21 Апрел, 2025, 23 Шаввол, 1446
21 Апрел, 2025, 23 Шаввол, 1446
29 - وَإِنَّ الأَنْبِيَاءَ لَفِي أَمَانٍ عَنِ الْعِصْيَانِ عَمْدًا وَانْعِزَالِ
Маънолар таржимаси:
Дарҳақиқат, пайғамбарлар қасддан исён қилишдан ва (пайғамбарлик мартабасидан) четлаштирилишдан, албатта, омонда бўлганлар.
Назмий баёни:
Пайғамбарлар ҳеч қачон қасддан исён этмаган,
Элчилик мақомидан ажралиб ҳам кетмаган.
Луғатлар изоҳи:
اِنَّ – “хуруфу мушаббаҳату бил феъл”дан бири бўлган таъкид ҳарфи. Ушбу ҳарф ва унинг шериклари худди феълга ўхшаб икки исмдан бирини насб ва иккинчисини раф қилишга сабаб бўлгани учун “феълга ўхшатилган ҳарфлар” дейилади.
الأَنْبِيَاءَ – ушбу сўз луғатда икки хил маънога далолат қилади:
Пайғамбар сўзига иккала маъно ҳам тўғри келади.
لَ – таъкид ҳарфи.
فِي – зарфият маъносида келган жор ҳарфи.
أَمَانٍ – жор мажрур اِنَّ нинг хабари эканига кўра раф ўрнида турибди. Луғатда ҳимоя маъносига тўғри келади.
عَنْ – “истеъло” (устун бўлиш) маъносида келган жор ҳарфи.
الْعِصْيَانِ – жор мажрур لَفِي أَمَانٍ га мутааллиқ. Луғатда "бўйинсунишни тарк қилиш" маъносини англатади.
عَمْدًا – тамйизликка кўра насб бўлиб турибди. Бу калима хато қилиб ҳам, тасодифан ҳам бўлмасдан, бир ишни қасддан қилишга нисбатан ишлатилади.
انْعِزَالِ – бу масдар бировнинг бошқа томонидан бирор нарсадан четлаштирилишига ишлатилади. إِعْتِزَال масдари эса бировнинг бирор нарсадан ўзи воз кечиб ташлаб кетишига нисбатан ишлатилади. Бирор пайғамбар ҳеч қачон пайғамбарликдан четлаштирилмаган, маъносига урғу бериш учун Нозим انْعِزَال калимасини ишлатган.
Матн шарҳи:
Инсонлар орасидан Аллоҳ таолонинг элчилигига танланган зотлар ҳеч қачон қасддан исён қилмаганлар. Шунингдек, бу муҳтарам зотлар оқибатлари омонда бўлган, ҳеч қачон пайғамбарлик мартабасидан ажралмаган буюк инсонлардир. Бироқ пайғамбарлар ҳам бошқа инсонлар каби еб-ичадиган, касал ҳам бўладиган, аёлларни никоҳларига оладиган, бозорларда юрадиган, қарийдиган ва Аллоҳ белгилаган кунда ўлимга йўлиқадиган инсонлар бўлганлар. Аммо уларда бошқа инсонлардан кескин ажратиб турадиган улуғ хусусиятлар бўлган.
Пайғамбарларнинг хусусиятлари
Аллоҳ таолонинг элчилари қуйидаги сифатларга эга бўлганлар:
﴿وَلَوۡ تَقَوَّلَ عَلَيۡنَا بَعۡضَ ٱلۡأَقَاوِيلِ٤٤ لَأَخَذۡنَا مِنۡهُ بِٱلۡيَمِينِ٤٥ ثُمَّ لَقَطَعۡنَا مِنۡهُ ٱلۡوَتِينَ٤٦ فَمَا مِنكُم مِّنۡ أَحَدٍ عَنۡهُ حَٰجِزِينَ٤٧ وَإِنَّهُۥ لَتَذۡكِرَةٞ لِّلۡمُتَّقِينَ٤٨﴾
“Агар (пайғамбар) Бизнинг номимиздан (Биз айтмаган) баъзи сўзларни тўқиб айтганда эди, албатта, Биз унинг ўнг қўлидан тутган, сўнгра унинг шоҳтомирини узиб ташлаган бўлур эдик. У ҳолда сизлардан бирор киши ундан (пайғамбардан ҳалокатни) тўса олувчи бўлмас эди. Ҳақиқатан, у (Қуръон) тақводорлар учун эслатмадир”[1].
Аслида, у зотнинг ёлғон гапирмаётганларини, айтаётганлари ҳақ эканлигини у зотни ашаддий инкор қилаётганларнинг ўзлари ҳам билиб турган бўлсалар-да, обрў ва мансабга бўлган муҳаббат каби иллатлар туфайли била туриб инкор қилишган.
Буни қуйидаги ривоят тасдиқлайди: “Қурайш қабиласи улуғларидан бир киши Макка кўчаларидан бирида Абу Жаҳлга йўлиқди ва ундан тўхтаб гаплашишни илтимос қилди. Сўнгра унга: “Эй Абул Ҳакам, бу ерда иккаламиздан бошқа ҳеч ким йўқ, сендан Аллоҳ учун сўрайман Муҳаммад ростгўйми, ёлғончими”, – деди. Абу Жаҳл унга очиқ-ойдин жавоб бериб: “Аллоҳга қасамки, албатта Муҳаммад ростгўйдир, у асло ёлғон гапирмаган”, – деди. Шунда ҳалиги киши: “Ундай бўлса, унга эргашишдан сизларни нима тўсиб турибди”, – деди. Абу Жаҳл унга: “Биз ва Бани Ҳошим ўзаро мусобақалашардик, улуғлик ва фахрланишда бир-биримиздан ўзишга ҳаракат қилардик, улар таом бердилар, биз ҳам таом бердик, улар сув улашдилар, биз ҳам сув улашдик, улар жой бердилар, биз ҳам жой бердик, бизлар Бани Ҳошим билан гўё икки чопқир отлар каби улуғлик ва фахрланишда мутлақо тенг эдик. Сўнгра улар биздан ўзиб кетдилар ва бизлардан пайғамбар юборилди, – дейишди. Биз энди уларга қаердан пайғамбар олиб келамиз? Аллоҳга қасамки, унга иймон ҳам келтирмаймиз, эргашмаймиз ҳам”, – деди. Шунда Аллоҳ таоло Ўзининг пайғамбарига тасалли бериб, қуйидаги оятларни нозил қилган:
﴿قَدۡ نَعۡلَمُ إِنَّهُۥ لَيَحۡزُنُكَ ٱلَّذِي يَقُولُونَۖ فَإِنَّهُمۡ لَا يُكَذِّبُونَكَ وَلَٰكِنَّ ٱلظَّٰلِمِينَ بَِٔايَٰتِ ٱللَّهِ يَجۡحَدُونَ٣٣﴾
“Айтган гаплари Сизни маъюс (хафа) қилаётганини яхши билурмиз. Улар, аслида, Сизни ёлғончига чиқармаяптилар, балки (бу) золимлар Аллоҳнинг оятларини инкор этаётирлар”[2].
Ҳа, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ростгўй эканларини душманларининг ўзлари ҳам эътироф этганлар. Фақат мартаба ва мансабга бўлган муҳаббатигина уларни ҳақ динга эргашишдан тўсиб қолган”[3].
﴿ٱلَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَٰلَٰتِ ٱللَّهِ وَيَخۡشَوۡنَهُۥ وَلَا يَخۡشَوۡنَ أَحَدًا إِلَّا ٱللَّهَۗ وَكَفَىٰ بِٱللَّهِ حَسِيبٗا٣٩﴾
“Улар (ўтган пайғамбарлар) Аллоҳнинг фармонларини (бандаларга) етказадиган, Ундан қўрқиб, Аллоҳдан ўзгадан қўрқмайдиган зотлардир”[4].
﴿أُبَلِّغُكُمۡ رِسَٰلَٰتِ رَبِّي وَأَنصَحُ لَكُمۡ وَأَعۡلَمُ مِنَ ٱللَّهِ مَا لَا تَعۡلَمُونَ٦٢﴾
“Сизларга Роббимнинг юборганларини етказаман, насиҳат қиламан ва Аллоҳдан (келган ваҳий орқали) сизлар билмайдиган нарсаларни биламан”[5].
﴿أَلَمۡ تَرَ إِلَى ٱلَّذِي حَآجَّ إِبۡرَٰهِۧمَ فِي رَبِّهِۦٓ أَنۡ ءَاتَىٰهُ ٱللَّهُ ٱلۡمُلۡكَ إِذۡ قَالَ إِبۡرَٰهِۧمُ رَبِّيَ ٱلَّذِي يُحۡيِۦ وَيُمِيتُ قَالَ أَنَا۠ أُحۡيِۦ وَأُمِيتُۖ قَالَ إِبۡرَٰهِۧمُ فَإِنَّ ٱللَّهَ يَأۡتِي بِٱلشَّمۡسِ مِنَ ٱلۡمَشۡرِقِ فَأۡتِ بِهَا مِنَ ٱلۡمَغۡرِبِ فَبُهِتَ ٱلَّذِي كَفَرَۗ وَٱللَّهُ لَا يَهۡدِي ٱلۡقَوۡمَ ٱلظَّٰلِمِينَ٢٥٨﴾
“Аллоҳ подшоҳлик бериб қўйгани сабабидан Иброҳим билан Роббиси ҳақида ҳужжат талашганни билмадингми? Иброҳим: “Менинг Роббим тирилтиради ва ўлдиради”, – деганда, у: “Мен тирилтираман ва ўлдираман”, – деди. Иброҳим: “Албатта, Аллоҳ қуёшни машриқдан чиқаради, сен уни мағрибдан чиқаргин-чи”, – деди. (Бу гапдан) куфр келтирган кимса каловланиб қолди”[6].
﴿۞وَأَيُّوبَ إِذۡ نَادَىٰ رَبَّهُۥٓ أَنِّي مَسَّنِيَ ٱلضُّرُّ وَأَنتَ أَرۡحَمُ ٱلرَّٰحِمِينَ٨٣ فَٱسۡتَجَبۡنَا لَهُۥ فَكَشَفۡنَا مَا بِهِۦ مِن ضُرّٖۖ وَءَاتَيۡنَٰهُ أَهۡلَهُۥ وَمِثۡلَهُم مَّعَهُمۡ رَحۡمَةٗ مِّنۡ عِندِنَا وَذِكۡرَىٰ لِلۡعَٰبِدِينَ٨٤﴾
“Ва Айюбнинг Роббисига нидо қилиб: “Албатта, мени зарар тутди. Сенинг Ўзинг раҳмлиларнинг раҳмлироғидирсан!” – деганини эсла. Бас, Биз уни (дуосини) истижобат қилдик. Унга етган зарарни кетказдик”[7].
Ушбу оятнинг зоҳирига кўра, Айюб алайҳиссаломнинг баданлари билан биргаликда у зотнинг аҳлларига ҳам зарар етган. Бироқ бу зарар энг буюк Зотнинг элчиси ўлароқ бошқалар жирканадиган айбу нуқсонлардан ҳимоя қилинган зотнинг шаънига тўғри келмайдиган зарар бўлмаган.
﴿أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ هَدَى ٱللَّهُۖ فَبِهُدَىٰهُمُ ٱقۡتَدِهۡۗ قُل لَّآ أَسَۡٔلُكُمۡ عَلَيۡهِ أَجۡرًاۖ إِنۡ هُوَ إِلَّا ذِكۡرَىٰ لِلۡعَٰلَمِينَ٩٠﴾
“Айнан ўшалар Аллоҳ ҳидоятга бошлаган зотлардир. Бас, (Сиз ҳам) уларнинг йўлига иқтидо қилинг!”[8].
Пайғамбар алайҳиссаломлардаги гуноҳлардан ҳимоя қилиниш сифати араб тилида “исмат” дейилиб, ўзбек тилида “гуноҳсизлик”, “поклик” ва “ҳимоя” каби маъноларни англатади. Истилоҳда эса: “Аллоҳ таолонинг набийлари ва расулларини гуноҳ ва маъсиятларга тушишларидан ҳамда разилликлар ва ман этилган нарсаларни содир этишларидан ҳифзу ҳимоя қилиши исмат деб аталади”[9].
“Қуртубий раҳматуллоҳи алайҳ: “Исмат гуноҳ содир этишдан ҳимоя қилгани учун исмат деб номланган. Баъзиларнинг: исмат ёлғиз Аллоҳга хосдир ёки Аллоҳ ва Унинг расулигагина хосдир, деган сўзлари жуда қўпол хатодир. Чунки исмат гуноҳ ва маъсиятларни содир этишдан ҳимояланиш бўлади. Буларни эса Аллоҳ таолога нисбат бериш тўғри бўлмайди”, – деган”[10].
Пайғамбарлардан содир бўлган ишлар
ҳақидаги қарашлар
Пайғамбарлар гуноҳлардан ҳифзу ҳимоя қилинган зотлардир. Бунинг ҳикмати шуки, Аллоҳ таоло бизларни пайғамбар алайҳиссаломларга эргашишга ва уларнинг йўлларидан юришга буюрган. Улар бутун инсоният учун намуна қилиб юборилганлар. Агар улардан гуноҳу маъсиятлар содир бўлганида маъсиятларни қилиш шариатдаги иш бўлиб қоларди ёки уларга эргашиш бошқаларга вожиб бўлмасди. Бу эса мумкин бўлмаган ишдир. Қолаверса, гуноҳу маъсиятлар “маънавий нуқсонлар”дир. Ана шундай ифлос нарсаларни Аллоҳ таолонинг танлаб олган элчиларига нисбат бериш дуруст эмаслиги ҳам ҳеч кимга сир эмас. Аммо Қуръони каримда зоҳиран баъзи пайғамбарларга маъсият нисбат берилган. Масалан Одам алайҳиссалом ҳақида шундай хабар келган:
﴿فَأَكَلَا مِنۡهَا فَبَدَتۡ لَهُمَا سَوۡءَٰتُهُمَا وَطَفِقَا يَخۡصِفَانِ عَلَيۡهِمَا مِن وَرَقِ ٱلۡجَنَّةِۚ وَعَصَىٰٓ ءَادَمُ رَبَّهُۥ فَغَوَىٰ١٢١﴾
“Одам Парвардигорига осий бўлиб, янглишди”[11].
Ушбу ояти каримада Одам алайҳиссаломнинг Аллоҳга осий бўлгани ва йўлдан озгани очиқ-ойдин баён қилинган. Шу ўринда Одам алайҳиссалом пайғамбар бўлса, қандай қилиб Аллоҳнинг буйруғига осий бўлади, пайғамбарлар маъсиятлардан маъсум зот эмасмилар, деган табиий савол пайдо бўлади. Ушбу саволга мазкур мавзуга тааллуқли китобларда пайғамбарларнинг маъсум зот бўлганлари, уларнинг ҳеч қачон Роббиларига қасддан исён этмаганлари, улардан маъсият кўринишида содир бўлган баъзи ишларнинг эса, аслида, биз тушунадиган маъсиятдан тубдан фарқ қиладиган ишлар бўлгани ҳақида батафсил жавоб берилган. Ўша жавобларнинг қисқа ва лўндаси қуйидагилардир:
﴿وَلَقَدۡ عَهِدۡنَآ إِلَىٰٓ ءَادَمَ مِن قَبۡلُ فَنَسِيَ وَلَمۡ نَجِدۡ لَهُۥ عَزۡمٗا١١٥﴾
“Батаҳқиқ, илгари Биз Одам билан аҳдлашган эдик. Лекин у унутди. Унда азму қарор топмадик”[12].
Яъни унга ман қилинган дарахт мевасини емасликни олдиндан тайинлаган эдик, лекин у бизнинг буйруғимизни унутиб қўйди. Юқоридаги “Одам Парвардигорига осий бўлиб, янглишди”, маъносидаги ояти каримада Одам алайҳиссаломнинг осий бўлгани қанчалик очиқ-ойдин баён қилинган бўлса, бу ишни асло қасддан қилмагани, балки унутган ҳолда қилгани ушбу ояти каримада шунчалик очиқ-ойдин баён этилган. Қасддан қилинган иш билан унутган ҳолда қилиб қўйган иш орасида қанчалик фарқ борлиги ҳеч кимга сир эмас.
﴿وَقُلۡنَا يَٰٓـَٔادَمُ ٱسۡكُنۡ أَنتَ وَزَوۡجُكَ ٱلۡجَنَّةَ وَكُلَا مِنۡهَا رَغَدًا حَيۡثُ شِئۡتُمَا وَلَا تَقۡرَبَا هَٰذِهِ ٱلشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنَ ٱلظَّٰلِمِينَ٣٥﴾
“Биз яна айтдик: “Эй Одам, сен ва жуфтинг (Ҳавво) жаннатда яшангиз ва хоҳлаган жойларингизда ундан (неъматларидан) бемалол тановул қилингиз. Фақат мана бу дарахтга яқинлашмангиз, (акс ҳолда) золимлардан бўлиб қолурсиз”[13].
Одам алайҳиссалом “мана бу дарахтга яқинлашмангиз”, яъни манави дарахт мевасидан еманглар маъносидаги буйруқни кўрсатилган дарахтнинг жинси деб эмас, балки айнан ўша битта дарахтнинг ўзи деб ўйлаган ва ўша дарахтнинг жинсидан бўлган бошқа дарахт мевасидан еган. Натижада бу қилган иши буйруққа хилоф бўлиб қолган. Бунда асло билиб туриб буйруққа хилоф иш қилиш маъноси йўқдир. Билиб туриб қилинган иш билан билмасдан қилиб қўйган иш орасида қанчалик фарқ борлиги ҳеч кимга сир эмас.
﴿ثُمَّ ٱجۡتَبَٰهُ رَبُّهُۥ فَتَابَ عَلَيۡهِ وَهَدَىٰ١٢٢﴾
“Сўнгра Парвардигори уни поклаб, тавбасини қабул этди ва ҳидоятга йўллади”[14].
Пайғамбарларнинг қиссалари, маъсумликларининг исботлари, Қуръонда пайғамбарлар қиссаларининг такрор келиш сирлари ва ҳоказо пайғамбарларга тааллуқли муҳим маълумотларни Шайх Муҳаммад Али Собуний “Нубувват вал-Анбия” китобида бобларга ажратиб, батафсил баён қилган.
КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:
ПАЙҒАМБАРЛАРНИНГ СИФАТЛАРИ БАЁНИ;
ЗУЛҚАРНАЙН ВА ЛУҚМОН ҲАҚИДА;
[1] Ал-Ҳаққоҳ сураси, 44, 48-оятлар.
[2] Анъом сураси, 33-оят.
[3] Шайх Муҳаммад Али Собуний. Нубувват вал Анбия. – Байрут: “Мактабатул Асрия”, 2005. – Б. 60.
[4] Аҳзоб сураси, 39-оят.
[5] Аъроф сураси, 62-оят.
[6] Бақара сураси, 258-оят.
[7] Анбиё сураси, 83, 84-оятлар.
[8] Анъом сураси, 90-оят.
[9] Шайх Муҳаммад Али Собуний. Нубувват вал Анбия. – Байрут: “Мактабатул Асрия”, 2005. – Б. 73.
[10] Шайх Муҳаммад Али Собуний. Нубувват вал Анбия. – Байрут: “Мактабатул Асрия”, 2005. – Б. 72.
[11] Тоҳа сураси, 121-оят.
[12] Тоҳа сураси, 115-оят.
[13] Бақара сураси, 35-оят.
[14] Тоҳа сураси, 122-оят.
Рамазон ойида — Қуръон ойи — мусулмонларнинг Аллоҳ таолонинг китобига бўлган эътиборлари янада ортади. Улар Қуръоннинг нурлари ила қалбларини ундаги шаҳват кирларидан покланиши, кўнгилларига ўрнашган ҳар қандай шак-шубҳа пардаларини олиб ташланиши умидида бўладилар. Дарҳақиқат, қалблар Қуръони карим нури билан пайваста бўлмас экан, унда турли шубҳаларнинг қатлам-қатлам бўлиб тўпланиши табиий. Қачонки Қуръоннинг файзли нури қалбга тушиб уни ёритса, шу заҳоти қалбдаги фитналар булути Аллоҳнинг изни ила тарқалиб кетади. Бунинг барчаси банда қалби билан тадаббур саҳнасига қанчалик ихлос ва ҳузур билан кириб боришига боғлиқ.
Рамазон ойида мусулмонлар Қуръоннинг 30 пора (жуз)ига боғланиб, ҳар куни бир жуз ёки ундан ортиқ ўқишни мақсад қилиб қўйишади. Шундай қилиб ой охиригача, ҳеч бўлмаганда, бир марта Қуръонни хатм қилишни уддалашади. Бу эса, мусулмон кишини "Қуръонни тарк этганлар" қаторидан чиқаради.
Сиз ҳеч қачон шундай саволни ўзингизга бериб кўрганмисиз: Мусҳафи шарифни 30 жузга тақсимланиши қачон ва қандай юзага келган? Қуръони каримга бу тарзда хизмат қилишда қориларнинг саъй-ҳаракатлари қандай бўлган?
Аллоҳ таоло бу умматга энг буюк Китобни энг буюк Расул (саллаллоҳу алайҳи васаллам) орқали нозил қилиш билан буюк неъмат ато этди. Уммат эса бу илоҳий неъматни муносиб тарзда қабул қилди. Умматнинг уламо ва қорилари бор куч-ғайратларини бу азиз китобга хизмат қилишга бағишладилар. Бу хизматнинг меваси сифатида Қуръонни осон ўрганиш, ёдлаш ва ўқишни таъминлайдиган тақсимот усуллари яратилди. Бу усуллар Қуръон ўқувчида куч пайдо қилади, завқ беради, зерикмай ўқишни таминлайди.
Маълумки, Қуръони карим Аллоҳ таоло томонидан оят ва сураларга бўлиб нозил қилинган. Бунинг ҳикматлари кўп. Имом Замахшарий бунинг сабабини қуйидагича тушунтирганлар: “Агар, Қуръоннинг сураларга бўлиб ажратилишидан нима фойда?-деб сўрасангиз, мен айтган бўлардимки, Қуръоннинг сураларга бўлинган ҳолда нозил қилиниши бир неча фойда ва ҳикматларга эга. Аллоҳ таолонинг илоҳий ҳикмати ила бошқа самовий китоблар — Таврот, Инжил, Забурни ҳам мана шу услубда нозил бўлган. Илм аҳллари ҳам ҳар бир фанга оид китобларини ёзганларида уларни ҳам бобларга бўлиб, ҳар бобга сарлавҳа қўйишга одатланганлар. Бунинг сабаби шундаки, бир мавзудаги нарса бир неча бўлим ва синфларга ажратиб баён этилиши, ўша мавзудаги баённи янада равшанроқ ва таъсирлироқ қилади. Шунингдек, қори бир сурани тугатиб, бошқасига ўтганда, унда янги руҳ ва қизиқиш пайдо бўлади. Бу ҳудди сафарга чиққан одам мисолига ўхшайди: у қанча йўл босганини - бир чақирим, ўн километр ва ҳоказо - билиб туриши, сафарни яна давом эттиришга руҳлантиради. Шу сабабли қори ва уламолар Қуръонни ҳафталик ҳафтаномалар (сабъа) ва бўлимларга — жуз, ўнлик, бешлик каби шаклларда тақсим қилишган. Ёдловчи учун ҳам бу қулайлик туғдиради. Агар битта сурани ёки иккита сурани ёд олса, Қуръондан тўлиқ бир бўлакни ёд олганидан қувонади. Бу эса унинг Қуръоннинг кейинги қисмларини ёд олишига рағбат ҳиссини уйғотади. Шунинг учун саҳобалар “Бақара” ва “Оли Имрон” сураларини ўқиганларни улуғлар эдилар. Анас разияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: "Агар бир киши Бақара ва Оли Имронни ўқиб тугатса, бизни наздимизда улуғ киши деб қаралар эди". Шунинг учун ҳам намозда тўлиқ бир сурани ўқиш афзаллиги келиб чиққан. Шунингдек, тақсимот маънолар уйғунлигини, услубнинг уйқашлигини таъминлайди ва маънолар бир-бирига боғланади.”
Аввал бошда қори саҳобийлар Қуръон сураларини ҳафталик қилиб етти қисмга (ҳизб) бўлишган. Ҳар бир ҳизбда маълум сондаги суралар бўлиб, ҳафта давомида бутун Қуръонни хатм қилганлар. Аҳмад, Абу Довуд ва Ибн Можа ривоят қилган ҳадисда Авс ибн Ҳузайфа разияллоҳу анҳу саҳобалардан: “Қуръонни қандай тарзда ҳизбларга ажратгансизлар?”-деб сўради. Улар айтдилар: “Учта, бешта, еттита, тўққизта, ўн битта, ўн учта ва муфассал суралар (Қоф сурасидан то Нос сурасигача).” Ушбу ривоятда баён этилишича саҳобалар даврида Қуръонни ҳизбларга тақсимлаш қуйидаги тартибда бўлган:
1. 1-ҳизб: Бақара, Оли Имрон, Нисо — 3 сура.
2. 2-ҳизб: Моида, Анъом, Аъроф, Анфол, Тавба — 5 сура.
3. 3-ҳизб: Юнусдан Наҳлгача — 7 сура.
4. 4-ҳизб: Исроъдан Фурқонгача - 9 сура.
5. 5-ҳизб: Шуароъдан Ёсингача - 11 сура.
6. 6-ҳизб: Саффотдан Ҳужуротгача - 13 сура.
7. 7-ҳизб: Қофдан Носгача - 65 сура.
Шаксиз, бу “еттилик” тақсимот Қуръон хатмини осонлаштиради. Бироқ, ҳар бир қори ҳам ҳафтада хатм қилишга қодир эмас. Вақти чекланган, кучи етишмайдиган кишилар ҳам бор. Шунинг учун кейинги даврларда Қуръонни янада осон хатм қилиш имконини бериш мақсадида яна бошқа усуллар ишлаб чиқилди. Суралар сонига эмас, балки матн ҳажми ва бошқа асосларга таянган ҳолда янгича тақсимотлар вужудга келди.
Ҳижрий 110 йили вафот этган ҳукмдор Ҳажжож ибн Юсуф замонига келиб Қуръонни бошқача усулда тақсимлаш истаги пайдо бўлди. У ҳам бўлса Қуръон ҳарфлари сонидан келиб чиқиб тақсимлаш усулидир. Бунинг учун Ҳажжож ибн Юсуф уламолар ва қориларни чақириб, Қуръондаги ҳарфлар сонини аниқлашни буюрди. Улар Қуръондаги ҳарфларни санаб, сонини аниқладилар ва кейин бу ҳарфларни тенг икки қисмга бўлишди. Шунингдек, Қуръонни учга, тўртга ҳам бўлиш ишларини амалга оширишди. Ибн Абу Довуднинг «Масоҳиф» китобида қуйидагича ривоят келтирилган: «Ҳажжож ибн Юсуф ҳофизлар ва қориларни йиғиб: “Менга Қуръонда нечта ҳарф борлигини айтинглар,” деди. Улар ҳисоблай бошлаб, шундай хулосага келишди: Қуръон 340 740 дан ортиқ ҳарфдан иборат. Ҳажжож яна сўради: “Қуръоннинг ярми қайси ҳарфда тугайди?” Улар ҳисоблаб, Қуръоннинг ярми Каҳф сурасидаги {وَلْيَتَلَطَّفْ} (19-оят) сўзининг “ف” ҳарфига тўғри келишини айтишди. Сўнг у: “Ҳарфлар сони бўйича етти қисмга бўлиниши қай тарзда бўлади?”- деб сўради. Яҳё деди: “Ҳарфлар сонига кўра қуйидагича бўлинади”:
Биринчи қисм: Нисо сурасидаги {فَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَمِنْهُمْ مَنْ صَدَّ} (55-оят), “د” ҳарфида тугайди.
Иккинчи қисм: Аъроф сурасидаги {أُولَئِكَ حَبِطَتْ} ت ҳарфида тугайди.
Учинчи қисм: Раъд сурасидаги {أُكُلُهَا دَائِمٌ} (35-оят), “أ” ҳарфида.
Тўртинчи қисм: Ҳаж сурасидаги {لِكُلِّ أُمَّةٍ جَعَلْنَا مَنسَكًا} (67-оят), “أ” ҳарфида.
Бешинчи қисм: Аҳзоб сурасидаги {وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ} (36-оят), “ه” ҳарфида.
Олтинчи қисм: Фатҳ сурасидаги {ٱلظَّانِّينَ بِٱللَّهِ ظَنَّ ٱلسَّوْءِ} (6-оят), “و” ҳарфида.
Еттинчи қисм: Қуръоннинг қолган қисми.
Сўнгра Ҳажжож: “Қуръоннинг учдан бири қаерга тўғри келади?”-деб сўради. Улар жавоб беришди:
Биринчи учдан бир қисми: Бароат (Тавба) сурасининг 100-оятининг боши.
Иккинчи учдан бири: «То Сийн Мийм» (Шуъаро) сурасининг 111-оятининг боши.
Учинчи учдан бири: Қуръоннинг қолган қисми.
Абу Муҳаммад Ҳаммоний раҳимаҳуллоҳ айтади: “Ҳажжож биздан Қуръоннинг тўртдан бир қисмини ҳам сўради. Улар жавоб беришди:
Биринчи тўртдан бири: Анъом сурасининг охири.
Иккинчиси: Каҳф сурасидаги {وَلْيَتَلَطَّفْ}. 19-оятда.
Учинчиси: Зумар сурасининг охири.
Тўртинчиси: Қуръоннинг қолган қисми.”
Мутоҳҳар ибн Холид Абу Муҳаммад Ҳаммонийдан ривоят қилади: “Биз буни тўрт ойда ўрганиб чиқдик. Ҳажжож эса уни ҳар кеча ўқир эди.”
Кейинчалик имом Абу Бакр ибн Айёш ал-Куфий (ҳ. 194 йил вафот этган) Қуръонни ҳарфлар сонига асосан 30 қисмга (жуз) бўлди. Бу тақсимотда ҳар бир жуз (қисм) да ҳарфлар сони тенг бўлишига эътибор қаратилди. Шу тариқа, бир ойда Қуръонни тўлиқ хатм қилиш осонлашди.
Шундай қилиб, Қуръонни ҳарфлар асосида тенг бўлиш ғояси Ҳажжож замонида бошланган, кейинги уламолар эса буни ривожлантириб борганлар. Абу Бакр ибн Айёш буни 30 қисмгача кенгайтирган. Демак, Қуръонни 30 қисмга бўлиш Ислом тарихининг иккинчи асридаёқ мавжуд бўлган.
Бу охирги — 30 қисмли тақсимот энг кенг тарқалган ва оммалашган бўлиб, шунга кўп омиллар сабабчи бўлган. Энг муҳим сабаблардан бири — унинг ой кунлари сонига мос келиши, хусусан, Рамазон ойида ҳар куни бир жуз ўқиб, Қуръонни бир ойда хатм қилиш имкони бўлгани.
Айрим манбаларда Қуръоннинг 20 қисмли тақсимоти ҳам борлиги зикр этилади, бу шакл ҳозирда Миср Миллий кутубхонасида сақланмоқда.
Қуръонни 30 қисмга (жуз) бўлиш натижасида ҳар бир жуз алоҳида ажратиб олиниб, масжидларда махсус қутиларга солиб қўйилади ва истаганларда бир жуздан тарқатиб берилади, шу тариқа бир жамоа кишилар Қуръонни бирга хатм қилишга муваффақ бўладилар. Айниқса Рамазонда, жамоат учун махсус қути (рубъа)ларга жойлаштирилган Қуръон жузларга ажратилган ҳолда тақдим этилади. Бу жамланма «рубъа» деб номланади. Луғатда «рубъа» — теридан бўлган идиш ёки қути демакдир. Бу осонлаштириш яна бир енгилликка олиб келди — бу галги енгиллик Қуръонни ёд олувчилар (ҳофизлар) учун мўлжалланган эди. Яъни, ҳар бир жуз (қисм) — икки ҳизбга бўлинган бўлиб, бирини кундузи, иккинчисини кечаси ўқиш мумкин. Ҳар бир ҳизб — тўртта рубъга (1/4) бўлинган. Бу усуллар Қуръонни нафақат ўқиш, балки ёд олишни ҳам осонлаштирди.
Шу охирги тақсимлаш асосида Қуръон мусҳафлари чоп этилган. Ушбу тақсимлаш усулида қори ва уламолар орасида энг мақбул ва кенг қабул қилинган оятлар сони асос қилиб олинган. Масалан: Илк мадиналиклар Қуръонни 6000 оят деб ҳисоблашган, мутааххир мадиналик олимлар — 6124 оят, мутааххир маккаликлар — 6219 оят, куфаликлар — 6263 оят, басраликлар — 6204 оят, шомликлар — 6225 оят деб ҳисоблашган.
Таъкидлаш лозимки, Қуръоннинг оятлари сони борасидаги ушбу ихтилофлар мазҳаблар орасидаги ихтилофдан келиб чиққан.
Бу борада Ас-Сафақсий ўзининг "Ғайс ан-нафъ" китобида ўзидан олдин ўтган икки муҳаққиқ олимларнинг гапини асос қилиб келтиради. Улар: 1. Абу Аббос Аҳмад ибн Муҳаммад ибн Абу Бакр Қасталоний — "Латоиф ал-ишарот фи илм ал-қироат" китобининг муаллифи, 2. Қодирий Муҳаммад — "Мусъиф ал-муқриийн" китобининг муаллифи. Ас-Сафақсий ушбу олимларга таяниб, энг мақбул ва иттифоқ қилинган фикрни танлади. Шундай қилиб, Мисрда чоп этилган сўнгги Қуръон нашри айнан шу асосда тайёрланди. Бу нашрда жуз, ҳизб ва рубъларни белгилайдиган четки белгилар (ишоралар) ҳам киритилди.
Кейинчалик, турк уламолари жузларни шундай бўлишни таклиф қилдиларки, ҳар бир жуз 20 саҳифадан иборат бўлсин ва ҳар саҳифада 15 сатр бўлсин. Бу эса кундалик намознинг ҳар бир ракаатида бир саҳифа ўқиш имконини беради. Мусулмон киши шу тарзда, кунлик беш маҳал фарз намозларнинг аввалги икки ракатида Фотиҳадан кейин ўқиладиган зам сура ўрнида ва суннат (равотиб) намозларининг ҳар ракатида бир саҳифадан ўқиса, кун давомида бир жузни ўқиб чиқиши мумкин бўлади. Шу билан бир ойда беш вақт намозлар орқали Қуръонни хатм қилиш имконияти пайдо бўлади.
Бунинг яна бир фойдаси — таровеҳ намозларига тааллуқлидир. Тўрт мазҳабда мақбул бўлган фикрга кўра, таровеҳ намози 20 ракатдан иборат. Шунинг учун, мусҳафни тайёрловчилар ҳар жузни 20 саҳифадан иборат қилдилар, шу билан ҳар кеча бир жузни ўқиш осонлашади ва ой охирида Қуръон хатм қилинади. Бу усул ҳозирги кунда Мадина мусҳафида қўлланилмоқда.
Хулоса.
Қуръонни ҳарфлар сонига асосан жузларга тақсимлаш ғояси Ҳажжож замонида бошланган. Ундан сўнг иккинчи асрда имом Абу Бакр ибн Айёш Қуръонни 30 қисмга бўлди. Кейинчалик ҳар бир жуз икки ҳизбга, ҳар бир ҳизб тўртта рубъга бўлинди.
Қуръони каримнинг Аллоҳ таоло томонидан нозил бўлишида сура ва оятларга тақсимланди. Мусҳаф шаклида жузларга тақсимлаш бир неча босқичда амалга оширилди: саҳобалар давридаги ҳафталик бўлишдан тортиб, ҳозирги кундаги 30 жуз, 60 ҳизб ва 240 рубъгача. Бу тақсимлаш асосан Қуръон ҳарфларининг сонига асосланган.
Бунинг кўплаб фойдалари бор: ўқиш, ёдлаш, ўрганишни осонлаштиради, Қуръон ўқиш тартибини аниқлайди, Рамазон ойида ва кундалик намозларда тўлиқ хатм қилишга ёрдам беради.
Аллоҳ таолонинг Ўзи мусулмон умматининг ақлига ўз Китобига хизмат қилиш ва унинг аҳлига енгиллик яратиш йўлида ҳикматлар ва фойдаларни илҳом этди, алҳамдулиллаҳ.
Доктор Ҳоний Маҳмуд Ҳасандан
Ҳомиджон Ишматбеков таржимаси
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 