Аҳли сунна вал-жамоа уламолари ҳамиша “жаҳолатга қарши маърифат” билан курашиб келган. Адашган фирқаларнинг хатоларини тушунтириб, уларни тўғри йўлга солиш ҳамда мусулмонларнинг бирдамлиги-ю тинчлигини асраш йўлида жонбозлик кўрсатганлар. Бунга илк хаворижлар билан Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу орасидаги баҳс ёрқин далилдир.

Маълумки хавориж фирқаси ўзларига қарши бўлганларни кофирга чиқариб, уларнинг қонларини тўкишни ҳалол санаганлар. Ўзларига қарши чиқувчиларнинг диёрларини “Дорул ҳарб” (мусулмон бўлмаган диёр) деб номлаганлар. Улар Али розияллоҳу анҳунинг “таҳким”ни (Муовия розияллоҳу анҳу билан битим) қабул қилганини куфр деб ҳисоблаганлар. Яъни, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тарбияларини олиб улғайган, тириклигидаёқ жаннат башорати берилган “Ашъараи мубашшара”дан (Жаннатий экани айтилган ўн киши) бири бўлган зотни кофирга чиқарганлар. Али розияллоҳу анҳу ўзларига нисбатан бундай ҳукм чиқарган шоввозларнинг ғаройиб даъволарига жавоб бериш ва уларни тўғри йўлга солиш учун Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳуни элчи қилиб юборган. Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу ва хавориж етакчилари ўртасида қуйидаги басҳ-мунозара бўлиб ўтган:

Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу:

– Уни (яъни мўминлар амири Али розияллоҳу анҳуни) нимада айблайсизлар? – сўради.

Хаворижлар:

– Уч нарсада, – деб жавоб беришди.

Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу:

– Қандай нарсалар? – деди.

Хаворижлар:

– 1. Аллоҳнинг амри бўлган нарсада кишиларни ҳакам қилди. Ваҳоланки, Аллоҳ таоло: “Ҳукм фақат Аллоҳ ихтиёридадир”, деган;

2. Урушди-ю лекин таҳқирламади ҳам, ўлжа ҳам олмади. Агар нариги тараф мўмин бўлса, улар билан урушиш ҳалол эмас эди. Агар улар кофир бўлсалар, улар билан урушиш ҳам, уларни таҳқирлаш ҳам ҳалол бўлган бўларди.
3. Барча мўъминларнинг амири бўлишидан ўзини озод қилди. Агар у мўъминларнинг амири бўлмаса, кофирларнинг амири бўлади-да, – дейишди.

Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу:

– Агар сизга Аллоҳнинг китобидан ва Расулининг суннатидан сўзларингиз хато эканига далолат қиладиган далил келтирсам қайтасизми? – деб сўради.

Хаворижлар бир овоздан:

– Нега қайтмас эканмиз? – дейишда.

Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу:

– Аллоҳнинг амрида кишиларнинг ҳукм қилишига келадиган бўлсак, Аллоҳ таолонинг Ўзи китобида бундай деган: “Эй, иймон келтирганлар! Эҳромда бўла туриб, овни ўлдирмангиз! Сизлардан кимки уни қасдан ўлдирса, (жазоси) худди (хонаки) ҳайвон ўлдириш билан баробар жазодир: у (ҳам бўлса) Каъбага (юриб) бора оладиган қурбонлик бўлиб, унга ўзларингиздан икки адолатли киши ҳакамлик қилур”.

Бошқа бир оятда эр-хотин ҳақида:

“Агар улар (эр-хотин)нинг оралари бузилиб кетишидан қўрқсангиз, эр оиласидан бир ҳакам, хотин оиласидан бир ҳакам юборингиз. Агар (эр-хотин) ислоҳни хоҳласалар, Аллоҳ ўрталарини мувофиқлаштиргай” деган. Демак, Аллоҳ таоло ҳакамликни кишиларга топширган. Сиздан Аллоҳ ҳаққи билан сўрайман, айтинг-чи, мусулмонларнинг қони ва ораларидаги ислоҳ тўғрисида кишиларнинг ҳакам бўлишлари афзалми ёки нархи тўрт дирҳам бўлган қуён тўғрисида ва хотин билан яшаш тўғрисида ҳакам бўлишлари афзалми? – деди.

Хаворижлар:

– Йўқ, албатта, бу афзал, – дейишди.

Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу:

– Сизни бу фикрдан қайтардимми? – деб сўради.

Хаворижлар:

– Ҳа, албатта, – дейишди.

Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу:

– Сизнинг уришди-ю, таҳқирламади ҳам, ўлжа ҳам олмади, деган сўзларингизга келадиган бўлсак, онангиз Оишани таҳқирламоқчи эдингизми? Агар онамиз эмас, десангиз кофир бўласиз. (Агар онамиз десангиз, қилаётган даъволарингизни ўзингиз инкор қилган бўласиз) Сиз иккита залолат орасида тараддудланиб қолгансиз. Энди сизни бу фикрдан қайтардимми? – деб сўради.

Хаворижлар:

– Ҳа, албатта, – дея эътироф этишди.

Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу:

– Барча мўминларнинг амири бўлишидан ўзини озод қилди, деган сўзингизга келадиган бўлсак, сиз рози бўладиган бир нарсани айтаман. Аллоҳнинг Пайғамбари соллаллоҳу алайҳи васаллам Ҳудайбия кунида Абу Суфён ва Суҳайл ибн Амрлар билан сулҳ тузганда: “Эй Али, бу Аллоҳнинг элчиси Муҳаммад сулҳ тузган нарсалар, деб ёз”, дегандилар. Шунда Суҳайл ибн Амр: “Сени Аллоҳнинг элчиси деб билмаймиз. Агар сени Аллоҳнинг элчиси деб билганимизда сен билан урушмас эдик”, дейди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: Эй, Аллоҳим, Сенинг элчинг эканимни Ўзинг биласан, дедилар-да: Эй Али (ёзганингни) ўчириб ташлагин ва: “Бу Муҳаммад ибн Абдуллоҳ ҳамда Абу Суфён ва Суҳайл ибн Амрлар сулҳ тузган нарсалар деб ёзгин”, дедилар, – деди.

Ушбу суҳбатдан сўнг икки мингдан зиёд киши хаворижликдан қайтган эди.

Ҳозирги кунимизда ҳам замонамизнинг юздан ортиқ энг мўътабар уламолари “замонавий хаворижлар”га худди шу услубда “очиқ хат” билан мурожаат қилдилар. Кошки эди улар ҳам ҳақиқатни англаб етиб, тўғри йўлга қайтсалар.

Аллоҳ таоло содир бўлиб турган турли нотинчликларни бартараф этиб, бутун дунёда тинч-тотувликни барқарор қилсин.

А.Раҳимов

Хазорасп тумани «Сулаймон Боқирғоний»

масжиди имом-хатиби