24 Май, 2025, 26 Зулқаъда, 1446
24 Май, 2025, 26 Зулқаъда, 1446
УЛУҒ ҲИСОБ-КИТОБ БЎЛИШИ БАЁНИ
- 55حِسَابُ النَّاسِ بَعْدَ الْبَعْثِ حَقٌّ فَكُونُوا بِالتَّحَرُّزِ عَنْ وَبَالِ
Маънолар таржимаси: Қайта тирилишдан кейин инсонларнинг ҳисоб беришлари ҳақдир, шундай экан (эй инсонлар) ёмон оқибатдан (қиёматда ёмон ҳисобга йўлиқишдан) сақланишда бўлинглар.
Назмий баёни:
Қиёматда ҳисоб бўлмоғи аниқ,
Ёмон оқибатдан сақлан, халойиқ.
Луғатлар изоҳи:
حِسَابُ – мубтадо.
النَّاسِ – музофун илайҳ.
بَعْدَ – зарфи замон.
الْبَعْثِ – музофун илайҳ. Луғатда “юбориш”, “жонлантириш”, “уйғотиш” каби маъноларни англатади.
حَقٌّ – хабар. Воқеликнинг берилган ҳукмга мувоқ бўлиши ҳақ дейилади.
كُونُوا– ноқис феъл, охиридаги واو исми.
بِ – “мажозий зарфият” маъносида келган.
تَّحَرُّز – “сақланиш”, “ўзини асраш” ва “эҳтиёт бўлиш” маъноларини англатади. Жор мажрур كُونُوا нинг хабари эканига кўра насб ўрнида турибди.
وَبَالِ – “зарар”, “ҳалокат” маъноларида бўлиб, ёмон оқибатга олиб борувчи нарсаларга нисбабтан ишлатилади. Жор мажрур تَّحَرُّز га мутааллиқ.
Матн шарҳи:
Байт мазмунидан, эй инсонлар, келажакда ҳисоб-китоб бўлиши ҳақдир, шунинг учун ўткинчи нарсаларга алданиб қолманглар, зиммаларингиздаги Аллоҳ таолонинг ҳақларини ҳам, инсонларнинг ҳақларини ҳам адо этинглар, агар ҳозир адо этмасангиз, улуғ ҳисоб-китоб кунида бадалини тўлайсизлар, деган маъно тушунилади.
Сўфи Оллоҳёр бобомиз қайта тирилгандан кейинги ҳисоб-китобни қуйидаги содда ва равон сўзлари билан баён қилган:
Удур ҳоким нечукким ҳукм қилди,
Тирил дегач ҳама олам тирилди.
* * *
Йиғар маҳшар ерида барча жонни,
Сўрар бандасидин яхши-ёмонни.
Яъни ўша кунда инсонлар ҳисоб-китоб жойидан яхши ва ёмон қилган амалларининг самараларини кўриш учун гуруҳ-гуруҳ бўлиб қўзғаладилар. Тупроқ зарраси вазнидаги яхши амални қилган бўлса, уни ўзининг амаллари ёзилган саҳифада борлигини кўради ва ўшанга лойиқ мукофотни олади. Ибн Аббос розияллоҳу анҳу зарра ҳақида: “Кафтингизни ерга қўйиб кўтарганда унга ёпишган ҳар бир тупроқ заррадир,” – деган.
Яъни ўша кунда қилинган барча яхшию ёмон амаллар соҳибидан асло ажрамайди. Ҳаммага амаллари ёзилган китоб очиқ ҳолатда кўрсатилади. Бу китобда яхши ишлар ҳам, ёмон ишлар ҳам, очиқ-ойдин кўриниб туради, бирортаси ҳам пинҳон қолмайди. Китоб соҳибига, амалларинг ёзилган китобни ўқи! Бугунги кунда қилган амалларингга ўзинг гувоҳлик берасан! Бошқа гувоҳ ё бошқа ҳисобчига муҳтож бўлмайсан, – дейилади.
Қилинган яхши ишларнинг мукофотлари кўпайтириб берилади, ёмон ишларга эса кўпайтирилмасдан жазо берилади:
Ушбу ўн баравар ошириб мукофотлаш ҳам аслида кўп мукофот беришнинг энг ози ҳисобланади. Чунки гоҳида етти юз бараварига бериладиган ёки ундан ҳам кўпига бериладиган мукофот берилади. Ёмон амал қилганларга эса қилган ёмонликларидан ошиқча жазо берилмайди, қилган ёмонлигига белгиланган жазонинг ўзигина берилади. Яхши амалларнинг мукофотини кўпайтириб бериш, Аллоҳ таолонинг фазлу марҳамати бўлса, ёмон иш қилганларни қилмишларига яраша жазолаши У зотнинг адолати ҳисобланади.
Шунингдек, кофир жинларнинг ҳам азобга гирифтор этилишини уламолар бир овоздан таъкидлаганлар. Жин сурасида қуйидагича хабар берилган:
“Аммо (йўлдан) озганларга эса, бас, улар жаҳаннамга ўтин бўлувчи кимсалардир”[4].
Яъни тўғри йўлдан озиб, иймон келтирмаган кофир жинлар, кофир инсонлар каби жаҳаннамга “ўтин” бўладилар.
Аммо мўмин жинларнинг жаннатга киришлари тўғрисида ихтилоф бўлиб, бу ҳақида Бадриддин Шиблий Ҳанафий[5] ўзининг машҳур “Окомул маржон фи аҳкамил жан”[6] китобида тўрт хил сўзни келтирган.
МЎМИН ЖИНЛАРНИНГ ЖАННАТГА КИРИШЛАРИ ҲАҚИДАГИ ҚАРАШЛАР
“Уламолар мўмин жинларнинг жаннатга киришлари ҳақида тўрт хил қарашни айтганлар:
1. Жумҳур уламолар мўмин жинларни жаннатга киради, деб ҳисоблайдилар. Ушбу қарашни Ибн Ҳазм “Милал” китобида Абу Яъло, Абу Юсуф ва бошқа кўпчиликлардан ривоят қилган;
2. Жинлар жаннатга кирмайдилар, балки унинг атрофида бўладилар. Инсонлар уларни кўрадилар, улар эса инсонларни кўрмайдилар. Ушбу қараш Молик, Шофиъий, Аҳмад, Абу Юсуф ва Муҳаммадлардан ривоят қилинган;
3. Жинлар Аърофда[7] бўладилар;
4. Бу ҳақида ҳеч қандай гап айтмаслик”[8].
ЖИНЛАР ВА ШАЙТОНЛАР ОРАСИДАГИ ФАРҚЛАР
Жинлар ва шайтонлар орасидаги фарқлар ҳақида “Ақидатул муъмин” китобида қуйидагилар ёзилган: “ Жинлар икки турли бўлади:
1. Шайтонлар. Буларда ҳеч қандай яхшилик бўлмайди;
2. Жинлар. Булар орасида солиҳлари ҳам, ёмонлари ҳам бўлади.
Жинларнинг ҳолати инсонларга ўхшаш бўлиб, улар орасида хушфеъллари ҳам, бадфеъллари ҳам, мўминлари ҳам, кофирлари ҳам бўлади.
Шайтонлар аслида жинларнинг вакиллари ҳисобланади. Зеро, иблиснинг жинлардан бўлгани Қуръони каримда хабар берилган:
Шайтон илоҳий раҳматдан қувилиб, барча яхшиликлардан кесилгач, мазкур ишлар унинг зурриётларига ҳам мерос бўлиб ўтган. Шунинг учун шайтонларда асло яхшилик бўлмайди, улар фақат ёмонликни биладилар ва доим ёмонликка чақирадилар. Буларнинг ҳолатига илон анча яқин мисол бўла олади. Яъни илондан фақат илон туғилади, илон насли борки, барчаси доим заҳар солиш пайида бўлади. Худди шу сингари, шайтонлардан ҳам фақат шайтонлар туғилади, шайтон насли борки, доим одам болаларини йўлдан уриш пайида бўлади.
Шунингдек, аслида шайтон бўлмаган жин ва инсонлар ҳам ифлос ишларни қилишлари ва туғёнга кетишлари сабабли шайтонга айланиб борадилар. Шайтонга айланганларининг ашаддийлари “Марид” дейилади, янада бундан ҳам ортиқ туғёнга кетганлари “Ифрийт” деб номланади.
Шайтонларнинг васваса қилишлари ҳақида Қуръони каримда шундай хабар берилган:
“Шунингдек, ҳар бир пайғамбарга инсу жиннинг шайтонларини душман қилиб қўйдик. Улар алдаш мақсадида сохта хушсуханлик билан бир-бирларига васваса қиладилар”[10].
Ушбу оят шайтонларнинг инсонлардан ҳам, жинлардан ҳам бўлишига далолат қилади. Жинларнинг турли бўлиши ҳақида эса уларнинг тилидан ҳикоя тарзда шундай хабар берилган:
“Ва албатта, биздан солиҳлар ҳам ва бошқалар ҳам бор. Турли гуруҳлар бўлган эдик”[11].
Ушбу оятда эса жинларнинг ораларида солиҳлари ҳам бўлиши баён қилинган”[12].
Кейинги мавзулар:
Номаи аъмол берилиши ҳақидаги эътиқодимиз.
[1] Залзала сураси, 7, 8-оятлар.
[2] Исро сураси, 13, 14-оятлар.
[3] Анъом сураси, 160-оят.
[4] Жин сураси, 15-оят.
[5] Бадриддин Шиблий Ҳанафий ҳижрий 712 йилда Дамашқда туғилган. Ҳанафий мазҳабидаги улуғ муҳаддис олимлардан бири бўлган бу зотнинг “Фусул фи аҳвали Расул”, “Кашфул ибҳам бишарҳил аҳкам”, “Нашрул аълам фи аҳкамис салам” ва “Окомул маржан фи аҳкамил жан” каби кўплаб асарлари бўлган. Ҳижрий 796 йилда вафот этган.
[6] “Окомул маржон фи аҳкамил жан” китоби жинларга тааллуқли ҳукмларни баён қилувчи энг мўътабар асарлардан бири ҳисобланади. Унда жинларнинг мавжудлиги, уларнинг синфлари, саҳоба жинлар, мўмин жинларнинг жаннатга киришлари ҳақидаги қарашлар каби ранг-баранг мавзулардаги маълумотлар жамланган. Бадриддин Шиблийдан кейинги олимлар жинлар тўғрисидаги маълумотларни баён этишда, асосан, ушбу китобдан фойдаланишган. “Фатҳул Борий шарҳу Саҳиҳил Бухорий”дек мўътабар китобда ҳам агарчи номи баён қилинмаган бўлса-да, ушбу китобдан иқтибос келтирилган.
[7] “Аъроф – жаннат билан дўзахни ажратиб турадиган девор, арасот. Бу жой жаннатга ҳам, дўзахга ҳам кирмаган, яъни вақти соати келиб, Аллоҳ таоло уларни жаннатга киритгунга қадар маълум муддат турадиган кишиларнинг жойидир”. Қаранг: Шайх Абдулазиз Мансур. Қуръони карим маъноларининг таржима ва тафсири. – Тошкент: “Тошкент ислом университети” нашриёт-матбаа бирлашмаси, 2006. – Б. 151.
[8] Бадриддин Шиблий Ҳанафий. Окомул маржон фи аҳкамил жан. – Қоҳира: “Дорул ҳарам литтурос”, 2009. – Б 155.
[9] Каҳф сураси, 50-оят.
[10] Анъом сураси, 112-оят.
[11] Жин сураси, 11-оят.
[12] Абу Бакр Жобир Жазоирий. Ақидатул муъмин. – Мадинаи мунаввара: “Мактабатул улум вал ҳикам”, 2009. – Б. 122.
Аллоҳ таолонинг инсон зотига кўрсатган чексиз марҳаматларидан бири шубҳасиз сув неъматидир. Заминдаги бирор тирик жон сувдан беҳожат бўлолмайди. Ушбу ҳаётдаги барча нарса сув билан тирикдир. Лекин Яратувчи бу улуғ неъматини махсус бир сув билан хослади. Унга фазл ва баракот ато этди. Мусулмонлар курраи заминнинг турли нуқталаридан ушбу хос неъматдан баҳраманд бўлиш учун келадилар. У ҳам бўлса замзам сувидир. Хўш, замзам суви ўзи нима ва унинг қандай мўъжизакор хусусиятлари бор?
Замзам суви
Замзам суви бу - замзам қудуғидан чиқадиган сувдир. Бу қудуқ Маккаи мукаррамадаги Ҳарам ҳудудида жойлашган. Бу сув барча мусулмонлар наздида муқаддас сув ҳисобланади. Зеро, Аллоҳ таоло уни ўзига хос мў'жизавий хусусиятлар билан бошқа сувлардан афзал қилган. Дини Ислом таълимотларига кўра, замзам булоғини Аллоҳ таоло Исмоил алайҳиссалом ва унинг онаси учун чиқариб берган.
Замзам қудуғи Маккий Ҳарам ҳудуди ўз ичига олган муҳим тарихий унсурлардан бири ҳисобланади. У ер сатҳидаги энг машҳур булоқ бўлиб, мусулмонлар қалбида ўзига хос руҳий ўрни бор. Айниқса, ҳожилар ва умра зиёратчилари учун бу сувнинг аҳамияти катта. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам дедилар: "Ер юзидаги энг яхши сув замзам сувидир. У тўйимли таом ва касалликдан шифодир" (Табароний ривояти, ал-Мўъжам ал-Кабир, саҳиҳ ҳадис).
Жобир разияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда эса бундай марҳамат қилинади: "Замзам суви нима ниятда ичилган бўлса, ўша ниятнинг рўёбга чиқишига сабаб бўлади" (Имом Аҳмад, ибн Можа ва бошқалар ривояти).
Замзам сувининг номлари
Замзам сувининг кўп номлари бўлиб, қуйида уларнинг баъзиларини зикр қиламиз:
1. "Замзам" ва "Зумазим". Бу сўз "замма-язимму-зумуман" феълидан олинган бўлиб, бирор идишга сув лим-лим тўлиб ёнларидан оқиб тушганда ишлатилади. Замзам булоғининг суви кўп ва баракали бўлганлиги учун шундай номланган. Бошқа бир ривоятда келишича, замзам булоғи отилиб чиққан пайтда Ҳожар онамиз унга қараб "зам-зам!" яъни "кўпай ва зиёда бўл!", деган эканлар. Яна бир қавлга кўра эса замзамнинг бундай номланиши Жаброил алайиссаломнинг замзамасидан яъни, фариштанинг мазкур булоқ устида чиқарган товуши ва каломи туфайлидир. Бошқа бир фикрга кўра, мазкур булоқ илк маротаба отилиб чиққан вақтда ўзидан махсус товуш чиқариб шарқираб турган, шу сабабли замзам деб номланган. Зеро, замзама сўзи шовқин бермоқ, муттасил товуш чиқармоқ маъносини англатади. Замзама сўзининг яна бир маъноси бирор нарсанинг ёйилиб кетган четларини тўплаш, тарқалиб кетмаслиги учун жамлаш маъносини англатади.
2. "Барака" ва "Муборака". Барака сўзи ўсиш, зиёда бўлиш, кўп яхшилик ва саодат маъноларини англатади. Зеро, уларнинг бари замзамда мавжуддир.
3. "Барра". Бу сўз яхшилик, эзгулик ва вафо маъноларини англатувчи "биррун" сўзидан олинган. Чунки Аллоҳ таоло бу сув билан Исмоил алайҳиссаломга яхшилик қилган. Яна бир қавлда эса айтиладики, чунки у аброрлар, яъни яхшилар учун оқиб чиққан, фожирлардан эса тийилган.
4. "Бушро". Бушро сўзи луғатда яхшилик ва хурсандчилик хабари, мужда маъносини англатади. Замзамнинг бундай ном билан аталишига сабаб ўзи ва ўғлининг ҳаётини сақлаб қолиш учун жон ҳолатда сув қидираётган пайтда Ҳожар онамиз учун хушхабар бўлганлигидандир. Зеро, Ҳожар онамиз Сафо ва Марво орасида сув излаб умидлари узилай деган пайтда Аллоҳ таоло томонидан инъом қилинган замзамни кўриб қолгач, бениҳоя хурсанд бўлиб кетадилар ва "менга хушхабар бўлсин, ахир бу сув-ку!", деб юборадилар.
5. "Мактума" (яширилган). Журҳум қабиласидан сўнг замзам булоғи ерга кўмилиб, беркилиб кетганлиги учун шундай аталган эди. Сўнгра Абдул Муттолиб уни қайта очган.
6. "Ҳарамийя". Замзам қудуғи Аллоҳ таолонинг Ҳарами ичкарисида бўлганлиги туфайли унга "Ҳарамийя", яъни Ҳарам булоғи деган ном берилди.
7. "Ракзату Жибрийл" (Жаброилнинг қанот қоқиши), "ҳазмату Жибрийл" (Жаброил пайдо қилган қуйилик, чуқирча), "ватъату Жибрийл" (Жаброилнинг оёқ босиши). Замзам сувининг бундай номлар билан номланишига сабаб унинг Жаброил фаришта ўз қаноти билан ерга уриши ёхуд оёғи билан ерга тепиши натижасида пайдо бўлиб, ердан отилиб чиққанлигидир.
8. "Солима" (соғлом ва саломатли сув). Замзамнинг бу исм билан номланишига сабаб унда саломатлик ва офият борлигидандир.
9. "Сиқоятул ҳож" (Ҳожиларга сув бериш). Замзам суви ҳожиларни сув билан таъминлайди. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳожиларни замзам суви билан таъминлаш ишини Аббос розияллоҳу анҳу ва оиласига топширдилар.
10. "Саййида". Чунки замзам суви бошқа барча сувларнинг саййиди, энг афзали, энг шарафлиси ва энг қадри баланди ҳисобланади.
11. "Шаббўатул 'иёл" (камбағалларни тўйдирувчи) шунингдек, "шабъа" (тўқлик, тўйимлилик). Жоҳилият даврида замзам булоғи шу ном билан ҳам номланарди. Сабаби, у чанқаганни чанқоғини қондирарди, камбағалларнинг қорнини тўйдирарди.
12. "Шаробул аброр" (яхшиларнинг шароби). Сабаби ҳамма яхшилар ва солиҳ кишилар замзам сувидан ичишга ҳарис бўладилар.
13. "Шифау суқмин" (касалликлар шифоси). Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай марҳамат қилдилар: "Замзам ер юзидаги энг яхши сувдир. Унда очиққанлар учун таом, касалликлар учун шифо бордир" (Табароний {11167, 11/98}, Ҳайсамий {3/286}, Ибн Ҳиббон саҳиҳ деганлар). Унда Аллоҳ таолонинг изни билан барча касалликларга даво бордир. Ким шифо ниятида ичса, Аллоҳнинг иродаси билан, албатта, тузалиб кетади.
14. "София" (соф). Замзам барча зарарли нарсалардан пок ва соф бўлган сувдир.
15. "Тоҳира" (пок). Замзам барча айбу нуқсонлардан пок, ичувчи киши учун фойдали сувдир. Бундан ташқари, замзам ҳурмати баландлиги учун ифлос нарсаларга истеъмол қилинмайди.
16. "Тоййиба" (хуш, ширин, мазали). Замзам сувининг бу ном билан номланиши сабаб, ичган киши лаззатланади, уни ҳамма яхши кўради.
17. "Зоҳира" (зоҳир, очиқ-ойдин). Замзам сувининг манфаати доим зоҳир бўлиб, кўриниб туради.
18. "Офият". Замзам суви уни ичган инсон учун офият ва шифодир. Аллоҳ таоло мутахассис табиблар ҳам даволай олмаган қанча-қанча касалликлардан замзам туфайли шифо берган.
19. "Ғиёс" (ёрдам, қутулиш). Чунки у Ҳожар онамиз ва у кишининг фарзанди Исмоил алайҳиссалом учун ёрдам, қаттиқ қийинчиликдан сўнг қутулиш манбаи эди.
20. "Кофия" (кифоя қилувчи). Замзам суви уни ичаётган кишининг барча ҳожатларига кифоя қилувчидир.
21. "Ла тунзофу вала тузамму" (йўқ бўлмайди ва камаймайди). Замзам сувидан қанча кўп ичилмасин камаймайди ҳам, тугаб ҳам қолмайди.
22. "Маъсарату Аббос" (Аббоснинг улуғ мероси). Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳожиларга замзам сувини ичиришдек шарафли вазифани Аббос розияллоҳу анҳу ва унинг оиласи учун ажратиб берадилар. Бу эса Аббос розияллоҳу анҳу ва унинг оиласи учун улуғликда тенгсиз бўлган мерос эди.
23. "Муъниса" (дўст, дилдош). Замзам сувидан ичган мўмин унга ўрганиб, ўзида унга нисбатан доимий майл ҳис қилади ва уни яхши кўриб қолади. Мудом замзам сувидан ичгиси келаверади.
24. "Маймуна" (баракали). Замзам суви ҳар тамонлама баракалидир.
25. "Нофиъа" (фойдали). Замзам суви санаб тугатиб бўлмайдиган манфаатларга эга эканлиги туфайли шундай номланган.
Замзам сувининг фойдалари
Замзам суви ўзининг маънавий фойдаларидан ташқари саломатлик учун кўплаб фойдали хусусиятларга эгадир. Уларнинг баъзиларини қуйида зикр қиламиз:
1. Эрта қаришнинг олдини олади.
2. Жисмнинг ҳимоя тизимини (иммунитет) кучайтиради.
3. Овқат ҳазм қилишга ёрдам беради.
4. Саратонга қарши самарали воситалардан бири ҳисобланади.
5. Жисм учун фойдали бўлган озуқа моддаларини қонга сўрилиш жараёнини кучайтиради.
6. Жисмга куч-қувват бахш этади. Айниқса, ҳожилар ҳаж мавсимида бундай куч-қувват ва энергия манбаига муҳтож бўладилар.
7. Кўплаб касалликлардан тузалишга ёрдам беради. Жумладан, кўриш қобилиятининг пасайиши, қизамиқ, юрак-қон томир касалликлари, қон босими, қон айланиши касалликлари ва бошқа бир қатор хасталиклардан тузалишда самарали ёрдам беради.
8. Шунингдек, замзам суви қандли диабет касалига чалинганлар, буйрак хасталари учун ҳам шифодир. Шу билан бирга суяк ва бўғин касалликлари, ошқозон-ичак касалликлари, ҳазмдаги муаммолар, йўғон ичак муаммолари, қабзият ва яна бир қанча касалликларни даволашда самарали восита ҳисобланади.
Замзам сувини бошқа сувларга аралаштириш ҳақида
Агар замзам сувидан бошқа оддий сувларга аралаштирилса мазкур оддий сув унга қўшилган аралашма миқдорича баракот ва фазилат касб этади. Қанча кўп аралаштирилса, шунчалик баракоти ортади. Камроқ аралаштирилган бўлса ҳам мазкур сув замзам қўшилмаган сувдан афзалроқ ва баракотлироқ бўлади. Зеро, замзам аралаштирилган сувдан ичган кимса замзам сувининг маълум миқдорини ичган ҳисобланади. Шу туфайли, унинг файзидан бонасиб бўлади.
Имом Косоний (раҳимаҳуллоҳ) айтадилар: "Агар бир кимса замзам сувидан иборат бўлган бирор сувни ичмайман деб қасам ичган бўлса ва ўша (замзамдан иборат бўлган) сувга бошқа сувлардан жуда кўп миқдорда қуйилиб, натижада замзам суви ўзига қуйилган кўп миқдордаги сувга аралашиб, бошқа сув унинг устидан ғолиб келса ва шундан сўнг, мазкур сувдан ичса, қасамини бузган ҳисобланади" ("Бадоиъу-с-санои'": 3/63;).
Юқоридаги матнда айтилмоқчи бўлаётган нарса шуки, замзам сувини ичмайман деб қасам ичган киши ўзига жуда кўп оддий сув аралаштирилиши натижасида оддий сувга аралашиб кетган замзам сувидан ичса, қасамига риоя қилмаган ва замзамдан ичиб қўйган ҳисобланар экан. Бу эса оддий сувга аралаштирилган замзам буткул йўқолиб кетмаслигини англатади. Балки, у аралашган сувига баракот киргазади.
Шу маънода, замзам аралаштирилган сувга "замзам" дейилса ҳам у ҳукман замзам мақомида бўлади. Унда замзамнинг баракоти ва фазилати мавжуд бўлади. Оддий сувлардан ортиқ бўлади. Унга ҳар қанча кўп сув қуйилса ҳам барибир, ичида замзам мавжуд бўлади. Аммо фазилатда мусаффо замзамчалик бўлмайди.
Саҳобаи киромлар нафақат замзам, балки Набий алайҳиссалом таҳорат қилган сувлардан ҳам табаррукланганлар. Узоқдан келган кишилар уйларига қайтишда У зотнинг (алайҳиссалом) таҳоратдан қолган сувларини ўзлари билан олиб кетиб, уни кўп миқдордаги сувларга қўшиб кўпайтирганликлари ривоят қилинади.
Бу ҳам бўлса, табаррук нарса бошқа оддий (тоҳир ва пок) нарсага аралаштирилганда, аралаштирилган оддий нарса ҳам баракот ва фазилат касб этишига далолат қилади.
Ривоят қилинишича, Набий алайҳиссалом Макканинг ҳокимига одам юбориб, ундан Мадинага замзам сувидан жўнатишни талаб қилар эканлар. Бундан мақсад, Мадиналиклар ҳам замзамдан юқорида айтилганидек, оддий сувларга аралаштириб, кўпайтириш орқали баҳраманд бўлишлари учун экан.
Абдуллоҳ Камолов
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа