Sayt test holatida ishlamoqda!
11 Iyun, 2025   |   15 Zulhijja, 1446

Toshkent shahri
Tong
03:05
Quyosh
04:49
Peshin
12:28
Asr
17:38
Shom
19:59
Xufton
21:37
Bismillah
11 Iyun, 2025, 15 Zulhijja, 1446

Bid’at nima?

25.01.2025   3488   16 min.
Bid’at nima?

BID’AT NIMA?

«Bid’at» so‘zi lug‘atda bir narsani yangitdan paydo qilish ma’nosini anglatadi.

Bid’atning shar’iy istilohi, ya’ni ta’rifiga keladigan bo‘lsak, ulamolar bu masalada bir xil fikrga ittifoq qilmaganlar. Mazkur ta’riflarning hammasini jamlab, tahlil qilgan mutaxassislar ularni ikki asosiy yo‘nalishga taqsimlaydilar.

Birinchi yo‘nalishdagi ulamolarga imom Shofe’iy va u kishining mazhabidagi ulamolardan Izz ibn Abdussalom, Navaviy, Abu Shomalar, molikiylardan Qurofiy va Zarqoniylar, hanafiylardan Ibn Obidin, hanbaliylardan Ibn Javziy va zohiriylardan Ibn Hazmlar kiradilar.

Bu yo‘nalishdagi ulamolar ibodatlarda bo‘lsin, odatlarda bo‘lsin, yaxshi bo‘lsin, yomon bo‘lsin, har qanday bid’atni Qur’on va Sunnatda yo‘q va dinda yangi paydo bo‘lgan narsa, deb ta’riflaydilar.

Mazkur yo‘nalishdagi ta’riflarning ma’nosini o‘zida to‘la aks ettirgan ta’rif Izz ibn Abdussalomning ta’rifi bo‘lib, unda: «Bid’at – Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning davrlarida bo‘lmagan narsadir», deyilgan.

Birinchi yo‘nalishdagi bid’at bir necha turlarga taqsimlanadi:

1. Vojib bid’at. Nahv ilmini o‘rganish bid’atning shu turiga kiradi, chunki bu ilmni bilmay turib, Qur’on va Sunnatni bilib bo‘lmaydi. Ushbu ikki manbani o‘rganish vojibdir. Vojibni bajarishga xizmat qiladigan narsa ham vojib bo‘ladi. Demak, Qur’on va Sunnatni o‘rganish uchun nahvni o‘rganish vojib. Bu narsa Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning davrlarida bo‘lmagan. Nahv ilmini o‘rganish borasida birinchi qadam hazrati Ali roziyallohu anhuning davrlarida qo‘yildi.

2. Harom bid’at. Bunga qadariya, jabriya, murji’a va xavorij mazhablari kiradi. Bular ham Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning davrlarida bo‘lmagan. Ularning hammasi keyin chiqqan va Islomga qarshi aqiyda va fikrlarni o‘zlariga shior qilib olgan. Bu mazhablarga yurganlar dindan chiqqan hisoblanadi.

3. Mandub bid’at. Madrasalar tashkil qilish va tarovih namoziga o‘xshash narsalar. Bular ham Rasululloh sollallohu alayhi vasallamning vaqtlarida bo‘lmagan, keyin yo‘lga qo‘yilgan va foydali bo‘lgani uchun mandub deb baholangan.

4. Makruh bid’at: masjidlarni naqshi nigor bilan bezashga o‘xshash narsalar.

5. Muboh bid’at. Namozdan keyin qo‘l berib ko‘rishish, shuningdek, yeb-ichishda va kiyinishda lazzat va chiroyni ixtiyor qilish kabilar.

Birinchi yo‘nalish tarafdorlari bid’atning mazkur besh qismga taqsimlanishiga dalillar ham keltirganlar.

Birinchi dalil:

Jarir ibn Abdulloh roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:

«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam shunday dedilar:

«Kim Islomda go‘zal odat paydo qilsa va undan keyin o‘sha odatga amal qilinsa, unga o‘shanga amal qilganlarniig ajriga o‘xshash ajr yozilib turadi, ularning ajridan biror narsa kamaytirilmaydi. Kim Islomda bir yomon odatni paydo qilsa va undan keyin o‘sha odatga amal qilinsa, unga o‘sha amal qilganlar gunohiga o‘xshash gunoh yozilib turadi, ularning gunohlaridan biror narsa kamaytirilmaydi».

Ikkinchi dalil:

Abdurrahmon ibn Abdul Qoriy roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:

«Umar ibn Xattob roziyallohu anhu bilan Ramazon kechalarining birida masjidga chiqdim. Qarasak, odamlar guruh-guruh bo‘lib olgan, tarqoq hollarida ekanlar. Kimdir o‘zi namoz o‘qimoqda, kimdir namoz o‘qisa, bir necha kishi unga iqtido qilmoqda.

Shunda Umar: «Menimcha, anavilarni bir qori(ning orti)ga jamlasam yaxshi bo‘ladi», dedi. So‘ngra ularni Ubay ibn Ka’bning ortiga jamladi. Keyin boshqa bir kechada men yana u bilan chiqqanimda odamlar qorilarga iqtido qilib namoz o‘qishar edi.

Shunda Umar: «Bu qanday yaxshi bid’at bo‘libdi! Bu vaqtda uxlab yotganlaridan ko‘ra, qoim bo‘lganlari afzal», dedi, ya’ni kechaning oxirida. Odamlar kechaning avvalida qoim bo‘lishar edi».

Buxoriy rivoyat qilgan.

Uchinchi dalil:

Mujohid roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi: «Urva ibn Zubayr bilan birga masjidga kirdik. Qarasak, Abdulloh ibn Umar Oisha roziyallohu anhoning hujrasi oldida o‘tirgan ekan. Odamlar esa masjidda (jamoat bo‘lib), zuho namozi o‘qishmoqda. Biz Ibn Umardan ularning namozi haqida so‘ragan edik, «(Yaxshi) bid’at», dedi».

Muslim, Ahmad va boshqalar rivoyat qilishgan. Ko‘pchilik mazkur ta’rifga oid bid’atni maydalab o‘tirmay, ikkiga taqsimlab qo‘ya qoladilar va: «Bid’at ikki xil bo‘ladi: bid’ati hasana – yaxshi bid’at va bid’ati sayyi’a – yomon bid’at», deyishadi.

Ikkinchi yo‘nalishdagi ulamolar imom Molik, Shotibiy, Turtishiy, hanafiylardan imom Shumunniy va Ayniy, shofe’iylardan Bayhaqiy, Ibn Hajar Asqaloniy va Ibn Hajar Haysamiylar, hanbaliylardan Ibn Rajab va Ibn Taymiyalar bo‘lib, ularning fikricha, bid’atning barchasi – ibodatdagisi ham, odatdagisi ham zalolatdir.

Ikkinchi yo‘nalishdagi ta’riflarning eng mashhuri va jamlovchisi imom Shotibiyning ta’rifidir. U kishi bid’atni ikki xil ta’riflagan:

1. Bid’at – dinda yangi ixtiro qilingan yo‘l bo‘lib, u bilan shariatga o‘xshatish kiritiladi. Uni qilish bilan Allohga ibodat qilishda mubolag‘a qasd qilinadi.

Bu ta’rifda dinning javhariga yangi o‘zgarish kiritish haqida, ibodatlarda shariat ko‘rsatgan yo‘lga o‘xshash yo‘l paydo qilish haqida so‘z borayotgani ochiq-oydin ko‘rinib turibdi.

2. Bid’at – dinda yangi ixtiro qilingan yo‘l bo‘lib, u bilan shariatga o‘xshatish kiritiladi. Uni qilishda shariat yo‘liga yurish qasd qilinadi.

Imom Shotibiyning ikkinchi ta’rifi birinchisidan keng bo‘lib, unda ibodat va odatlardagi yangi ixtiro qilingan narsalar bid’at ekanligi ta’kidlangan.

Imom Shotibiy bid’at masalasida eng ko‘p izlanish olib borgan olimlardan biri hisoblanadi. U kishi bid’atga qarshi turishda eng ashaddiylardan biridir.

Haqli ravishda «Nima uchun imom Shotibiy bid’atni ikki xil ta’rif qilgan?» degan savol paydo bo‘ladi. Bu savolga ulamolarimiz: «Imom Shotibiy bunda boshqalarning bid’at ma’nosini keng yoki tor olganiga e’tibor bergan», deb javob berganlar.

Imom Shotibiyning birinchi – tor ma’nodagi ta’rifida bid’at faqat ibodatlarda bo‘ladi, deganlarning fikri, ikkinchi – keng ma’nodagi ta’rifida esa bid’at ibodatlarda ham, odatlarda ham bo‘ladi, deganlarning fikri o‘z ifodasini topgan.

Imom Shotibiyning o‘zi esa bid’at faqat aqiyda va ibodatlarga xos bo‘ladi, degan fnkrga moyil bo‘lgan.

Ikkinchi yunalishdagi ta’rifda bizga kerak bulgan asosiy ma’no «Bid’at – dinda yangi ixtiro qilingan yo‘l» degan jumladir.

Demak, musulmonlar ichida yangi paydo bo‘lgan narsa bid’at bo‘lishi uchun dinning asosiga – javhariga oid bo‘lishi shart ekan. Unga ham xuddi shariatning asosiy ibodatlari maqomi berilishi kerak ekan. Quyidagi hadislarda xuddi shu ma’no ko‘zda tutilgan:

1. Oisha roziyallohu anhodan rivoyat qilinadi:

«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Kim bizning bu ishimizda undan bo‘lmagan narsani yangitdan paydo qilsa, u marduddir», dedilar».

Buxoriy, Muslim va Abu Dovudlar rivoyat qilishgan.

Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning «ishimiz» deganlari dinimiz deganlaridir.

2. Jobir ibn Abdulloh roziyallohu anhudan rivoyat qilinadi:

«Rasululloh sollallohu alayhi vasallam: «Albatta, eng sodiq Kalom Allohning Kitobidir, eng yaxshi hidoyat Muhammadning hidoyatidir. Ishlarning eng yomoni yangi paydo bo‘lganlaridir. Har bir yangi chiqqan ish bid’atdir. Har bir bid’at zalolatdir. Barcha zalolat do‘zahdadir», dedilar».

Buxoriy, Muslim va Nasoiylar rivoyat qilishgan.

Binobarin, musulmonlar hayotida yangi paydo bo‘lgan va dinning javhariga daxldor bo‘lmagan narsalar bid’at bo‘lmaydi. Har bir yangi paydo bo‘lgan narsa bid’at bo‘lsa, har bir bid’at zalolat, barcha zalolat do‘zahda bo‘lsa, xolimiz ne kechar edi? Payg‘ambarimiz hayotlik davrlarida Qur’oni Karim kitob shakliga keltirilmagan, madrasalar qurilmagan, turli ilmlar shakllanmagan, kitoblar yozilmagan edi va hokazo. Bularning barchasi keyin paydo bo‘ldi va barcha musulmonlar, jumladan, bid’at ma’nosini tor olgan ulamolar ham bu ishlarni katta quvonch bilan ma’qullaydilar.

Mavlidning hukmi

Yuqorida barcha mazhablarning ko‘zga ko‘ringan ulamolari ishtirokida bid’atning nimaligini bilib olganimizdan keyin mavlidning hukmi haqida ikki og‘iz so‘z aytib o‘tsak, ma’qul bo‘ladi.

Bid’atni ibodatlarda bo‘lsin, odatlarda bo‘lsin, yaxshi bo‘lsin, yomon bo‘lsin, Qur’on va Sunnatda yo‘q, dinda yangi paydo bo‘lgan narsa, deb ta’riflaydigan yo‘nalishdagi ulamolarning gapiga amal qiladigan bo‘lsak, mavlid mandub bid’atlar qatoriga kirishi turgan gap. Boshqacha qilib aytadigan bo‘lsak, mavlid bid’ati hasana (chiroyli bid’at) bo‘ladi.

Ikkinchi yo‘nalishdagi, ya’ni bid’atni ikki xil ta’rif qilgan, ya’ni: «Bid’at dinda yangi ixtiro qilingan yo‘l bo‘lib, u bilan shariatga o‘xshatish kiritiladi. Uni qilishda Allohga ibodat qilishda mubolag‘a qasd qilinadi; Bid’at – dinda yangi ixtiro qilingan yo‘l bo‘lib, u bilan shariatga o‘xshatish kiritiladi. Unda shariat yo‘liga yurish qasd qilinadi», degan ulamolarning gapini oladigan bo‘lsak, mavlid umuman bid’at bo‘lmaydi. Chunki hech kim, hech qachon mavlidni dinning javhariga oid narsa demagan va demaydi ham.

Ikkinchi yo‘nalishdagi ta’rifga binoan, «Mavlid bid’at bo‘lmasa, nima bo‘ladi?» degan haqli savol yuzaga kelishi turgan gap.

Har birimiz dunyoning sobit va o‘zgaruvchan narsalardan iboratligini yaxshi bilamiz. U sobit narsalarning saboti va o‘zgaruvchan narsalarning o‘zgarishi bilan oboddir. O‘zimiz yashab turgan yer kurrasini olib ko‘raylik. Unda katta, ma’lum va mashhur ummonlar, quruqliklar, dengizlar va yuksak tog‘lar bor. Ular sobit turadilar. Ular o‘zgaruvchan bo‘lishi mumkin emas.

Shuningdek, mazkur narsalar bilan birga yana soy va daryolar, kichik daraxtzorlar, yer maydonlari va hokazolar bor. Ular o‘zgarib turadi, chunki hayotning o‘zi shuni taqozo qiladi. Dunyo ularning o‘zgarib turishi bilan oboddir.

Huddi shuningdek, dinda ham sobit narsalar bor. Ular o‘zgaruvchan bo‘lishi mumkin emas. Masalan, aqiyda masalalari. Bugun Allohga yoki iymon keltirish lozim bo‘lgan boshqa narsalarga ishonib turib, keyin uni o‘zgartirib bo‘lmaydi. Shuningdek, dinning rukni hisoblangan, uning asosini tashkil etgan narsalar ham sobit bo‘ladi. Bunday masalalarni Alloh taolo O‘zi batafsil bayon qilib, insonning aralashuviga yo‘l qo‘ymagan.

Hayot o‘zgarishi bilan o‘zgarib turadigan masalalarni esa bo‘sh qo‘yib, musulmonlar ahdlarini ishlatib, ijtihod qilishlariga yo‘l ochib bergan. Fiqh ulamolari asosan huddi shu masalalarda ijtihod qiladilar.

Ulug‘ mujtahidlarimiz Qur’oni Karim va Sunnati Nabaviya asosida, shariat qoidalarini mahkam tutish bilan birga, har zamon va makonga salohiyati bor Islom dinining g‘oyalari, maqsadlari, insonlarning imkonlari va ehtiyojlarini ham hisobga olib ish yuritganlar. Mazkur ta’limotlar asosida quyidagi manbalar asosida ijtihod qilish qoidalarini ishlab chiqqanlar:

1. Qur’oni Karim.

2. Sunnat.

3. Ijmo’.

4. Qiyos.

5. Istihson.

6. Shar’u man qoblana shar’u lana.

7. Masolihul mursala.

8. Urf.

9. Mazhabus-sahobiy.

10. Istis'hob.

Bu manbalarning keyingi sakkiztasi avvalgi ikkitasiga – Qur’on va Sunnatga bog‘lik bo‘lib, shu ikkisidagi ta’limotlar asosida bo‘ladi. Avvalgi to‘rt manba – Qur’on, Sunnat, ijmo’ va qiyos borasida barcha faqihlar ittifoq qilganlar va ularni shu tartibda manba deb olganlar. Qolganlarida ixtilof bor. Ba’zilarini olib, ba’zilarini olmaganlar ham bor.

Albatta, hozir biz mazkur manbalarning tafsilotini o‘rganish maqsadida emasmiz. Shuning uchun o‘zimizga kerak mavzu, ya’ni «Mavlid qaysi manba asosida joriy bo‘lgan?» degan savolga javob axtaramiz.

Ulamolarimiz mavlid masolihulmursala asosida amal qilingan narsadir, deydilar. «Masolihulmursala»ning lug‘atdagi ma’nosi «erkin qo‘yilgan manfaatlar» desak, xato qilmagan bo‘lamiz.

Masolihul mursalaning usuli fiqh ilmidagi istilohiy ma’nosini bilib olish uchun bir oz muqaddima qilishimizga to‘g‘ri keladi.

Islom shariatining barcha ta’limotlari uch hil manfaatni ko‘zlagan bo‘ladi:

1. Zararlarni qaytarish.

Bunga erishish uchun besh zaruriy narsani: din, mol, jon, sha’n va aqlni muhofaza qiladigan ta’limotlar va qonun-qoidalar joriy qilingan.

2. Manfaatni jalb qilish.

Bunga erishish uchun hayotda ehtiyoj tushib turadigan ibodat va muomalot kabi ishlarda odamlardan ortiqcha qiyinchilikni ko‘tarishga qaratilgan ta’limotlar joriy qilingan.

3. Karamli axloqlar va go‘zal ko‘rinishlar taqozosi bo‘yicha yurish.

Bunga erishish uchun tahsiniyot – yaxshilovchi hukmlar joriy qilingan.

Ushbu manfaatlarni shariat e’tiborga olishi yoki olmasligi bo‘yicha uch yo‘nalish bor.

1. E’tiborli manfaatlar.

Shariat bularni e’tiborga olib, ularni saqlash borasida tadbir-choralar ko‘rgan. Misol uchun, besh zaruriy narsani: din, mol, jon, sha’n va aqlni muhofaza qilish uchun ularga tajovuz qiladiganlarga qarshi jazolar belgilangan.

2. E’tiborsiz manfaatlar.

Bularda ba’zi bir manfaat bo‘lishi mumkin. Ammo zarari manfaatidan ko‘p bo‘lgani uchun o‘sha oz manfaati e’tiborga olinmagan. Misol uchun, qimor va hamrda pul topish manfaati bor. Ammo bu ikki narsaning zarari foydasidan ko‘p. Shuning uchun shariatda ularning ozgina foydasidan voz kechilgan.

3. Erkin qo‘yilgan manfaatlar.

Bular haqida shariatda ma’lum bir ko‘rsatma yo‘q. Ularni qiyoslaydigan hujjat va dalil ham yo‘q.

Erkin qo‘yilgan manfaatlar ibodatlarda bo‘lishi mumkin emasligiga hamma ittifoq qilgan. Ammo hanafiy, molikiy va hanbaliy mazhablari ibodatlardan boshqa ishlardagi masolihulmursala – erkin qo‘yilgan manfaatlarni shariatning manbalaridan biri deb qabul qilganlar.

Xulosasini aytadigan bo‘lsak, barcha faqihlar «masolihulmursala»ni e’tiborga oladilar va uni ishlatadilar.

Zotan, shariatning asosiy maqsadi bandalarning ikki dunyodagi saodatini ta’minlashdir. Qur’on va Sunnatdagi barcha hukmlar ayni shu maqsadda joriy qilingan. Bandalarning mayda-chuyda manfaatlari esa tugamaydi. Vaqt o‘tishi bilan yangilanib turishi ham bor. Shuning uchun shariat bular uchun ochiq maydon qoldirib qo‘ygan. Qur’on va Sunnatda zikr qilinmagan masalalarni ulardan olingan qoidalar asosida ummatning ulamolari hal qilib boraveradilar. Ulamolar bunda Islomning foydani jalb qilish, zararni daf qilish qoidasini mahkam tutadilar. Bu jarayon qadimdan davom etib kelmoqda.

«Masolihul mursala» shariat manbalaridan biri bo‘lishi uchun uchta shart qo‘yilgan:

1. Shariat maqsadlariga muvofiq bo‘lishi.

«Masolihulmursala» asosida joriy bo‘layotgan ish shariatning asl qoidalariga va dalillariga xilof bo‘lmasligi shart.

2. Hikmatining oxirigacha aql yetadigan va yo‘nalishi batafsil idrok qilinadigan bo‘lishi.

«Masolihulmursala» tahorat, namoz, ro‘za kabi hikmatini oxirigacha bilib bo‘lmaydigan va yo‘nalishini batafsil idrok qilish imkoni bo‘lmagan ibodatlarda joriy qilinmaydi.

3. Zaruriy narsalarni muhofaza qilishga qaratilgan bo‘lishi.

«Masolihulmursala» din, mol, jon, sha’n va aql kabi zaruriy narsalarni muhofaza qilishga yoki dinda qiyinchilik tug‘dirishi mumkin bo‘lgan narsalarni bartaraf etishga qaratilgan bo‘lishi shart.

Usulul fiqh ulamolari «masolihulmursala» asosida qabul qilingan eng mashhur amallarga Qur’oni Karimni jamlab, kitob holiga keltirish, devonlar tashkil qilish, juma namozida imom minbarga chiqqanda aytiladigan azondan oldin bir azon aytish, hibsxonalar tashkil etish kabi ishlarni misol qilib keltiradilar. Jumladan, mavlid ham keyinchalik «masolihul-mursala» asosida joriy bo‘lgan narsalardan biridir.

Keyingi mavzular:
Katta ulamolar mavlid haqida;
Mavlidchilarga.

Boshqa maqolalar
Maqolalar

“Jonli” va “jonsiz” tarbiya

10.06.2025   6280   12 min.
“Jonli” va “jonsiz” tarbiya

«Agar ogohsan sen – shohsan sen.

Agar shohsan sen – ogohsan sen»

 

«Avliyolarning  avliyosi», «mutafakkirlarning  mutafakkiri», «shoirlarning sultoni» bobomiz Alisher Navoiy hazratlari naqadar chiroyli ta’rif berganlar o‘z asarlarida!

 

«Ogohlik» co‘zining ma’nolarini bugungi zamon sharoitidan kelib chiqib, yanada keng miqyosda tushunishimizga to‘g‘ri keladi. Ya’ni, bugungi ogohlik xalqimiz, ayniqsa yoshlar qalbini, ruhiyatini, aql-idroki va umuman ma’naviyatini jahonda yuz berayotgan mafkuraviy yo‘nalishdagi oshkora va yashirin tahdidlarning xatarlaridan va «ommaviy madaniyat»ning yemiruvchi ta’siridan muhofaza qilishni ham o‘z ichiga oladi.     

 

Albatta, xalqimiz, jumladan yosh avlod g‘arb fan-texnikasi, madaniyati, adabiyoti, san’atining ilg‘or jihatlarini inkor etmaydi.

 

Biroq G‘arbda din va odobga zid bo‘lgan qarashlarning ko‘pchilikka singdirilishi oqibatida yuzaga kelgan «ommaviy madaniyat» tushunchasini G‘arb ziyolilarining o‘zlari «G‘arbning muammosi» sifatida baholayotganini hamda «ommaviy madaniyat»ning ma’naviy-axloqiy tubanliklarini yoshlarimiz qancha tez anglasa, shuncha yaxshi.

 

«Muqaddas islom dinimizni pok saqlash, uni turli xil g‘arazli xuruj va hamlalardan, tuhmat va bo‘htonlardan himoya qilish, uning asl mohiyatini o‘nib-o‘sib kelayotgan yosh avlodimizga to‘g‘ri tushuntirish, islom madaniyatining ezgu g‘oyalarini keng targ‘ib etish vazifasi hamon dolzarb bo‘lib qolmoqda».

 

Bu vazifa nafaqat biror vazifador yoki biror sohadagi mas’ullarga belgilangan, balki har bir (!) OTA UCHUN, har bir (!) ONA UCHUN buyuk vazifa, deb bilmog‘imiz lozim!

 

Hozirgi davrda, axborot texnologiyalari o‘ta tezkorlik bilan rivojlanayotgan bir paytda, nanotexnologiya zo‘r shiddatlik bilan avjiga chiqayotgan zamonda, har xil ommaviy axborot vositalari xilma-xil ma’lumotlarni kechayu-kunduz tarqatayotgan bir onda, ayniqsa bugun farzandlarimiz o‘z-o‘zlari bilan yolg‘iz qolib 25 soat vaqtlarini telefon, kompyuter bilan mashg‘ul bo‘lib, bolalarimiz ular bilan “band” bo‘lib qolganlarida mazkur vazifalar, jannatmakon yurtimiz, muqaddas Vatanimiz, dono xalqimizning har bir fuqarosiga qushga havo,  baliqqa suv zarurligiday zarur bo‘lsa kerak...

 

Bugungi kunda tarbiya ham, ming afsuslar bo‘lsinki, ikki xil bo‘lib qoldi: 1) «jonsiz» tarbiya va 2) «jonli» tarbiya.

 

  1. «JONSIZ» tarbiya – bu internet, kompyuter, telefon, televizor... Ming afsus va nadomatlar bo‘lsinki, bu narsalar ham ko‘p yoshlarimizni, ba’zi o‘rinlarda sal kattaroqlarimizni ham to‘g‘ri yo‘ldan, o‘z ota-onalari ne-ne mashaqqatlar chekib o‘rgatgan yo‘ldan, ota-bobolarimizdan buyuk va beqiyos meros bo‘lib kelayotgan yo‘ldan ozdirib va adashtirib qo‘ymokda...

 

Natijada, dono xalqimiz maqolida «yaxshini sharofati, yomonni kasofati» deb aytilganidek, o‘zlari ham, oilasi ham, qarindoshlari ham, qo‘shnilari ham, do‘stlari ham, yaqinlari ham, atrofdagilari ham sarson bo‘lib, ularning kasofatlari yashab turgan mahallasiga ham, ishlab turgan ishxonasiga ham, butun el-yurtiga ham yetmoqda...

 

Bunday shakldagi «jonsiz» tarbiya:

  • dono xalqimiz dunyoqarashiga ham,
  • millatimiz mentalitetiga ham,
  • Qur’oni karimning muborak oyati karimalariga ham,
  • Payg‘ambarimiz alayhis salomning muborak hadisi shariflariga ham,
  • dinimiz ko‘rsatmalariga ham,
  • shariatimiz hukmlariga ham,
  • ulamolarimiz fatvolariga ham,
  • davlatimiz qonunlariga ham,
  • sharqona odoblarimizga ham,
  • mazhabimiz me’yorlariga ham,
  • jamiyatshunoslik aloqalariga ham,
  • odamgarchilik munosabatlariga ham,
  • insoniy tuyg‘ularga ham,
  • ruhshunoslik sir-asrorlariga ham,
  • yurtimiz urf-odatlariga ham,
  • o‘zbekchilik qoidalariga ham,
  • madaniyatimiz axloqlariga ham,
  • insoniy aqlga ham,
  • axloqiy normalarga ham,
  • dono maqollarimizga ham,
  • milliy an’analarimizga ham,
  • diniy qadriyatlarimizga ham,
  • xalqimiz ong-tafakkuriga ham,
  • musulmonchiligimiz asoslariga ham,
  • Islom dinimiz tushunchalariga ham

ZID  EKANLIGINI  UNUTMAYLIK !!!

 

Xorijiy telekanallarda nima namoyish etilsa yoki internetda nima targ‘ib qilinsa, barchasini qabul qilaverish aslo mumkin emas !!!

 

Biz ular orasidan imon-e’tiqodimiz, an’anayu qadriyatlarimizga mos keladiganlarinigina saralab olmog‘imiz shart!

 

Bu maqsadga esa yoshlarimizga telefon, televideniye, kompyuter va internetdan oqilona foydalanish yo‘llarini o‘rgatish, ularning mazkur axborot manbalaridan foydalanishlarini nazorat qilib borish orqaligina erishish mumkin. Toki hali suyagi qotib ulgurmagan yoshlarimizning beg‘ubor ma’naviyatiga jiddiy zarar yetmasin!

 

Mutaxassislarning tadqiqotlariga ko‘ra, AQSHda jinoyatchilarning yarmidan ko‘pi buzilgan oilalar farzandlari ekani ma’lum bo‘lgan. Ularga ota-onasining ajrashgani tufayli yetkazilgan kuchli ruhiy zarba o‘rta yosh, hatto keksalik chog‘ida ham salbiy ta’sir o‘tkazishi aniqlangan.

 

2) «JONLI» tarbiya – bu:

 

ulug‘ ajdodlarimizdan davom etib kelayotgan oltindan qimmat rivoyatlari va noyob hikmatlari;

 

buyuk ota-bobolarimizdan eshitib kelayotgan tillo bilan teng pand-nasihatlari va betakror hikoyalari;

 

mehribon ota-onalarimizdan o‘rganib kelayotgan gavhar o‘gitlari va mislsiz so‘zlari;

 

elimiz tanigan va xalqimiz tan olgan ustozlarimizdan ta’lim olib kelayotgan zar tushunchalari va bebaho ilmlari;

 

jannatmakon yurtimiz – muqaddas Vatanimiz ta’lim maskanlarida taralayotgan durdan a’lo fanlar va beqiyos bilimlar;

 

uyimizda farzandlarimizga o‘zimiz berayotgan ta’lim-tarbiyamiz.

 

Bu «jonli» tarbiyadagi ma’lumotlar esa ma’naviyat va ma’rifat yo‘nalishiga hamda tarbiya sohasiga daxldor har bir inson uchun, har bir (!) OTA UCHUN, har bir (!) ONA UCHUN beqiyos ensiklopedik manba bo‘lib xizmat qiladi. 

 

Oiladagi bosh – bobo yoki buvi, ota yoki ona har kuni, ayniqsa juma oqshomi, bozor oqshomi kunlarida oilaviy dasturxon atrofida o‘tirganlarida oilasining har bir a’zolarini ismlarini nomma-nom aytib, har bir o‘g‘il-qizlarini, har bir kelin-kuyovlarini, har bir nevara-chevaralarini haqlariga yaxshi tilaklar aytib, yaxshi duolar qilsalar – bu ham «jonli» tarbiyaning bir turi hisoblanadi. 

 

Zero, bunday shakldagi «jonli» tarbiyani hammalarimizning ota-bobolarimiz, ona-momolarimiz avval-azaldan chin ixlos bilan, sof e’tiqod bilan, go‘zal namuna va chiroyli ibrat bo‘lib, barkamol darajada berib kelishgan. Shunda «mening otam meni haqimga bunday duo qilganlar», «mening onam meni bunday bo‘lishimni Xudodan so‘rar edilar» degan ongi-shuuridagi dasturxon atrofidagi surat uni ko‘z oldida doim turadi.
 

Dasturxon atrofida, oilasi huzurida aytilgan ota-onasining umidlari, orzulari uni boshqa nojo‘ya xatti-harakatlardan tiyilishga, har kuni qo‘l ochib Yaratgandan so‘rayotgan tilaklarni eslab, mazkur tilaklarga mos kelmaydigan ishlardan saqlanishga undaydi.

 

Buyuk ota-bobolarimizdan meros bo‘lib qolib kelayotgan dono xalqimizning yuksak ma’naviyatiga davlatimiz rahbari Muhtaram Prezidentimiz ham: «Duo qilgan, duo olgan hech qachon kam bo‘lmaydi. Bunday joydan hech qachon baraka arimaydi», deb yana qo‘shimcha sifatida bizlarga  yengilmas kuch qilib berdilar.
 

Xalqimizning milliy ma’naviyati, oilalarimizda amal qilinadigan tartib-qoidalar yoshlar tarbiyasida muhim ahamiyatga egadir! Ular oila mustahkamligini ta’minlashda ulkan poydevor vazifasini o‘taydi. Diyorimizda milliy qadriyatlar va muborak dinimizning ezgu ta’limotlari asosida oilaga doir qonun-qoidalar yanada mukammal qayta ishlandi.

 

Janobi hazrat Payg‘ambarimiz Rasululloh sallallohu alayhi vasallam o‘z muborak hadisi-shariflarida marhamat qiladilar: «Bolalaringizga odob beringlar va odoblarini chiroyli qilinglar!».

 

Bu xususda shoirlarimizning ibratli so‘zlari bor:

«Birinchi g‘ishtni qiyshiq qo‘yarkan me’mor,

 Osmonga yetsa ham qiyshiqdir devor».

 

Oilada erning mavqei balandligi, xotin ham o‘z haq-huquqlariga egaligi, farzandlarning ota-onani hurmat qilishlarini olaylik. Ko‘p yillar davomida ota-bobolarimiz qalbiga singib ketgan ushbu milliy va diniy qadriyatlarni bugun yanada sayqallash kerakligini zamon talab etmoqda. Shiddat bilan o‘zgarib borayotgan hozirgi zamonda bema’ni xurujlar ko‘payib, ularning inson va jamiyat hayotiga salbiy ta’sirlari misli ko‘rilmagan darajada kuchayib bormoqda.

 

Shuning uchun barchamiz ko‘zimizni kattaroq ochib, ziyraklik va ogohlik bilan bunday hamlalarga qarshi kurashmog‘imiz lozim.

 

Ayniqsa, hozirda yurtimizdagi mavjud behisob hamda turli fursat va imkoniyatlardan serma’no, sermahsul, mazmunli va unumli foydalanib,

 

HAR BIR OTA,  HAR BIR ONA  O‘Z farzandiga:

 

odob-axloq namunalarini,

kindik qoni to‘kilgan mislsiz Vataniga – vatanparvarlik his-tuyg‘ularini,

bobo-buviga – ehtirom-hurmatni,

ota-onaga – mehr va itoatkorlikni,

oila a’zolariga – rahmdillik va mehribonlikni,

o‘z juft haloliga – haqiqiy muhabbat va sodiqlikni,

qo‘ni-qo‘shnilarga – oqibat va chiroyli munosabatni,

qavm-qarindoshlarga – saxovat-muruvvatni,

sinfdosh-kasbdoshlarga – chin do‘stlik va yordam berishni,

atrofdagi barcha odamlarga – insonparvarlik va samimiylikni,

hayvon-parranda-hasharotlarga – rahm-shafqatni uqtirib, yuqtirib, tushuntirib, singdirishimiz –

HAM  BURCHIMIZ,  HAM  QARZIMIZ,  HAM  FARZIMIZDIR!!!

 

XUDONI OLDIDA ham, BANDASINI OLDIDA ham, YURT-XALQIMIZ OLDIDA ham!

 

Bularni hammasini bolalarimizga o‘rgatish uchun bizlarga hech qanday maxsus oliy ma’lumot ham, tegishli sertifikat ham, hech kanday qizil diplom ham kerak emas! Yoshlarimizda bu jihatlarini biz uyg‘otishimiz (!) kerak xolos. Zero shu sifatlarning hammasi farzandlarimizning qonida bor, ularning xamirturushlarida bor! Zero shu fazilatlarning hammasi bolalarimizning DNK larida mavjud! Chunki bu xususiyatlarning barchasi bizlarning ota-onalarimizdan avloddan-avlodga, qon orqali o‘tib kelayapdi! “Buning qonida bor-da o‘zi!” deb yoki “olma pishsa, tagiga tushadi” deb bejizdan-bejiz aytmaydi dono xalqimiz!

Kimning ona-Vatanni sevish tuyg‘usi kuchli va imon-e’tiqodi mustahkam bo‘lsa, o‘zining o‘tmishini hurmatlab, yaxshi bilsa, «ommaviy madaniyat» tuzog‘iga tushib qolmaydi, dinu davlatimizning “xaqiqiy do‘stlari”ning qarmog‘iga ilinmaydi. Buning uchun oilada ota-onalar farzandlari bilan milliy musiqa, xalq qo‘shiq-ashulalarimizni eshitishsa, birgalikda kitob o‘qishsa, o‘qigan asarlarini birgalikda muhokama qilishsa, ularni turli sport seksiyalariga va musiqa to‘garaklariga jalb etishsa, erishilgan yutuqlari va egallayotgan tajribalariga qiziqishsa, ilm-hunar o‘rganishlarida hamnafas bo‘lishsa, yoshlarning yot g‘oyalar uchun vaqti ham, qiziqishi ham bo‘lmaydi.

Iloho o‘zlarimizni ham,

farzand-zurriyotlarimizni ham

Mehribon Parvardigorimiz O‘zi buyurgan,

Janobi Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam tavsiya etgan,

o‘tmishda o‘tganlarimizning ruhlari shod bo‘ladigan,

xalqimiz xursand bo‘ladigan,

ota-onalarimiz rozi bo‘ladigan yo‘llardan yurishimizni nasib etsin!      

 

JIDDIY  E’TIBOR  UCHUN  JIDDIY  MASALA:

 

Ne-ne umidlar bilan o‘stirayotgan farzandlarimiz

dinimiz qoidalari ruxsat bermagan,

milliy an’analarimiz va mahalliy urf-odatlarimiz qaytargan

hamda davlatimiz qonunlari qoralagan

yeb-ichish mahsulotlaridan O‘TA va O‘TA EHTIYOT bo‘lishlari

va ayniqsa hozirgi paytda

aynan shu tomonlardan "hujum" kilayotgan dushmanlarimizga

kuchli va sof e’tiqod bilan qarshi turaolishlari –

o‘z diniga, o‘z xalqiga, o‘z yurtiga hamda

o‘z muqaddas oilasiga sadoqatli ekanini

yaqqol belgisi bo‘ladi!

Ibrohim domla Inomov

 

Ibratli hikoyalar