Дунёда сирларга ўрин йўқдек туюлади. Бироқ, фаразлар ва саргузаштларни севувчиларнинг тасаввурини уйғотадиган нарса ҳали ҳам мавжуд. Россияда олимлар Иван Грознийнинг кутубхонасини қаердан излаб топиш ҳақида баҳслашаётган бўлса, худди шундай топишмоқни Марказий Осиёда ҳал қилишга ҳаракат қилинмоқда, деб хабар беради "МИР" телеканали.

Бу ё қисса, ё афсонадир, Темурийлар сулоласидан бўлган Ўрта Осиё ҳукмдори, Темурнинг набираси ва Шарқнинг энг буюк олимларидан бири – Мирзо Улуғбекнинг йўқолган кутубхонаси ҳақидаги ҳикоялар ҳайратланарлидир.

Аслида кутубхонанинг асл эгаси Улуғбек эмас , балки сулоланинг боши -Амир Темурнинг ўзи эди.

Маълумки, Темур Ўрта Осиёнинг кўп қисмини, Кавказни, шунингдек, Сурия, Ироқ ва Эрон ҳудудларини босиб олган. Яъни энг қадимги цивилизациялар бир вақтлар гуллаб – яшнаган ҳудудлар-форс, оссурия, бобил. Бу империяларнинг барчаси жаҳон маданияти ривожига улкан ҳисса қўшган.

Тарихчиларнинг гувоҳлик беришича, Темур фақат забт этилган ерларни бириктириб, бойликларини кўпайтирмаган. Ҳарбий кампаниялардан қурувчилар, олимлар, ҳунармандлар ва, албатта, ўз давлатининг пойтахти – Самарқандга китоблар олиб келди. Ўша даврларда форс тили адабиёт тили, араб тили эса дин тили бўлган.

Темур туфайли Ўрта Осиёда пайдо бўлган хазиналардан бири Усмон Қуръонидир. Асосий манба (!) уч дунё динларидан бирининг муқаддас китобларидан. Ҳозир китоб Тошкентдаги Мўйи Муборак мадрасасида сақланмоқда ва намойиш этилмоқда.

– Бу энг қадимги Қуръон, китоб шаклида тўпланган илк Қуръон, – дейди Усмон Қуръони музейи директори Фаррух Худойбердиев. – Қуръон еттинчи асрда ёзилган. Яъни бу ислом туғилишининг манбаларидир. Халифа Усмон даврида Қуръоннинг 6 нусхаси ёзилган. Халифа Усмон улардан 5 нафарини Ислом давлатининг йирик шаҳарларига юборди. Бири уйида сақланди. Ҳозир бизда айнан шу Қуръон нусхаси.

Айтишларича, бу Қуръонни ўқиётиб Халифа Усмон ўлдирилган. Унинг қони ҳали ҳам бу муқаддас китобнинг биринчи саҳифаларида кўринади."

Дастлаб Қуръон матни оғиздан-оғизга ўтди. Муқаддас матнни ёддан биладиган одамларнинг ички урушлари пайтида оммавий қирилиб кетиши ҳамда уни бирлаштириш учун Халифа Усмон ибн Аффон муқаддас китобни ёзишга буйруқ берган. Матнлар эски ҳижозий араб ёзувида кийик терисида ёзилган. Ҳар бир саҳифанинг ўлчами 53 га 68 сантиметр.
"Ҳозир бу Қуръонда 338 саҳифа бор", - деб изоҳ беради Фаррух Худойбердиев. – Бу Қуръоннинг учдан бири. Қолган қисмлар 1 400 йил давомида йўқолган. Унинг учдан бир қисми бизгача етиб келди".

Демак, тарихчиларнинг фикрича, Ўрта Осиёга Усмон Қуръони Амир Темур туфайли пайдо бўлиб қолган. Уни Ироқнинг Басра шаҳридан олиб келиб, узоқ йиллар китоб Самарқандда сақланган. 1869 қадар. Чор Россияси томонидан Ўрта Осиёни босиб олгач, Туркистон генерал-губернатори фон Кауфман Қуръонни Санкт-Петербургга юборишни буюрди.

Муқаддас китоб 1924-йилдагина Ўзбекистонга қайтиб келди.
Аммо Усмон Қуръони Амир Темур кутубхонасининг жавоҳири бўлганми? Ва умуман, кутубхона ҳақиқатан ҳам мавжудми?

Тошкентдаги Сергей Есенин адабиёт музейи тадқиқотчиси, ёзувчи ва маҳаллий тарихчи Борис Голендернинг айтишича, "бу кутубхонадан алоҳида китоблар бор, ҳатто улар ўша ердан келган деган ёзув билан ҳам. – Лекин китобларнинг асосий қисми йўқолиб кетган. Унинг қаердалигини ҳеч ким билмайди. Мусулмон қўлёзмаларидан ташқари, бу кутубхонада қадимги юнон, сурия ва арман қўлёзмалари ҳам бўлган экан. Амир Темур китобларнинг қадрини яхши биларди. Афтидан, у бу хил бойликни Самарқандга олиб бориш керак, деган буйруқ чиқарди. Шунинг учун улар бу кутубхонага келиб тушган".

Мирзо Улуғбек дунёдаги энг буюк алломалардан бири эди. Бутун Европа унинг китобларини таржима қилди. Кўп жиҳатдан, китобларни қайта ёзиш анъанаси унинг илмий ва нафақат асарларининг тарқалишига ёрдам берди. Бугун Регистон майдонини безаб турган Улуғбекнинг шу мадрасасида ҳаттотлар ўз асарларини кўпайтирдилар. Ўша даврда хаттотлик ўқув дастурининг мажбурий қисми эди. Дарвоқе, Ўзбекистонда ХХ аср бошларигача китоблар қайта ёзилган.

Ҳозирги кунда Ўзбекистон Республикаси Фанлар Академиясининг Абу Райхон Беруний Шарқшунослик институтида дунёдаги энг бой ва ноёб тўпламлардан бири – 25 минг 500 дан ортиқ Шарқ қўлёзмалари мавжуд. Улар орасида Трансоксиана ҳукмдори Мирзо Улуғбекнинг ўрта асрлардаги каталоги ҳам бор. Бироқ, бу асл емас, балки рўйхат.
Китоблардан нусха кўчириш ва шу тариқа уларни кўпайтириш анъанаси туфайли Мирзо Улуғбекнинг математика ва астрономияга оид илмий асарлари ҳамда унинг шеърияти авлод учун сақланиб қолган. Хўш, унинг кутубхонасига нима бўлди? Улуғбекнинг фожиали ўлимидан сўнг унинг излари изсиз йўқолди.
"Эҳтимол, бу XV асрнинг охирида содир бўлган", - дейди ёзувчи ва маҳаллий тарихчи Борис Голендер. - Кейин фуқаролдар, кейин эса умуман Шайбонийлар (изоҳ - ўзбек ҳукмрон сулоласи) Темурийлар давлатига ҳужум қилди. Кимдир эса, эҳтимол, Улуғбекнинг издошлари ана шундай қимматли кутубхонани яширишга қарор қилишган. Яширишди! Ва тамом! Ҳозир уни тополмаймиз. Лекин бир кун келиб топилишига ишонаман. Агар Афросиёбни кўрган бўлсангиз-бу улкан майдон бўлиб, у бугунги кунда қазишмалар орқали атиги 10 фоизга ўрганиб чиқилган. Шундай қилиб, бундай кашфиётлар у ерда ҳали бўлиши мумкин".

Афросиёб Самарқанддаги маскан бўлиб, унинг тупроғи остида бу абадий шаҳарнинг тарихи яширинган: Искандардан тортиб Чингизхонгача бу шаҳарни вайрон қилган. Темурийлар янги Самарқандни эскиси атрофига қурдилар. Афросиёбнинг яна қандай сирларини ким билади? Мирзо Улуғбек кутубхонасини излаб топиш керак бўлган бошқа версиялари ҳам бор. Шу жумладан Самарқанд яқинида ҳам. Айтишларича, шаҳар остида ер ости туннель тизими мавжуд. Кўп тахминлар бор. Ҳаттоки кутубхона талон-тарож қилинган ва йўқ қилинган деган эҳтимол ҳам мавжуд. Ҳозиргача бу фаразларнинг ҳеч бири тасдиқланмаган ёки инкор этилмаган. Бу шуни англатадики, қидирув давом этиши ва эҳтимол, бир кун китоб хазинаси дунёга очилиши эҳтимоли бор.

Ўзбекистон мусулмонлари идораси матбуот хизмати