahbarning munosabati ana shunday bo'lgan. Qonunni tatbiq qilish uchun rahbarning o'zi uni buzmasligi shart qilingan.

Albatta, aroq ichishda shubha qilinish bilan birovning uyiga qonun nomidan iznsiz kirib borish gunohlari orasida osmon bilan ercha farq bor. Lekin shunday bo'lsa ham, jamiyat vazifadorining qonunni buzishga zarracha haqqi yo'q. Agar buzib qo'ysa, hazrati Umar roziyallohu anhuga o'xshab, buning tavbasini izlashi kerak bo'ladi.

Halifaning shahid bo'lishi

Umar roziyallohu anhu ba'zi Islom dushmanlari, yahudiy va forslar tomonidan hiqdu hasad tufayli uyushtirilgan ishning qurboni bo'ldilar, chunki u kishi ularning mulki zoye bo'lishiga sabab bo'lgan edilar.

Hazrati Umar roziyallohu anhu bomdod namoziga azon aytishlari bilan masjid ichiga berkinib, poylab turgan forslik qul – majusiy Abu Lu'lu'a u kishiga zaharlangan hanjar sanchdi. Buni ko'rgan musulmonlardan bir kishi uning ustiga choponini tashladi. Ajam kofir qo'lga tushishini bilib, o'zini so'yib yubordi. Hazrati Umar shahid bo'ldilar.

Umar ibn Hattob roziyallohu anhu o'limlaridan oldin sahobalarning jannat bashorati berilgan zotlardan olti ta nafarini xalifa saylash uchun ixtiyor qildilar. Ular Usmon ibn Affon, Aliy ibn Abu Tolib, Talha ibn Ubaydulloh, Zubayr ibn Avvom, Abdurrahmon ibn Avf va Sa'd ibn Abu Vaqqoslardan iborat edi. U kishi o'sha olti kishiga o'z oralaridan birlarini xalifalikka ixtiyor qilishni topshirib, vasiyat qildilar.

Hazrati Umar roziyallohu anhu xijriy 23 yil 26 zul-hijja (milodiy 644 yil 2 noyabr') kuni shahid bo'ldilar. U kishining xalifaliklari o'n yarim yil davom etdi.

Hazrati Umar roziyallohu anhuning ijtimoiy-madaniy sohada qilgan buyuk ishlari

1. Halifa Umar roziyallohu anhu «mo'minlar amiri» degan nomga musharraf bo'lgan birinchi shaxsdirlar.
2. U kishi devonni tashkil kilgan birinchi shaxsdirlar. Askar devoni, Ato devoni, Vazirlar devoni va boshqalar.
3. Shuningdek, u kishi pochta xizmatini yo'lga qo'ydilar.
4. Pul zarb etishni yo'lga qo'ydilar.
5. Musulmonlar taqvimi – yil hisobini yo'lga qo'ydilar. Buning uchun Nabiy sollallohu alayhi vasallamning hijratlarini asos qilib oldilar va hisobni shu yildan boshladilar.
6. Harami sharif masjidini kengaytirdilar va boshqa ko'plab buyuk ishlarni amalga oshirdilar.

Umar roziyallohu anhu tarix to qiyomatgacha faxr bilan eslab yuradigan buyuk siyrat qoldirdilar.

KYeYINGI MAVZULAR:

USMON IBN AFFON ROZIYaLLOHU ANHU:

Nasablari va hayotlarining dastlabki bosqichi;

U kishining Islomga kirishlari va fazllari;

Hazrati Usmon davrlaridagi fathlar.

IChKI JABHADAGI FAOLIYaTLAR:

Qur'onning jamlanishi;

Masjidi Nabaviyni kengaytirish;

Qo'riqxonalar tashkil qilish;

Masjidlarni xushbo'y qilish;

Muazzinlarga maosh belgilash;

Mirshablikni joriy qilish;

Masjidda boshliqqa alohida joy qilish.

FITNA:

Fitnaning sababi;

Fitnachilarning xuruji;

Halifaning shahid bo'lishi.