04 Январ, 2025, 5 Ражаб, 1446
04 Январ, 2025, 5 Ражаб, 1446
Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм
Ҳанбалий мазҳабининг муассиси, машҳур олим, улуғ муҳаддис, Имом ал-Бухорий раҳимаҳуллоҳ каби буюк муҳаддисларнинг устози Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳи вафот этганларга, қабристонда дафн қилинганларга Қуръон ўқиб бағишлашни жоиз деб билганлар ва унинг савоби ўлганларга етади, деган эътиқодда бўлганлар. Бу ҳақида ҳанбалий мазҳаби олимларининг таржимаи ҳолларига бағишланган йирик ҳажмли энг машҳур асар – Ибн Абу Яъло ал-Ҳанбалий (451-526 ҳ./1059-1131 м.) раҳимаҳуллоҳ қаламига мансуб “Табақот ал-ҳанобила” асарида қуйидаги маълумот келтирилган:
حدثنى الحسن بن مهران بن الوليد الأصبهانى قال سمعت محمد بن أحمد المروروذى يقول سمعت أحمد بن حنبل يقول: «إذا دخلتم المقابر فاقرؤوا آية الكرسى ثلاث مرات و قل هو الله أحد ثمّ قولوا اللهم فضله لأهل المقابر
و روى أبو بكر فى الشافى قال محمد بن أحمد المروروذى سمعت أحمد بن محمد بن حنبل يقول: «إذا دخلتم المقابر فاقرؤوا آية الكرسى و ثلاث مرات قل هو الله أحد ثم قولوا اللهم إن فضله لأهل المقابر
و روى أبو بكر فى الشافى قال محمد بن أحمد المروروذى سمعت أحمد بن حنبل يقول إذا دخلتم المقابر فاقرؤوا بفاتحة الكتاب و المعوذتين و قل هو الله أحد و اجعلوا ثواب ذلك لأهل المقابر، فإنه يصل إليهم
“Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Марварузий раҳимаҳуллоҳ Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳининг бундай деганларини эшитдим, деганлар: “Қачон қабристонга кирсангиз, “Оят ал-курсий”ни уч марта ва “Қул ҳуваллоҳу аҳад”ни ўқинг! Сўнгра, “Эй, Аллоҳ! Унинг фазлини қабристондагиларга бағишладим!”, денглар!”.
Абу Бакр раҳимаҳуллоҳ “аш-Шофий” китобида ривоят қилишларича, Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Марварузий раҳимаҳуллоҳ Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳининг бундай деганларини эшитдим, деганлар: “Қачон қабристонга кирсангиз, “Оят ал-курсий”ни ва уч марта “Қул ҳуваллоҳу аҳад”ни ўқинг! Сўнгра, “Эй, Аллоҳ! Албатта, унинг фазлини қабристондагиларга бағишладим!”, денглар!”.
Абу Бакр раҳимаҳуллоҳ “аш-Шофий” китобида ривоят қилишларича, Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Марварузий раҳимаҳуллоҳ Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳининг бундай деганларини эшитдим, деганлар: “Қачон қабристонга кирсангиз, “Фотиҳат ал-китоб” (“Алҳамду” сураси)ни ва икки “Муаввазатайн” (“Қул аъузу би-робби-л-фалақ” ва “Қул аъузу би-робби-н-носс” суралари)ни ҳамда “Қул ҳуваллоҳу аҳад”ни ўқинг ва бунинг савобини қабристондагиларга бағишланглар! Чунки, уларга савоб етади”.
(Абу Яъло ал-Ҳанбалий. Табақот ал-ҳанобила. 2-жилд. – Риёз: ал-Амонат ал-омма, 1999. – Б. 224).
Мазкур ривоят саҳиҳ ҳисобланади. Мазкур ривоятнинг шу ерида Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Марварузий раҳимаҳуллоҳнинг ишончли зот экани қайд қилинган. Ривоятга асоссиз равишда ишончсизлик билдириш мумкин эмас!
Демак, буюк мужтаҳид олим ва машҳур муҳаддис Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳи вафот этганлар руҳига бағишлаб Қуръон тиловат қилишни ва уларга савобини бағишлашни жоиз деб билганлар ҳамда унинг савоби ўлганлар руҳига албатта етади, деб эътиқод қилганлар. Бу ҳаққоний аҳли суннат ва жамоатнинг барча вакилларининг ақидаси ҳисобланади. Уни аҳли суннат ва жамоатдан оғишган тоифаларгина инкор қиладилар. Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳи эса ҳаққоний олим, инсоф-диёнатли улуғ мужтаҳид ва муҳаддис эдилар. У зот билан содир бўлган қуйидаги ривоят эса жуда кўплаб манбаларда ўз аксини топган. Жумладан, уни устозимиз Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф раҳимаҳуллоҳ ҳам “вафот қилганларга қироат қилиш” мавзусида бир неча марта келтириб ўтганлар. Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳи ўз шогирди Ибн Қудома раҳимаҳуллоҳ билан бирга бир жанозада қатнашган эканлар. Маййит дафн этилгач, кўзи ожиз бир киши қабр олдида ўтириб тиловат қила бошлайди. Буни кўрган Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳи: “Эй, фалончи! Қабр олдида қироат қилиш бидъатдир!”, дейди. Ана шунда, қабристондан чиққач, Ибн Қудома раҳимаҳуллоҳ устози Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳига саҳоба Абдуллоҳ ибн Умар разийаллоҳу анҳунинг васиятларини – қабр бошида “Бақара”нинг боши ва охирини ўқишни тавсия қилганлари ҳақидаги ривоятни айтиб беради. Аҳли суннат ва жамоатнинг буюк имоми Аҳмад ибн Ҳанбал раҳимаҳуллоҳ: “Бориб ҳалиги кишига айт, тиловат қилаверсин!”, деганлар.
Саҳобалар даврида ҳам қабрлар олдида Қуръон қироат қилиш одати бўлганига Абдуллоҳ ибн Умар разийаллоҳу анҳунинг ўзи вафот этганда, дафн қилинганидан сўнг “Бақара” сурасидан қироат қилишни васият қилганларини кўрсатиш мумкин. Бунга, Имом ат-Табароний раҳимаҳуллоҳ томонларидан у зотнинг бундай деган гаплари нақл қилинган:
إذا مات أحدكم فلا تحبسوه و اسرعوا به الى قبره و ليقرأ عند رأسه بفاتحة البقرة و عند رجليه بخاتمة البقرة
“Қачон сизлардан бирингиз вафот этса, уни ушлаб турманглар, қабрига тезда олиб боринглар. Бош томонида “Бақара”нинг кириш қисмини, оёқ тарафида эса “Бақара”нинг хотима қисмини қироат қилсин!”.
(Табароний, 12/13613).
Ҳаққоний аҳли суннат ва жамоатнинг барча вакилларининг ақидаси бўлган вафот этганлар руҳига Қуръон тиловатини бағишлаш ва уларга савоб етиб боради, дейишни буюк мужтаҳид Имом Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳи ҳам айтган эканлар. Биз ҳам аҳли суннат ва жамоат таълимотига эргашган мусулмонлар сифатида ўлганлар руҳига қироатлар қилиб, савобини бағишлаймиз. Уни аҳли суннат ва жамоат таълимотидан оғишганларгина инкор қиладилар.
Ҳамидуллоҳ Беруний
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Совчилик ота-оналар ёки ишбошилар томонидан амалга оширилиши ва уларга жавоб бериш ҳам шу тариқа бўлиши мусулмон халқларнинг оммавий одатларидан бўлиб қолган, десак, муболаға қилмаган бўламиз. Ҳаттоки, мусулмон бўлмаган қавмлар ёки динимиз ҳақида тузукроқ маълумотга эга бўлмаган, «мусулмонман», деб юрган баъзи кимсалар: «Мусулмончиликда умр йўлдошини танлашда ёшларнинг ўзларининг хоҳиши эътиборга олинмаса ҳам, бўлаверади», деган тушунчада бўлишлари ҳам мумкин. Аммо шариатда ундай эмас. Исломда ҳар бир шахс ўз эрки, ҳуррияти ва истак-хоҳиши билан оила қуриши кераклиги алоҳида таъкидланади.
Бу борада Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бир қанча ҳадиси шарифлари келган.
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: لَا تُنْكَحُ الْأَيِّمُ حَتَّى تُسْتَأْمَرَ وَلَا تُنْكَحُ الْبِكْرُ حَتَّى تُسْتَأْذَنَ، قَالُوا: يَا رَسُولَ اللهِ، وَكَيْفَ إِذْنُهَا؟ قَالَ: أَنْ تَسْكُتَ. رَوَاهُ الْخَمْسَةُ. وَفِي رِوَايَةٍ: الثَّيِّبُ أَحَقُّ بِنَفْسِهَا مِنْ وَلِيِّهَا، وَالْبِكْرُ تُسْتَأْمَرُ وَإِذْنُهَا سُكُوتُهَا.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Маслаҳат сўралмагунча, жувон никоҳланмас. Изн олинмагунча, бокира никоҳланмас», дедилар.
«Эй Аллоҳнинг Расули, унинг изни қандай бўлади?» дейишди.
«Сукут сақламоғи», дедилар».
Бешовлари ривоят қилганлар.
Бошқа бир ривоятда:
«Жувон ўз нафсига валийсидан ҳақлироқдир. Бокирадан эса изн сўралади. Унинг изни – сукутидир», дейилган.
Бу ҳадиси шарифда никоҳ масаласида қиз ва аёлларнинг розилиги шарт экани, совчи келганида, эркаклар, яъни оталар, акалар ва бошқалар ўзларича жавоб бериб юбормасдан, улар билан маслаҳат қилиб, розиликларини олишлари кераклиги баён қилинмоқда.
Замон бузилиб, ишлар тескарисига айланмай туриб, нафақат мусулмонларда, балки дунёнинг барча халқларида ҳам бир қизга совчилик қилиш оила бошлиғи бўлмиш отага гап очиш, ундан розилик сўраш билан бўлган. Оддий инсоний одоб-ахлоқ, халқларнинг урф-одатлари шуни тақозо қилган ва қилади ҳам.
Ислом оталарга ёки уларнинг ўрнига қолган валийларга қизнинг ўзидан розилик сўрашни тавсия қилади. Чунки ҳолатнинг ўзи шуни тақозо қилади. Бир одамни ўзининг изнисиз, хабарисиз, розилигисиз эрга бериб юбориш тўғри эмас.
Агар эрга тегиши ҳақида сўз кетаётган кимса эрдан ажраган жувон бўлса, у ўз розилигини очиқ-ойдин айтиши шарт. Чунки у оила кўрган, эркак киши билан муносабатда бўлган, никоҳ масалаларида тажрибага эга, бундай гапларни гаплашиб юрган. Энди очиқ маслаҳатлашишдан уялмайди.
Маслаҳат қиз боланинг турмушга чиқиши ҳақида бўлаётган бўлса, бир оз бошқача йўл тутилади. Агар у очиқ жавоб берса, ўзининг иши. Унинг ўша жавобига қараб иш қилинади. Аммо индамаса, сукути розилик аломати бўлади.
Муслима қизлар одоб-ахлоқ, ҳаё, эҳтиром доирасида тарбия топганликлари туфайли уялиб, отаси ёки бошқа яқинлари билан ўз никоҳи тўғрисида гапла-шишга уялиб, индамайдилар. Шунинг учун қиз боланинг уялиб, индамагани унинг бу никоҳга розилиги ҳисобланади.
Лекин индамаслигига норозилик аломатлари қўшилса, бундай сукутни розилик деб бўлмайди. Бундай ҳолларда оналарни ишга солиш яхшироқ бўлади. Зотан, жорий одатлар ҳам шунга айланиб қолган.
Имом Абу Довуд ривоят қилган ҳадисда Набий соллаллоҳу алайҳи ва-саллам:
«Аёлларни қизлари ҳақидаги ишга таклиф қилинглар», – деганлар.
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: تُسْتَأْمَرُ الْيَتِيمَةُ فِي نَفْسِهَا، فَإِنْ سَكَتَتْ فَهُوَ إِذْنُهَا، وَإِنْ أَبَتْ فَلَا جَوَازَ عَلَيْهَا. رَوَاهُ أَصْحَابُ السُّنَنِ.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Етим қиздан ўзи ҳақида изн сўралади. Агар сукут сақласа, ўша унинг изнидир. Агар бош тортса, уни мажбурлаш йўқ», – дедилар».
«Сунан» эгалари ривоят қилганлар.
Етим қизлар деганда отаси ва валий бўладиган қариндошлари йўқлиги туфайли бошқа бир одамнинг тарбиясида ўсган қизлар тушунилади. Одатда, бундай қизларни ўзларидан сўраб-сўрамай эрга бериб юбориш ҳеч гап бўлмай қолган. Аммо хоҳ етим бўлсин, хоҳ етим бўлмасин, қизларни мажбур қилиб эрга бериш шариатга мутлақо хилоф эканини мана шу ривоятдан кўриб турибмиз. Бундай қилиш катта зулм ҳисобланади.
Ислом ҳукмларидан бехабар кишилар Аллоҳ таоло томонидан қизларга берилган бу ҳақни поймол қилиб келганлар. Улар қизларнинг розилигини сўрамай, норози бўлсалар, уриб-сўкиб эрга берганлар. Бу эса, доимо Ислом душманлари томонидан динимизга таъна тошлари отилишига сабаб бўлиб келган. «Мусулмонман» деб юрганларнинг ношаръий ишлари ўзларига гуноҳ бўлиши билан бирга, динимиз душманлари тегирмонига сув қуйишини шундан билиб олсак ҳам бўлади.
"Бахтиёр оила" китобидан
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 