Абдуллоҳ ибн Абу Қуҳофа — Абу Бакр Сиддиқ (Ўта тасдиқловчи) розияллоҳу анҳу.
*****
Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу — Форуқ (Ҳақ билан ботил орасини ажратувчи).
*****
Усмон ибн Аффон розияллоҳу анҳу — Зуннурайн (Икки нур соҳиби).
*****
Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳу — Имом (Йўлбошчи, етакчи).
*****
Абу Убайда ибн Жарроҳ розияллоҳу анҳу — Амийнул умма (Умматнинг ишончли кишиси).
*****
Жаъфар ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳу — Абул Масокийн (Мискинларнинг отаси).
*****
Ҳамза ибн Абдулмутталиб розияллоҳу анҳу — Асадуллоҳ (Аллоҳнинг арслони).
*****
Зубайр ибн Аввом розияллоҳу анҳу — Ҳавориюр Росул (Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳаворийси).
*****
Мусъаб ибн Умайр розияллоҳу анҳу — Сафийрул Ислам (Ислом элчиси).
*****
Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳу — Таржуманул Қуръан (Қуръон таржимони).
*****
Билол ибн Рабоҳ розияллоҳу анҳу — Муаззинур Росул (Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муаззини).
*****
Ҳузайфа ибн Ямон розияллоҳу анҳу — Соҳибу сиррир Росул (Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сирларининг соҳиби).
*****
Амр ибн Осс розияллоҳу анҳу — Доҳиятул Ислам (Ислом доҳийси, сиёсатчиси).
*****
Муовия ибн Абу Суфён розияллоҳу анҳу — Катибу ваҳйир Росул (Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ваҳий котиблари).
*****
Зайд ибн Ҳориса розияллоҳу анҳу — Ҳиббу Росулиллаҳ (Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг дилдан яхши кўрган кишиси).
*****
Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу — Таржуманул Қуръан (Қуръон таржимони).
*****
Ҳассон ибн Собит розияллоҳу анҳу — Шаъирур Росул (Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шоирлари).
*****
Холид ибн Валид розияллоҳу анҳу – Сайфуллоҳ (Аллоҳнинг қиличи).
Интернет маълумотларидан Нозимжон Иминжонов таржимаси
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Фақиҳлар фиқҳга шундай таъриф беришади: «Фиқҳ мукаллафларнинг амалларини ҳалол ва ҳаромлик, фасод ва саҳиҳлик жиҳатидан ўрганадиган илмдир». Бу таърифни ҳам кенгроқ таҳлил қилиб кўрайлик. «Ўрганадиган илм» нима дегани? Ҳозиргина «Илм бир нарсанинг воқеликка мувофиқ келишидир», дедик.
Фиқҳнинг мавзусига бир мисол келтирайлик. Масалан, мен мукаллафман. Хотинимга «Сен талоқсан», дедим. Бунинг ҳукми нима бўлишини фиқҳ ўрганади. Демак, фиқҳ мен каби мукаллафларнинг мана шу каби ҳолатларини ўрганади. Масалан, мен шерикчилик ақдини тузишим мумкин, бирон нарсани сотишим, ижарага олишим мумкин. Фиқҳ ана шундай ҳолатларни, мен қилган ишнинг ҳалол ёки ҳаром, саҳиҳ ёки фасодлигини ўрганади. Демак, фиқҳнинг мавзуси мукаллафлар қиладиган амалларнинг ҳолатини ўрганишдир.
Фақиҳларнинг фиқҳга берган таърифларида «далил» деган сўз борми? Йўқ. Улар фақат мукаллафларнинг амаллари ҳақида гапиришди, ҳукмларнинг мукаллафларга нисбатан жорий бўлиш ҳолатларига эътибор қаратишди. Демак, умумий қилиб айтадиган бўлсак, фиқҳга икки хил таъриф берилди. Бири усулий уламоларнинг таърифи, яъни «Қуръон ва Суннатдан ҳукмларни қай тарзда чиқариб олиш ҳақидаги илм» деган таъриф. Иккинчиси фуқаҳолар берган таъриф бўлиб, унда ҳосил бўлган ҳукмларнинг мукаллафларга қандай жорий қилиниши асосий ўринга қўйилди. Бу ҳукмлар мутлақ мужтаҳидлар тарафидан чиқарилади. Ҳукмни фақат мутлақ мужтаҳид чиқара олади. Ана шу мужтаҳид муайян бир ҳукмни Қуръон ва Суннатдан қандай чиқарганини ўрганиш усул илмининг мавзусидир. Чиқарилган ҳукмни ўзимизга ва жамиятга татбиқ қилиш эса муфтий ва фақиҳларнинг ишидир.
Демак, фиқҳга икки хил қараш мумкин экан: ҳукмни чиқариб олиш ва уни татбиқ қилиш. Бизнинг хатоимиз шуки, ҳукмни ишлаб чиқиш билан уни татбиқ қилиш орасидаги фарқни тушунмаяпмиз. Тушунмаганимиз учун кераксиз гапларни гапиряпмиз. Биз юқорида айтиб ўтган икки йўналиш – таҳаллул, яъни динга енгил қараш ва ташаддуд, яъни динда ғулувга кетиш йўналишлари ё иккинчи таърифдан бехабар қолишди, ёки унга эътиборсиз қарашди. Улар фақат биринчи таърифни, яъни ҳукмни қай тарзда ишлаб чиқишни изоҳлашди.
Масалан, сиз биринчи йил илм олаётган бўлсангиз, улар сизга: «Сен айтган ҳукмни фақат далил келтирсанг, қабул қиламиз», дейишади. Ахир сиз ҳали далилларни билмайсиз-ку! Бирорта жумлани оят деб ўйлашингиз мумкин, лекин аслида у оят бўлмаслиги мумкин. Бир ҳадисни Бухорийда келган, деб айтишингиз мумкин, лекин у Бухорийдан ривоят қилинмаган, тўқима ҳадис бўлиб чиқиши мумкин, чунки сиз ҳали далилларни ўрганмагансиз. Улар мана шу даражадаги одамлардан далил сўрашди, очиқ-ойдин далили бўлмаган ҳукмни эса ботилга чиқаришди. Бунга бироз кенгроқ ёндашиш керак...
Юқорида айтганимдек, асосий мақсадим таърифларга доир қўшимча маълумотларни айтиб ўтиш эди. Келинг, шу масалани кўрайлик. Ана ўша йўналиш эгалари ҳар бир ҳукмга далил талаб қилишяпти. Аввало айтинг-чи, далил нима ўзи? Улар: «Далил – бу Қуръон ва Суннат», дейишади. Уларнинг «Далил Қуръон ва Суннатдир», дейиши илмий маънода хатодир, чунки далилни фақат Қуръон ва Суннатгагина чеклаб қўйсак, динни зое қилиб қўямиз, чунки булардан бошқа далиллар ҳам бор. Далил тўғри ёндашиш орқали талаб қилинган маълумотга етказадиган манбадир. Демак, Қуръон ва Суннат далилларнинг асосий қисмидир, лекин далилларнинг барчаси эмас, чунки ижмоъ ҳам далил, қиёс ҳам далилдир. Тўғри ёндашиш орқали талаб қилинган маълумотга етказадиган ҳар қандай манба далил бўлади. Лекин бу гапни улар тушунмайди. Улар далилни фақат Қуръон ва Суннат, деб тушунишади.
«Ҳанафий мазҳабига теран нигоҳ» китобидан