10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
بسم الله الرحمن الرحيم
الحَمْدُ لِلَّهِ رب العالمين وَالصَّلَاةُ وَالسَّلَامُ عَلَى رَسُولِهِ وَعَلَى آلِهِ وَأَصْحَابِهِ أَجْمَعِينَ اَمَّا بَعْدُ:
ПАЙҒАМБАРИМИЗ АЛАЙҲИССАЛОМНИНГ СЎНГИ ВАСИЯТЛАРИ
(Видолашув ҳаждаги хутбалари)
Муҳтарам жамоат! Ислом тарихидан маълумки, ўнинчи ҳижрий санада Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам ўзларининг Исломдаги биринчи ва охирги ҳажларини қилдилар. Бу ҳаж “видолашув ҳажи” деб номланишининг сабаби, Пайғамбаримиз алайҳиссалом ундаги ҳатти ҳаракатлари ва айтган сўзлари билан бу видолашув ва хайрлашув ҳажи эканини билдирдилар. Ҳақиқатан ҳам, ушбу ҳаждан кейин Расулуллоҳ алайҳиссалом икки ойдан озгина ўтиб, бу фоний дунёдан боқий дунёга сафар қилдилар.
Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васалламни ҳаж қилишлари хабари тарқагач, Мадина атрофидаги мусулмонлар Расулуллоҳ алайҳиссалом билан бирга ҳаж қилишга отландилар. Натижада видолашув ҳажида бир юз қирқ мингдан ортиқ мусулмонлар иштирок этдилар. Бу ўша вақтлар ўлчовида мисли кўрилмаган катта жамоа эди. Мана шу ҳаж асносида Пайғамбаримиз алайҳиссалом Арофотда туриб, биз умматларга Қиёмат кунигача дарс бўладиган, энг муҳим ва зарур масалаларга қисқача тўхталиб ўтдилар. Одатда ота ёки она вафотидан олдин ўз фарзандларига насиҳат қиладиган бўлса, қалбининг энг тўридаги ва унга тугиб қўйган энг қимматли сўзлар билан насиҳат қилади. “Видолашув ҳажи”даги хутбада ҳам Расулуллоҳ алайҳиссалом сизу биз умматларига қалбларининг тўридаги қимматбаҳо насиҳатларни қилганлар. Ибн Ҳишомнинг “Ас-сийратун набавия” китоблари асосида ушбу насиҳатдан баъзилари қуйида баён қилинади. Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар:
أَيُّهَا النَّاسُ، اسْمَعُوا قَوْلِي، فَإِنِّي لَا أَدْرِي لَعَلِّي لَا أَلْقَاكُمْ بَعْدَ عَامِي هَذَا بِهَذَا الْمَوْقِفِ أَبَدًا
яъни: “Эй, одамлар! Гапларимга қулоқ солинглар, чунки шу йилдан кейин яна бу жойда сизлар билан учрашмаслигимиз мумкин”.
Дарҳақиқат, бу насиҳат ўнинчи ҳижрий (милодий 631) сананинг Зулҳижжа ойида бўлган бўлса, Расулуллоҳ алайҳиссалом ўн биринчи ҳижрий сананинг Рабиул аввал ойи 12 санасида вафот этдилар.
أَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّ دِمَاءَكُمْ وَأَمْوَالَكُمْ وَأَعْرَاضَكُمْ عَلَيْكُمْ حَرَامٌ
яъни: “Эй, одамлар! Қонингиз, молингиз ва обрў-эътиборингиз бир-бирингизга ҳаромдир!”.
Русулуллоҳ алайҳиссаломнинг ушбу муборак насиҳатларидан мусулмоннинг қонини тўкиш, молини ноҳақ ўзлаштириб олиш ва обрўсини тўкиш ҳаром экани маълум бўлади. Афсуски, ҳозирги кунда бу муборак насиҳатдан бехабар баъзи шахслар гуноҳ иш қилган кишини кофир деб, уни қони ва молини ҳалол санамоқда. Ваҳоланки, Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам “Ла илаҳа иллаллоҳ, Муҳаммадур расулуллоҳ” деб турган шахсни кофирга чиқариш хатарини бир қанча ҳадиси шарифларида баён қилганлар. Жумладан, Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам бундай дедилар:
ثَلاَثَةٌ مِنْ أَصْلِ الإِيمَانِ: الْكَفُّ عَمَّنْ قَالَ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَلاَ نُكَفِّرُهُ بِذَنْبٍ وَلاَ نُخْرِجُهُ مِنَ الإِسْلاَمِ بِعَمَلٍ
رَواهُ الإمامُ مسلم عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ رضي الله عنه
яъни: “Уч нарса имоннинг аслидандир. “Ла илаҳа иллаллоҳ” деган кимсага тегмаслик, уни гуноҳи туфайли “кофир” демаймиз, амали туфайли Исломдан чиқармаймиз” (Имом Абу Довуд ривоятлари).
Ушбу ҳадиси шарифда мусулмон киши бошқа диндошига нисбатан қандай муносабатда бўлиши борасида аниқ ҳукм берилмоқда. Яъни, ҳақиқий мўмин-мусулмон бошқа биродарини гуноҳи туфайли кофирга чиқармаслиги, уни қилган амали сабабли унга “мўмин эмас” деган сўзни айтмаслик лозимлиги уқтирилмоқда.
Шунингдек, Русулуллоҳ алайҳиссаломнинг юқоридаги муборак насиҳатларидан хабари йўқ баъзи ёшлар ижтимоий тармоқлар орқали тўғри келган кимсани ғийбат ва бўҳтон қилиб, қанчадан-қанча мусулмонларнинг обрўсини тўкиб, гўё ижтимоий тармоқлар орқали ғийбат ва бўҳтон қилишга рухсат бордек, ҳаром иш қилмоқдалар. Ваҳоланки, ғийбат ижтимоий тармоқда бўладими ёки ундан бошқа жойда бўладими, фарқи йўқ – ҳаромдир.
فَاعْقِلُوا أَيُّهَا النَّاسُ قَوْلِي، وَقَدْ تَرَكْتُ فِيكُمْ مَا إنْ اعْتَصَمْتُمْ بِهِ فَلَنْ تَضِلُّوا أَبَدًا ، كِتَابَ اللَّهِ وَسُنَّةَ نَبِيِّهِ
яъни: “Шундай экан, эй одамлар, менинг сўзларимга эътибор беринг! Мен сизларга шундай нарсани қолдирдимки, агар уни маҳкам ушласангиз, ҳеч қачон адашмайсиз. Бу нарса – Қуръони карим ва ҳадиси шарифдир!”.
Афсуски, ҳозирги кунда баъзилар ояти карима ва ҳадиси шарифларни ўз раъйларича тафсир ва таржима қилиб, баъзи диний атамаларни нотўғри талқин қилиб, ўзларини ғаразли мақсадларини амалга оширишга урунмоқдалар. Натижада ўзлари адашиб, бошқаларни ҳам адаштирмоқдалар. Ваҳоланки, Қуръони карим ва ҳадиси шарифлар бизни тўғри йўлга бошлайдиган энг катта ва энг тўғри дастурул амал ҳисобланади. Шунинг учун оятларни тафсир қилиш ва ҳадисларни шарҳлашни ўз раъйимизга топширмасдан, балки саҳобаи киромлар, тобеъинлар ва улардан кейинги мужтаҳид ва улуғ зотларнинг тафсир ва таржималарига мурожаат қилсак, тўғри йўлда бардавом бўламиз, иншаллоҳ.
أَيُّهَا النَّاسُ، اسْمَعُوا قَوْلِي وَاعْقِلُوهُ، تَعَلَّمُنَّ أَنَّ كُلَّ مُسْلِمٍ أَخٌ لِلْمُسْلِمِ، وَأَنَّ الْمُسْلِمِينَ إخْوَةٌ
فَلَا يَحِلُّ لِامْرِئِ مِنْ أَخِيهِ إلَّا مَا أَعْطَاهُ عَنْ طِيبِ نَفْسٍ مِنْهُ
яъни: “Эй, одамлар! Гапларимга қулоқ солинг ва тушунинг! Биласизки, ҳар бир мусулмон мусулмонга биродардир. Мусулмонлар – ўзаро биродардирлар. Шундай экан, кишига биродари чин кўнглидан рози бўлмагунча, унинг моли ҳалол бўлмайди”.
Бир қанча ояти карима ва ҳадиси шарифларда мусулмон мусулмонга биродар ва ака-ука экани баён қилинган. Агар биз ушбу илоҳий кўрсатмани яхши тушуниб етсак ва шунга амал қилсак, ўртамизда ҳар хил зиддият, ихтилоф чиқариш, турли кўнгилсиз ҳодисалар ва бир-бирини молини ноҳақ ва турли алдов йўллар билан ейиш бўлмас эди. Афсуски, ҳозирги кунда баъзилар мана шу буюк насиҳатдан бехабар бўлиб, қандай йўл билан бўлса ҳам, бошқани чув тушуриб, товламачилик қилиб, ўзини мол-дунёсини кўпайтириш ҳаракатида бўлмоқда. Ваҳоланки, киши топаётган молини ҳалол-ҳаромдан эканига парво қилмаса, уни оқибати ачинарли бўлади. Бу ҳақда ҳадиси шарифда шундай келади.
مَنْ لَمْ يُبَالِ مِنْ أَيْنَ اِكْتَسَبَ الْمَالَ لَمْ يُبَالِ اللهُ مِنْ أَىِّ بَابٍ أَدْخَلَهُ النَّارَ
(رواه الإمام الديلمي)
яъни: “Ким мол-дунёни қаердан топаётганига парво қилмаса, Аллоҳ таоло ҳам у кишини дўзахнинг қайси эшигидан киргизишига парво қилмайди” (Имом Дайламий ривоятлари).
وَإِنَّكُمْ سَتَلْقَوْنَ رَبَّكُمْ، فَيَسْأَلُكُمْ عَنْ أَعْمَالِكُمْ، وَقَدْ بَلَّغْتُ، فَمَنْ كَانَتْ عِنْدَهُ أَمَانَةٌ فَلِيُؤَدِّهَا إلَى مَنْ ائْتَمَنَهُ عَلَيْهَا
яъни: “Сизлар Парвардигорингизга рўбарў бўласизлар. У сиздан аммалларингиз ҳақида сўрайди. Мен буни сизга етказдим! Кимда омонат бўлса, уни омонат қўйган кишига қайтарсин!”.
Дарҳақиқат, ҳар биримиз бир кун келиб Аллоҳнинг ҳузурида қилган амалларимиздан сўроққа тутилишимизни эсимиздан чиқармасдан, бу қисқа умримиз давомида кўплаб хайрли амалларни қилиб олишимиз ва бизда кимни омонати ва ҳаққи бўлса, тезроқ ундан халос бўлиб, зиммамиздаги масъулиятни енгиллаштиришимиз лозим. Пайғамбаримиз саллаллоҳу алайҳи васаллам ўз нафсини тергаб турган кишини ақлли, ҳушёр инсон деб атаганлар:
الكَيِّسُ مَنْ دَانَ نَفْسَهُ وَعَمِلَ لِمَا بَعْدَ الْمَوْتِ وَالْعَاجِزُ مَنْ أَتْبَعَ نَفْسَهُ هَواهَا وَتَمنَّى عَلَى اللهِ
(رواه الامام الترمذي)
яъни: “Ақлли-ҳушёр киши – ўз нафсини тергаган ва ўлимдан кейинги ҳолат учун амал қилган инсондир. Ожиз одам – нафсини ҳавосига эргаштирган ва Аллоҳдан кўп нарсаларни умид қилган кишидир” (Имом Термизий ривоятлари).
وَإِنَّ رِبَا الجَاهِليّة مَوْضُوعٌ، وَلَكِنْ لَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَالِكُمْ، لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ قَضَى اللَّهُ أَنَّهُ لَا رِبَا
яъни: “Жоҳилият давридаги судхўрлик бекор бўлди. Лекин, дастмояларингиз – ўзингизгадир. Зулм ҳам қилмайсиз, зулм қилинмайсиз ҳам. Аллоҳ таоло рибо йўқ, деб ҳукм қилди”.
Ушбу насиҳатдан бехабар баъзи кишилар ўзини “мусулмонман” деб, ҳали ҳам жоҳилият давридаги судхўрлик билан шуғулланмоқда. Масалан, бир кишига бир миллион қарз бериб, шу миқдордан кўпайтириб олади. Бу ишни ҳаромлиги нафақат ҳадиси шарифда, балки ояти каримада ҳам баён қилинган:
الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لاَ يَقُومُونَ إِلاَّ كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسِّ...
яъни: “Судхўр бўлган кимсалар (Қиёмат кунида қабрларидан) турмайдилар, магар жин чалган мажнун каби турадилар” (Бақара сураси 275-оят).
Демак, шариатимизга кўра, қарз берган одам қарзидан ортиғини олиши асло дуруст эмас.
أَيُّهَا النَّاسُ، اِتَّقُوا اللهَ فِي النِّسَاءِ ، فَإِنَّكُمْ إِنَّمَا أَخَذْتُمُوهُنَّ بِأَمَانَةِ اللهِ وَاسْتَحْلَلْتُمْ فُرُوجَهُنَّ بِكَلِمَاتِ اللهِ
وَاسْتَوْصُوا بِالنِّسَاءِ خَيْرًا ، فَإِنَّهُنَّ عِنْدَكُمْ عَوَانٌ لاَ يَمْلِكُنَّ لِأَنْفُسِهِنَّ شَيْئًا
яъни: “Эй одамлар! Аёллар борасида Аллоҳдан қўрқинглар! Чунки сиз уларни Аллоҳнинг омонати ўлароқ олдингиз ва уларни Аллоҳнинг Каломи билан ҳалол қилдингиз. Аёлларга яхшилик қилингиз! Чунки улар сиз учун – ўзларидан бошқа ҳеч нарсага эга бўлмаган ёрдамчидир”.
Ҳозирги кунда баъзилар аёлларни Аллоҳ таолодан омонат қилиб берилганини унутиб, уларга хоҳлаганича зулм ва номардлик қилмоқдалар. Баъзи номардлар очиқчасига: “Сени умрингни охиригача талоғингни бермай, аросатда қолдириб, қийнайман”, – деб пўписа қилади. Бу етмагандек, аслида ўзининг зиммасида бўлган – болаларининг нафақасини ҳам хотинининг бўйнига юклаб қўяди. Натижада аёл на эрли бўлмай, на эридан ажраша олмай, йиллар давомида сарсон-саргардон қолиб кетмоқда. Ожизаларнинг ҳақлари поймол бўлмоқда. Шуни таъкидлаб айтамизки, мана шу ҳолатда аёл гуноҳ йўлга кирса, зинога қўл урса, у билан бирга номард эр ҳам баб-баробар гуноҳкор бўлади.
Аёллар Исломда она сифатида бениҳоя қадр топдилар. Аллоҳ таолонинг розилиги ота-онанинг розилигида, деб эътиборга олинди. Ҳатто ҳадиси шарифларда ота-онага яхшилик қилишни онадан бошлаш тавсия қилинди. Кунларнинг бирида Муовия ибн Жоҳима ас-Суламий разияллоҳу анҳу Пайғамбаримиз алайҳиссалом ҳузурларига келиб: “Аллоҳ таоло йўлида жиҳод қилмоқчиман”, – деб рухсат сўрайди. Пайғамбаримиз алайҳисалом унинг онаси тириклигини билиб, онасига хизмат қилишни буюрадилар. Яна рухсат сўрайвергач, У Зот: “Барака топгур, волидангизнинг оёғига маҳкам ёпишинг, ўша ерда жаннатни топасиз!” – дейдилар (Имом Ибн Можа ривоятлари).
﴿أَلاَ إِنَّ لَكُمْ عَلَى نِسَائِكُمْ حَقاًّ وَ لِنِسَائِكُمْ عَلَيْكُمْ حَقاًّ فَأَمَّا حَقُّكُمْ عَلَى نِسَائِكُمْ فَلاَ يُوطِئْنَ فُرُشَكُمْ غيرَكُمْ، وَلاَ يُدْخِلْنَ أحَداً تَكرَهُونَهُ بُيُوتَكُمْ، وَلاَ يَأْتِيْنَ بِفَاحِشَةٍ، فَإِنْ أطَعْنَكُمْ فَعَلَيْكُمْ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ﴾
яъни: “Огоҳ бўлинг! Албатта, аёлларингиз устида сизларнинг ҳаққингиз бор ва сизлар устингизда ҳам аёлларингизнинг ҳақлари бор. Аёлларингиз сиздан бошқани хонангизга қўймасинлар ва сизлар ёмон кўрадиган кимсани уйингизга киргизмасинлар ҳамда беҳаё ишларни қилмасинлар! Агар шу ишларда сизга итоат қилсалар, сизнинг зиммангизда уларни меъёрида озиқлантириш ва кийинтириш мажбурияти бордир”.
Ҳар бир эр-хотин зиммасидаги шариатимиз томонидан юкланган вазифаларни билиб, шунга амал қилса, икки дунё саодатига мушарраф бўлади. Чунки жуда кўп оила бузилиши ва ажримлар эр-хотин ўзаро ҳақ-ҳуқуқларини билмасликларидан келиб чиқади.
أيها النّاسُ إنَّ رَبَّكُمْ وَاحِدٌ، وإنَّ أَبَاكُمْ وَاحِدٌ ، كُلُّكُّمْ لِآدَمَ، وَآدَمُ مِنْ تُرَابٍ، أَكْرَمُكُمْ عِنْدَ اللهِ أَتْقَاكُمْ
وَلَيْسَ لِعَرَبِيٍّ فَضْلٌ عَلَى عَجَمِيٍّ إِلاَّ بِالتَّقْوَى، أَلاَ هَلْ بَلَّغْتُ، اَللَّهُمَّ اشْهَدْ
яъни: “Эй, одамлар! Парвардигорингиз – бир, отангиз – бир, ҳаммангиз Одам алайҳиссаломдандирсиз! Одам алайҳиссалом эса – тупроқдан эдилар. Аллоҳнинг ҳузурида энг ҳурматлироғингиз – тақводорроғингиздир! Арабларни ажамлардан афзаллиги йўқ, фақатгина тақвоси билан афзал бўлиши мумкин. Эй одамлар! Етказдимми? Эй, Аллоҳим! Ўзинг гувоҳ бўл!”
Демак, бизни Парвардигоримиз – бир, Пайғамбаримиз – бир, динимиз – бир, ота-онамиз – бир ва мақсадимиз – бир, яъни – жаннатга кириш – бўлганидан кейин ўзаро иттифоқ бўлиб, тинч-тотув ва роҳат-фароғат билан яшашимиз керак. Шунингдек, шариатимиз буюрган амалларни бажариб, қайтарган нарсалардан сақланиб, тақводор кишилардан бўлиб, молу давлатимиз ёки наслу насабимиз билан асло фахрланмасдан, хайрли ва савобли ишларда бардавом бўлишимиз – айни муддаодир.
Аллоҳ таоло барчамизга Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг мазкур муборак насиҳатларига амал қилиш бахтини насиб қилиб, икки дунё саодатига мушарраф айласин! Омин!
Муҳтарам имом-домла! Келгуси жума маърузаси “Қуръонни тадаббур қилмайдиларми?!...” мавзусида бўлади, иншааллоҳ.
- 57وَحَقٌّ وَزْنُ أَعْمَالٍ وَجَرْيٌ عَلَى مَتْنِ الصِّرَاطِ بِلاَ اهْتِبَالِ
Маънолар таржимаси: Амалларни тортиб ўлчаш ҳақдир ва Сирот узра югуриш ҳам (сиротдан ўтиб кетишга интилиб унга чиқиш олдидан) ҳозирлик кўришсиздир.
Назмий баёни:
Амаллар ўлчанар, гар ақл етмас,
Сиротда югуришга эпчиллик кетмас.
Луғатлар изоҳи:
حَقٌّ – мубтадосидан олдин келтирилган хабар.
وَزْنُ – хабаридан кейин келтирилган мубтадо. Вазн калимаси луғатда “бирор нарсанинг оғир ё енгиллигини тортиб кўриш” маъносини англатади.
اَعْمَالٍ – музофун илайҳ, “ҳаракат қилишлар” маъносини англатади.
جَرْيٌ – калимаси وَزْنُ га атф қилинган. Луғатда “югуриш” маъносини англатади.
عَلَى – “истиъло” маъносида келган жор ҳарфи.
مَتْن – матн луғатда бирор нарсанинг асосий кўриниб турадиган жойига нисбатан ишлатилади. Бу ерда ҳам сиротнинг қадам қўйиладиган жойи маъносида ишлатилган. Жор ва мажрур جَرْيٌ га мутааллиқ.
بِلاَ – жор ҳарфи бўлган بِ ва нафий ҳарфи бўлган لا дан таркиб топган бўлиб, “...дан бошқа”, “...сиз” маъноларини англатади.
اهْتِبَالِ – бу калиманинг “қўлга киритиш”, “чап бериш”, “ғанимат билиш” ва “ҳозирлик кўриш” каби маънолари бўлиб, бу ерда “ҳозирлик кўриш” маъноси ирода қилинган.
Матн шарҳи:
Қиёмат кунида бу дунёда қилинган барча яхшию ёмон амаллар тортиб ўлчанади. Гарчи барчанинг ҳоли маълум бўлса-да, амалларнинг тортиб ўлчанишини Аллоҳ таоло ирода қилган. Сўфи Оллоҳёр бобомиз айтганидек:
Билур Тангри агарчи ҳолимизни,
Тарозуға солур аъмолимизни.
* * *
Қилур огоҳ қулин қилмишлариға
Етушмас ақл эгамнинг ишлариға.
Яъни Аллоҳ таолога махфий бирор амалимиз бўлмаса ҳам, амалларимизни ўлчаттириб, бандаларнинг қилмишларини ўзларига билдириб қўяди.
Қуръони каримда амалларнинг тортиб ўлчаниши ҳақлиги шундай баён қилинган:
“Ўша куни вазн (амалларнинг тарозида тортилиши) ҳақиқатдир. Кимнинг мезонлари (амаллари) оғир келса, айнан ўшалар нажот топувчилардир. Кимнинг мезонлари (амаллари) енгил келса, ана ўшалар оятларимизга зулм (инкор) қилганлари сабабли, ўзларига зиён қилганлардир”[1].
Ўша кунда баъзи инсонлар ҳисоб-китоб қилинмасдан жаннатга кирадилар. Уларнинг сифатлари қуйидаги ҳадисда келган:
عَنْ ابْنِ عَبَّاسٍ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ يَدْخُلُ الْجَنَّةَ مِنْ أُمَّتِي سَبْعُونَ أَلْفًا بِغَيْرِ حِسَابٍ هُمْ الَّذِينَ لَا يَسْتَرْقُونَ وَلَا يَتَطَيَّرُونَ وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ. رَوَاهُ الْبُخَارِىُّ
Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Жаннатга умматимдан етмиш мингтаси ҳисобсиз киради. Улар: Афсун қилишни сўрамайдиганлар, қушлардан шумланмайдиганлар ва Роббиларига таваккул қиладиганлардир”, – дедилар”. Бухорий ривоят қилган.
Баъзилари эса бирма-бир қаттиқ ҳисоб-китоб қилиниб, омонат қилиб берилган нарсаларни нималарга сарфлаганларидан сўралмагунларигача жойларидан қимирлай олмайдилар:
عَنْ أَبِي بَرْزَةَ الأَسْلَمِيِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَا تَزُولُ قَدَمَا عَبْدٍ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حَتَّى يُسْأَلَ عَنْ عُمُرِهِ فِيمَا أَفْنَاهُ وَعَنْ عِلْمِهِ فِيمَ فَعَلَ وَعَنْ مَالِهِ مِنْ أَيْنَ اكْتَسَبَهُ وَفِيمَ أَنْفَقَهُ وَعَنْ جِسْمِهِ فِيمَ أَبْلاَهُ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ
Абу Барза Асламий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қиёмат кунида банданинг қадамлари то умрини нимага сарфлаганидан, илми билан нима амал қилганидан, молини қаердан топиб қаерга сарфлаганидан, жисмини ниманинг йўлида ҳоритганидан сўралмагунича жойидан жилмайди”, – дедилар”. Термизий ривоят қилган.
Қаттиқ ҳисоб-китоб қилинган кимсалар эса азобга учрашлари аниқ бўлиб қолади.
Бизларга Абдуллоҳ ибн Абу Мулайка гапириб берди, у менга Қосим ибн Муҳаммад гапириб берди деган, у эса менга Оиша гапириб берди деган: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қиёмат кунида ким ҳисоб-китоб қилинса, ҳалок бўлибди”, – дедилар. Шунда мен: “Эй Аллоҳнинг Расули, Аллоҳ таоло: (Аммо кимнинг китоби ўнг тарафидан берилса. Тезда, осонгина ҳисоб қилинур), демаганми”, – дедим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “У нарса кўрсатишдир. Қиёмат кунида ҳисоб-китобда муҳокама қилинган кимса, албатта, азобланмасдан қолмайди”, – дедилар”. Бухорий ривоят қилган.
Тарозида ўлчанадиган нарсалар
Тарозида ўлчанадиган нарса амалларми, амаллар ёзилган саҳифаларми ёки улардан бошқа бирор нарса бўлиши тўғрисида турли хил қарашлар бор. Бу қарашлар ҳақида доктор Аҳмад Фариднинг “Баҳрур Роиқ” китобида қуйидаги маълумотлар келган: “Тарозида тортиб ўлчанадиган нарсалар тўғрисида тўрт хил сўз бор:
1. Бажарилган амаллар тортиб ўлчанади; яъни бандаларнинг хатти-ҳаракатлари мужассам қилиниб тарозига қўйилади. Ояти каримада қилинган яхши-ёмон амаллар зарра миқдорида бўлса ҳам кўрилиши баён қилинган:
“Бас, кимки (дунёда) зарра миқдорида яхшилик қилган бўлса, (қиёмат куни) уни кўрар. Кимки зарра миқдорида ёмонлик қилган бўлса ҳам, уни кўрар”[2].
Ҳадиси шарифда айтилган калиманинг тарозида оғир келиши хабар берилган:
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَاَل قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ كَلِمَتَانِ خَفِيفَتانِ على اللِّسانِ، ثَقِيلَتَانِ في المِيزَانِ حَبيبَتَانِ إلى الرَّحْمَنِ سُبْحَانَ اللَّهِ وَبِحَمْدِهِ، سُبْحَانَ اللَّهِ العَظيمِ. رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Икки калима борки, улар тилга енгил, тарозида оғир, ар-Роҳманга севимлидир, “Субҳаналлоҳи ва биҳамдиҳи, Субҳаналлоҳил азийм”, – дедилар”. Бухорий ривоят қилган.
2. Амаллар ёзилган саҳифалар тортиб ўлчанади; яъни тарозида бандаларнинг номаи аъмоллари тортиб ўлчанади. Бунга қуйидаги ҳадисда ишора бор:
عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِنَّ اللَّهَ سَيُخَلِّصُ رَجُلاً مِنْ أُمَّتِي عَلَى رُؤُوسِ الْخَلاَئِقِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَيَنْشُرُ عَلَيْهِ تِسْعَةً وَتِسْعِينَ سِجِلاًّ كُلُّ سِجِلٍّ مِثْلُ مَدِّ الْبَصَرِ ثُمَّ يَقُولُ أَتُنْكِرُ مِنْ هَذَا شَيْئًا أَظَلَمَكَ كَتَبَتِي الْحَافِظُونَ فَيَقُولُ لاَ يَا رَبِّ فَيَقُولُ أَفَلَكَ عُذْرٌ فَيَقُولُ لاَ يَا رَبِّ فَيَقُولُ بَلَى إِنَّ لَكَ عِنْدَنَا حَسَنَةً فَإِنَّهُ لاَ ظُلْمَ عَلَيْكَ الْيَوْمَ فَتَخْرُجُ بِطَاقَةٌ فِيهَا أَشْهَدُ أَنْ لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللَّهُ وَأَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّدًا عَبْدُهُ وَرَسُولُهُ فَيَقُولُ احْضُرْ وَزْنَكَ فَيَقُولُ يَا رَبِّ مَا هَذِهِ الْبِطَاقَةُ مَعَ هَذِهِ السِّجِلاَّتِ فَقَالَ إِنَّكَ لاَ تُظْلَمُ قَالَ فَتُوضَعُ السِّجِلاَّتُ فِي كَفَّةٍ وَالْبِطَاقَةُ فِي كَفَّةٍ فَطَاشَتْ السِّجِلاَّتُ وَثَقُلَتْ الْبِطَاقَةُ فَلاَ يَثْقُلُ مَعَ اسْمِ اللَّهِ شَيْءٌ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ
Абдуллоҳ ибн Амр ибн Ос розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ таоло умматимдан бир кишини халойиқнинг кўз ўнгида халос қилади. Унинг зарарига гувоҳлик берадиган тўқсон тўққизта рўйхатни ёйиб қўяди. Ҳар бир рўйхат кўз етадиган жойдек бўлади. Сўнгра унга: “Булардан бирортасини инкор қиласанми, сенга менинг сақловчи ёзувчиларим зулм қилибдиларми”, – дейди. У: “Йўқ, эй Роббим”, – дейди. Унга: “Бирор узринг борми”, – дейди. У: “Йўқ, эй Роббим”, – дейди. Шунда унга: “Ҳа, бизнинг ҳузуримизда сенинг битта хайрли ишинг бор, бугун сенга ҳеч қандай зулм йўқ”, – дейди. Сўнгра бир ёрлиқ чиқади, унда “Гувоҳлик бераманки, Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқдир ва гувоҳлик бераманки, Муҳаммад Унинг бандаси ва элчисидир”, деган ёзув бўлади. Унга: “Ўлчовинга кел”, – дейди. У: “Шунча рўйхатлар олдида бу ёрлиқ нима ҳам бўларди”, – дейди. Унга: “Сен зулм қилинмайсан”, – дейди. Рўйхатлар бир паллага, ёрлиқ бир паллага қўйилади. Рўйхатлар енгил, ёрлиқ оғир келади. Аллоҳнинг исмига бирор нарса баробар келолмайди”, –дедилар”. Термизий ривоят қилган.
Шарҳ: “Тортиб ўлчанадиган нарса ёки амаллар битилган рўйхатлар бўлиб, ҳолатларга қараб турли хил бўлади, ёки Аллоҳ таоло қилинган ишларни ва сўзларни жисм ҳолига келтиради сўнгра улар тортиб ўлчанади. Тоат-ибодатлар оғир, гуноҳ-маъсиятлар енгил келади. Тоат-ибодатларнинг оғир келиши уларни дунёда бажариш оғир бўлгани учун бўлса, маъсиятларнинг енгиллиги уларни дунёда бажариш кишига енгил бўлгани учундир. Шунинг учун ҳам: “Жаннат қийинчиликлар билан ўралган, дўзах шаҳватлар билан ўралган”, – дейилган”[3].
3. Амалларнинг савоби тортиб ўлчанади; бу ҳақида қуйидаги ҳадисда ишора бор:
عَنْ زَيْدٍ أَنّهُ سَمِعَ أَبَا سَلاّمٍ يَقُولُ حَدّثَنِي أَبُو أُمَامَةَ الْبَاهِلِيّ قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ اللّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ اقْرَأُوا الْقُرْآنَ فَإِنّهُ يَأْتِي يَوْمَ الْقِيَامَةِ شَفِيعاً لأَصْحَابِهِ اقْرَأُوا الزّهْرَاوَيْنِ الْبَقَرَةَ وَسُورَةَ آلِ عِمْرَانَ فَإِنّهُمَا تَأْتِيَانِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَأَنّهُمَا غَمَامَتَانِ أَوْ كَأَنّهُمَا غَيَايَتَانِ أَوْ كَأَنّهُمَا فِرْقَانِ مِنْ طَيْرٍ صَوَافٍّ تُحَاجّانِ عَنْ أَصْحَابِهِمَا. رَوَاهُ مُسْلِمٌ
Зайддан ривоят қилинади, у Абу Салломнинг менга Абу Умома Боҳилий гапириб берди деяётганини эшитган. У айтганки: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг: “Қуръон ўқинглар, чунки у қиёмат кунида ўз соҳибларига шафоатчи бўлиб келади, икки нур сочувчини, Бақара ва Оли Имрон сураларни ўқинглар, чунки бу иккаласи қиёмат кунида гўё икки булут каби, ёки гўё икки баланд соябон каби, ёки гўё саф тортган икки қуш тўдаси каби келадилар. Иккалалари ўз соҳибларининг тарафини олиб тортишадилар”, –деяётганларини эшитдим”. Муслим ривоят қилган.
Термизий раҳматуллоҳи алайҳ: “Соҳибларининг тарафини олиб тортишадилар”, дегани қироатларининг савоблари келтирилади маъносини англатади,” – деган.
4. Амал қилувчининг ўзи тортиб ўлчанади. Қуйидаги ҳадисда бунга далил бор:
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қиёмат кунида катта семиз киши келади, Аллоҳ таолонинг ҳузурида пашшанинг қанотичалик ҳам вазни бўлмайди, дедилар-да, (Бас, Биз Қиёмат кунида улар учун ҳеч қандай вазнни қоим қилмасмиз!)[4] оятини ўқинглар”, деб қўшиб қўйдилар”. Бухорий ривоят қилган.
Мазкур далиллар умумлаштирилса, уларнинг бир-бирларига зид эмаслиги, амал қилувчи ҳам, унинг амали ҳам ва амаллари ёзилган саҳифалар ҳам барчаси тортиб ўлчаниши келиб чиқади”[5].
Сўфи Оллоҳёр бобомиз қиёмат тарозуси ҳақида қандай эътиқод қилишни осонгина тушунтириб қўйган:
Тарозу борига иқроримиз бор,
Нечук эрканига не коримиз бор.
* * *
Илоҳи, қил оғир мезонимизни,
Саломат тут бизнинг иймонимизни.
Яъни тарозининг қандай эканини билишга уриниб ўзимизни қийнамаймиз, балки унинг ҳақлигига иймон келтириб, “эй Роббимиз, амалларимизни тарозида оғир қилгин”, – дея дуо қилиб борамиз.
Ўший раҳматуллоҳи алайҳ сўзларининг давомида тарозидан сўнг барча халойиқнинг сирот кўпригига юзланишларига ишора қилган. Сирот дўзах устига қурилган узун кўприк бўлиб, ундан ўта олган инсонлар жаннатга эришадилар. Аммо Сиротдан югуриб ўтиб кетиш барчага ҳам насиб этмайди. Ҳамма ўзининг қилган амалига яраша кимдир тез, кимдир секин, кимдир судралиб зўрға ўтиб олса, кимдир унинг тагидаги дўзахга қулаб тушади. Абу Ҳурайра ва Абу Рибъий розияллоҳу анҳумолардан ривоят қилинган ҳадисда сиротдан ўтиш ҳолатлари тасвирланган:
عَن أَبِي هُرَيْرَةَ وَأَبُو رِبْعِيٍّ عَن حُذَيْفَةَ قَالاَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَجْمَعُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى النَّاسَ فَيَقُومُ الْمُؤْمِنُونَ حَتَّى تُزْلَفَ لَهُمْ الْجَنَّةُ فَيَأْتُونَ آدَمَ فَيَقُولُونَ يَا أَبَانَا اسْتَفْتِحْ لَنَا الْجَنَّةَ فَيَقُولُ وَهَلْ أَخْرَجَكُمْ مِنْ الْجَنَّةِ إِلَّا خَطِيئَةُ أَبِيكُمْ آدَمَ لَسْتُ بِصَاحِبِ ذَلِكَ اذْهَبُوا إِلَى ابْنِي إِبْرَاهِيمَ خَلِيلِ اللَّهِ قَالَ فَيَقُولُ إِبْرَاهِيمُ لَسْتُ بِصَاحِبِ ذَلِكَ إِنَّمَا كُنْتُ خَلِيلًا مِنْ وَرَاءَ وَرَاءَ اعْمِدُوا إِلَى مُوسَى صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ الَّذِي كَلَّمَهُ اللَّهُ تَكْلِيمًا فَيَأْتُونَ مُوسَى صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَيَقُولُ لَسْتُ بِصَاحِبِ ذَلِكَ اذْهَبُوا إِلَى عِيسَى كَلِمَةِ اللَّهِ وَرُوحِهِ فَيَقُولُ عِيسَى صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَسْتُ بِصَاحِبِ ذَلِكَ فَيَأْتُونَ مُحَمَّدًا صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَيَقُومُ فَيُؤْذَنُ لَهُ وَتُرْسَلُ الْأَمَانَةُ وَالرَّحِمُ فَتَقُومَانِ جَنَبَتَيْ الصِّرَاطِ يَمِينًا وَشِمَالاً فَيَمُرُّ أَوَّلُكُمْ كَالْبَرْقِ قَالَ قُلْتُ بِأَبِي أَنْتَ وَأُمِّي أَيُّ شَيْءٍ كَمَرِّ الْبَرْقِ قَالَ أَلَمْ تَرَوْا إِلَى الْبَرْقِ كَيْفَ يَمُرُّ وَيَرْجِعُ فِي طَرْفَةِ عَيْنٍ ثُمَّ كَمَرِّ الرِّيحِ ثُمَّ كَمَرِّ الطَّيْرِ وَشَدِّ الرِّجَالِ تَجْرِي بِهِمْ أَعْمَالُهُمْ وَنَبِيُّكُمْ قَائِمٌ عَلَى الصِّرَاطِ يَقُولُ رَبِّ سَلِّمْ سَلِّمْ حَتَّى تَعْجِزَ أَعْمَالُ الْعِبَادِ حَتَّى يَجِيءَ الرَّجُلُ فَلاَ يَسْتَطِيعُ السَّيْرَ إِلاَّ زَحْفًا قَالَ وَفِي حَافَتَيْ الصِّرَاطِ كَلاَلِيبُ مُعَلَّقَةٌ مَأْمُورَةٌ بِأَخْذِ مَنْ أُمِرَتْ بِهِ فَمَخْدُوشٌ نَاجٍ وَمَكْدُوسٌ فِي النَّارِ وَالَّذِي نَفْسُ أَبِي هُرَيْرَةَ بِيَدِهِ إِنَّ قَعْرَ جَهَنَّمَ لَسَبْعُونَ خَرِيفًا. رَوَاهُ مُسْلِمٌ
Абу Ҳурайра ва Абу Рибъий розияллоҳу анҳулар Ҳузайфа розияллоҳу анҳудан ривоят қилиб айтадилар: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ табарока ва таоло инсонларни жамлайди, мўминлар жаннатга яқин жойда турадилар. Улар Одам алайҳиссаломнинг ёнларига келишади ва: “Эй отамиз, бизларга жаннатни очишни сўраб беринг”, – дейишади. У: “Сизларни жаннатдан отангиз Одамнинг хатоси чиқармадими, мен бунга эга эмасман, сизлар ўғлим Иброҳим Халилуллоҳнинг ёнига боринглар”, – дейди. У зот дедилар: “Иброҳим мен бунга эга эмасман, бундай юксак даражадаги халил бўлмаганман. – Сизлар Аллоҳ таолонинг Ўзи унга мутлақ гапирган Мусо соллаллоҳу алайҳи васалламга боринглар, – дейди. Улар Мусо соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ёнига келадилар. У: “Мен бунга эга эмасман, Аллоҳнинг калимаси ва руҳи Исога боринглар”, – дейди. Исо: “Мен бунга эга эмасман”, – дейди. Бас улар Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга келадилар. У зот турадилар ва у зотга изн берилади. Омонат ва қариндошлик ўз ҳолига қўйилади, улар сиротнинг ўнг ва чап томонларига туриб оладилар. Сизларнинг аввалгиларингиз чақмоқ каби ўтадилар. Мен: “Ота-онам сизга фидо бўлсин, қайси нарса чақмоқ каби ўтади”, – дедим. У зот: “Чақмоқнинг кўз юмиб очгунча қандай ўтиб қайтишини кўрмаганмисан, сўнгра шамолнинг ўтиши каби, сўнгра қушнинг ўтиши каби ва амаллари югуртираётган кишиларнинг судралиши каби ўтадилар. Пайғамбарларингиз сирот устида: “Роббим, қутқаргин, қутқаргин”, – деб туради. Ҳатто бандаларнинг амаллари (уларни ҳаракатлантириб олиб ўтишдан) ожиз қолади, ҳатто юришга қуввати етмайдиган, фақат судралиб ҳаракатланадиган киши келади”. Яна дедилар: “Сиротнинг икки четида буюрилган кимсани тутишга тайин қилиниб осиб қўйилган чангаклар бўлади. Бас тирналганлар (яъни тирналиб бўлса-да ўтиб кетган) нажот топувчидирлар, тўпланиб қолганлар дўзахдадирлар”. Абу Ҳурайранинг жони Унинг қўлида бўлган зотга қасамки, албатта, жаҳаннамнинг қаъри етмиш куздир (етмиш йиллик масофадир)”, – деди”. Муслим ривоят қилган.
Кўплаб нусхаларда ушбу ўринда шафоат ҳақидаги байт такрор келтирилган. “Бадъул амолий” матни Ҳумайдий исмли мударрис томонидан татар тилига таржима қилиниб, 1908 йилда “Амолий таржимаси” номи билан Қозон шаҳрида чоп этилган. Ўша нусхада шафоат тўғрисидаги ушбу байт фақат бир жойда келган бўлиб, такрорнинг ўрнига қуйидаги бошқа бир байт келтирилган:
وَلَا عَرَضٌ وَلَا ذُو صُورَةٍ مَا تَعَالَى اللهُ عَمَّا فِى الْخِيَالِ
У араз[6] ҳам, сувратда ҳам эмас, бирор хаёлий,
Аллоҳ гумоний хаёллардан буюк ва олий[7].
Ушбу байтнинг маъноси юқорида келтирилган Сўфи Оллоҳёр бобомизнинг сўзлари билан деярли бир хил, яъни:
Кўнгилда кечса кўзга тушса ҳар шай,
Эрур андин муназзаҳ Холиқи Ҳай.
Шунингдек, мазкур байт Алишер Навоий бобомизнинг машҳур “Сирожул-муслимин” (Мусулмонларнинг чироғи) асаридаги байтга ҳам маънодошдир:
Не жавҳар, не араздур, не маконда,
Не воқеъдур жиҳатда, не замонда.
“У (яъни Аллоҳ таоло) жавҳар ҳам, араз ҳам эмас. У маконда ҳам, жиҳатда ҳам, бирор замонда ҳам эмас”[8].
Кейинги мавзу:
Дуоларнинг таъсирлари баёни
[1] Аъроф сураси, 8, 9-оятлар.
[2] Залзала сураси, 7, 8-оятлар.
[3] Муҳаммад ибн Абдурраҳмон Муборакфурий. Туҳфатул Аҳвазий. “Мактабатуш шомила”. – Б. 380.
[4] Каҳф сураси, 105-оят.
[5] Доктор Аҳмад Фарид. Баҳрур-Роиқ. – Искандария: “Дорул Мажд”, 2009. – Б. 278.
[6] Мустақил мавжуд бўлиб турмайдиган, балки жисм ва унинг бўлаклари орқали борлиқдан жой олиб турадиган ранглар, ҳатту-ҳаракатлар, таъмлар ва ҳидлар каби нарсалар – араз дейилади. Қаранг: Саъдуддин Тафтазоний. Шарҳу ақоид. – Миср: “Мактабатул Азҳарий”, 2000. – Б. 37.
[7] Ҳумайдий. Амолий таржимаси. – Қозон: “Каримия матбааси”, 1908. – 4.
[8] Алишер Навоий. “Навоийдин чу топқайлар навое”. – Тошкент: “Ҳилол-нашр”, 2014. –Б. 136.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 