10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
23 - وَفَرْضٌ لاَزِمٌ تَصْدِيقُ رُسْلٍ وَأَمْلاَكٍ كِرَامٍ بِالنَّوَالِ
Маънолар таржимаси:
Расулларни ва инъомлар билан улуғланган фаришталарни тасдиқлаш лозим фарздир.
Назмий баёни:
Фарзу лозим эрур тасдиқлаш расулларни,
Ҳам инъомлар-ла шарафланган малакларни.
Луғатлар изоҳи:
فَرْضٌ – мубтадосидан олдин келтирилган хабар. Фарз калимаси луғатда “вазифа қилиб белгилаш” маъносига тўғри келади. Истилоҳда эса шак-шубҳасиз қатъи далил билан собит бўлган ҳукм фарз дейилади. Фарз икки хил бўлади:
لاَزِمٌ – лозим луғатда “зарур”, “керакли” маъноларига тўғри келади. Истилоҳда “маълум бир нарсадан ажралиши мумкин бўлмаган нарса лозим дейилади”. Масалан, 4 сонининг тенг 2 га бўлинишдан ажралиши ақлан мумкин эмас. Шунга кўра 4 сонининг тенг 2 га бўлиниши лозим ҳисобланади.
تَصْدِيقُ – хабаридан кейин келтирилган мубтадо. Луғатда рост деб билиш, қалбан ишониш маъноларини англатади.
رُسْلٍ – музофун илайҳ. Назм зарурати учун ўртаси сукунли қилиб келтирилган. Аслида, رُسُلٍ дир.
وَ – мутлақ жамлаш учун келтирилган атф ҳарфи.
اَمْلاَكٍ – бу калима аслида, مَلَكٌ нинг эмас, балки مَلِكٌ нинг кўплик шаклидир. Лекин Нозим назм зарурати учун ушбу шаклда келтирган.
كِرَامٍ – бу калима كَرِيمٌ нинг кўплик шакли бўлиб, اَمْلاَكٍ га сифат бўлиб келган. كَرِيمٌ калимаси ҳар бир нарсанинг энг яхшисига ва рози бўлинадиган ва мақталадиган нарсаларга нисбатан ишлатилади.
بِ – “табъийз” (бўлакларга ажратиш) маъносида келган жор ҳарфи.
النَّوَالِ – жор ва мажрур كِرَامٍ га мутааллиқдир. Луғатда “тортиқ”, “ҳадя” каби маъноларни англатади.
Матн шарҳи:
Пайғамбарлар ва Фаришталарни тасдиқлаш ҳар бир мўмин кишига фарзи айн бўлганидан “фарзу лозим эрур” дея таъкидланди.
Аллоҳ таоло башариятга огоҳлантирувчи ва хушхабар берувчи пайғамбарлар юборганига шак-шубҳасиз ишониш, иймон рукнларидан бири ҳисобланади. Пайғамбар сўзи араб тилида “расул” ёки “набий” деб ифодаланади. Бу икки исм ўртасида қуйидагича фарқ бор: Расул луғатда “элчи” “вакил” каби маъноларни англатади.
Истилоҳда эса “Аллоҳ таолодан шариат ваҳий қилинган ва уни етказишга буюрилган инсон, расул деб аталади”.
Расулларнинг рисолатни етказишга буюрилганларига ушбу оятлар далилдир:
﴿ٱلَّذِينَ يُبَلِّغُونَ رِسَٰلَٰتِ ٱللَّهِ وَيَخۡشَوۡنَهُۥ وَلَا يَخۡشَوۡنَ أَحَدًا إِلَّا ٱللَّهَۗ وَكَفَىٰ بِٱللَّهِ حَسِيبٗا٣٩﴾
“Улар Аллоҳнинг элчилигини етказадиган, Ундан қўрқадиган, Аллоҳдан бошқа ҳеч кимдан қўрқмайдиган зотлардир. Аллоҳнинг ўзи ҳисоб қилгувчиликка кифоядир”[1].
Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга шундай хитоб қилинган:
﴿۞يَٰٓأَيُّهَا ٱلرَّسُولُ بَلِّغۡ مَآ أُنزِلَ إِلَيۡكَ مِن رَّبِّكَۖ وَإِن لَّمۡ تَفۡعَلۡ فَمَا بَلَّغۡتَ رِسَالَتَهُۥۚ وَٱللَّهُ يَعۡصِمُكَ مِنَ ٱلنَّاسِۗ إِنَّ ٱللَّهَ لَا يَهۡدِي ٱلۡقَوۡمَ ٱلۡكَٰفِرِينَ٦٧﴾
“Эй Пайғамбар! Сенга Роббингдан нозил қилинган нарсани етказ. Агар шундай қилмасанг, Унинг элчилигини етказмаган бўласан. Аллоҳ сени одамлар (зарари)дан сақлар. Албатта, Аллоҳ кофир қавмларни ҳидоят қилмас”[2].
Набий сўзи луғатда, “баланд бўлмоқ”, “маълумот”, “хабар”, “янгилик” каби маъноларни англатади.
Истилоҳда эса “Аллоҳ таолодан шариат ваҳий қилинган, лекин уни етказишга масъул қилинмаган инсон, набий деб аталади”.
“Расуллик мартабаси набийлик мартабасидан олий ҳисобланади. Чунки барча расуллар набий ҳам саналади, аммо набийлар расул саналмайди. Пайғамбарларнинг адади аниқ маълум эмас. Аммо баъзи асарларда уларнинг ададлари 120 мингдан ортиқ экани хабар берилган. Расулларнинг адади оздир. Қуръони каримда зикр қилинганларига батафсил иймон келтириш вожиб бўлади, улар 25 та бўлиб, барчалари расулдирлар” [3].
Қуръонда зикр қилинган пайғамбарлар
Қуръони каримда 25 нафар пайғамбарларнинг номлари зикр қилинган:
Анъом сурасида 18 нафар пайғамбар алайҳиссаломларнинг номлари кетма-кет зикр қилинган:
﴿وَتِلۡكَ حُجَّتُنَآ ءَاتَيۡنَٰهَآ إِبۡرَٰهِيمَ عَلَىٰ قَوۡمِهِۦۚ نَرۡفَعُ دَرَجَٰتٖ مَّن نَّشَآءُۗ إِنَّ رَبَّكَ حَكِيمٌ عَلِيمٞ٨٣ وَوَهَبۡنَا لَهُۥٓ إِسۡحَٰقَ وَيَعۡقُوبَۚ كُلًّا هَدَيۡنَاۚ وَنُوحًا هَدَيۡنَا مِن قَبۡلُۖ وَمِن ذُرِّيَّتِهِۦ دَاوُۥدَ وَسُلَيۡمَٰنَ وَأَيُّوبَ وَيُوسُفَ وَمُوسَىٰ وَهَٰرُونَۚ وَكَذَٰلِكَ نَجۡزِي ٱلۡمُحۡسِنِينَ٨٤ وَزَكَرِيَّا وَيَحۡيَىٰ وَعِيسَىٰ وَإِلۡيَاسَۖ كُلّٞ مِّنَ ٱلصَّٰلِحِينَ٨٥ وَإِسۡمَٰعِيلَ وَٱلۡيَسَعَ وَيُونُسَ وَلُوطٗاۚ وَكُلّٗا فَضَّلۡنَا عَلَى ٱلۡعَٰلَمِينَ٨٦﴾
“Ана ўшалар, Иброҳимга қавмига қарши (тортишувда) берган ҳужжатларимиздир. Кимни хоҳласак, даражасини кўтарамиз. Албатта, Роббинг ҳикматли ва яхши билувчи Зотдир. Ва Биз унга (Иброҳимга) Исҳоқ ва Яъқубни бердик. Барчаларини ҳидоят қилдик. Бундан олдин Нуҳни ҳам ҳидоят қилган эдик. Ва унинг зурриётидан Довуд, Сулаймон, Айюб, Юсуф, Мусо ва Ҳорунни ҳам (ҳидоят қилдик). Чиройли иш қилувчиларни ана шундай мукофотлармиз. Ва Закариё, Яҳё, Исо ва Илёсни ҳам. Ҳаммалари аҳли солиҳлардир. Ва Исмоил, ал-Ясаъ, Юнус ва Лутни ҳам. Барчаларини бутун оламлардан афзал қилдик”[4].
Қолганларининг номлари эса Қуръонда турли ўринларда зикр қилинган:
﴿وَإِلَىٰ عَادٍ أَخَاهُمۡ هُودٗاۚ ﴾
“Од (қабиласи)га биродарлари Ҳудни (пайғамбар этиб юбордик)”[5].
﴿۞وَإِلَىٰ مَدۡيَنَ أَخَاهُمۡ شُعَيۡبٗاۚ ﴾
“Мадян (қавми)га биродари Шуайбни (элчи – пайғамбар этиб юбордик)”[6].
﴿۞إِنَّ ٱللَّهَ ٱصۡطَفَىٰٓ ءَادَمَ وَنُوحٗا وَءَالَ إِبۡرَٰهِيمَ وَءَالَ عِمۡرَٰنَ عَلَى ٱلۡعَٰلَمِينَ٣٣﴾
“Албатта, Аллоҳ Одам ва Нуҳни ҳамда Иброҳим ва Имрон авлодларини оламлар узра (пайғамбарлик учун) танлади”[7].
﴿وَإِسۡمَٰعِيلَ وَإِدۡرِيسَ وَذَا ٱلۡكِفۡلِۖ كُلّٞ مِّنَ ٱلصَّٰبِرِينَ٨٥﴾
“Исмоил, Идрис ва Зул-кифлни (эсланг). Барчалари сабр қилувчилардандир”[8].
﴿مُّحَمَّدٞ رَّسُولُ ٱللَّهِۚ ﴾
“Муҳаммад Аллоҳнинг расулидир”[9].
Муҳаммад Али Собуний “Нубувват вал анбия” (Пайғамбарлик ва пайғамбарлар) китобида Қуръони каримда зикр қилинган пайғамбарлар ҳамда уларларнинг хусусиятлари ҳақида батафсил баён қилган.
Пайғамбарларга иймон келтириш тушунчаси
Пайғамбарларга иймон келтириш ҳамда уларни тасдиқлаш қуйидаги тушунчаларни ўз ичига олади:
– Барча пайғамбарлар башариятни Аллоҳ таолога ибодат қилишга чақириш учун юборилган;
– Барча пайғамбарлар ўзларига топширилган вазифаларни тўла-тўкис адо этган;
– Барча пайғамбарларга итоат этиш ва бирортасига ҳам қарши чиқмаслик вожибдир. Чунки уларга итоат этиш Аллоҳга итоат этиш ҳисобланади;
– Барча пайғамбарлар инсониятнинг энг ростгўйлари, энг хулқи гўзаллари, илм жиҳатидан ҳам, амал жиҳатидан ҳам энг афзали бўлганлар;
– Барча пайғамбарлар эркак жинсидан бўлганлар, фаришталардан ҳам, аёллардан ҳам бўлмаганлар;.
– Аллоҳ таоло бирор пайғамбарни инсоният табиатидан бошқа табиат билан хосламаган. Уларнинг барчалари оддий инсонлар каби еб-ичадиган, бозорда юрадиган, ухлайдиган, куладиган ва азиятларга учрайдиган кишилар бўлганлар.Улар касал ҳам бўлган, ҳатто баъзилари ноҳақ қатл ҳам этилган. Инсонга етиши мумкин бўлган азиятлар уларга ҳам етган, бироқ бу нарсаларнинг бирортаси уларнинг олий мартабаларига нуқсон етказмаган;
– Аллоҳ таоло пайғамбарларни Ўзининг ҳақиқий элчилари эканларини тасдиқлаб, уларни мўъжиза билан қўллаб-қувватлаган;
– Пайғамбарларнинг энг афзали Муҳаммад алайҳиссаломдир. Бу ҳақида ҳадиси шарифда шундай хабар берилган:
فُضِّلْتُ عَلَى الاَنْبِيَاءِ بِسِتٍّ اُعْطِيَتُ جَوَامِعَ الْكَلِمِ وَ نُصِرْتُ بِالرُّعْبِ وَ اُحِلَّتْ لِى الْغَنَائِمُ وَ جُعِلَتْ لِى الاَرْضُ مَسْجِدًا وَ طَهُورًا وَ اُرْسِلْتُ اِلَى الْخَلْقِ كَافَّةً وَ خُتِمَ بِى النَّبِيُّونَ. رَوَاهُ مُسْلِمٌ وَالتِرْمِذِىُّ
“Пайғамбарлардан олти нарсада афзал кўрилдим:
Пайғамбарларнинг умумий адади ҳақида эътиқодимиз
Мотуридия мазҳабининг мўътабар уламоларидан бўлган Нажмиддин Умар Насафий “Ақоидун Насафия” асарида пайғамбарларнинг умумий адади ҳақида шундай деган:
وَقَدْ رُوِيَ بَيَانُ عَدَدِهِمْ فِى بَعْضِ الْاَحَادِيثِ وَالْاَوْلَى اَنْ لاَ يُقْتَصَرَ عَلَى عَدَدٍ فِى التَّسْمِيَةِ فَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى ﮋ ﭖ ﭗ ﭘ ﭙ ﭚ ﭛ ﭜ ﭝ ﭞﮊ وَلَا يُؤْمَنُ فِى ذِكْرِ الْعَدَدِ أَنْ يُدْخِلَ فِيهِمْ مَنْ لَيْسَ مِنْهَمْ اَوْ يُخْرِجَ مِنْهُمْ مَنْ هُوَ فِيهِمْ
“Албатта, баъзи ҳадисларда уларнинг ададлари баёни ривоят қилинган. Афзалроғи уларни маълум ададга чекламасликдир. Чунки Аллоҳ таоло: “Улардан кимнингдир қиссасини сенга айтдик ва улардан кимнингдир қиссасини сенга айтмадик”[10], – деган. (Шунга кўра) адад зикр қилинса, улардан бўлмаганни улар сафига киритиб қўйиш ёки улардан бирини улар сафидан чиқариб юбориш (эҳтимоли)дан омонда бўлинмайди”.
Ушбу ўринда пайғамбарларнинг адади ҳақидаги машҳур саволнинг жавобини билиб қўйиш лозим бўлади. Яъни “пайғамбарларнинг адади ҳақида ҳадиси шарифда хабар берилган бўлса, ўша ҳадисда айтилган ададни тайин қилиш вожиб бўлмайдими? Агар вожиб бўлмайди, дейилса, ҳадисда баён қилинган нарсага эътиқод қилиш вожиб эмас деган гап бўлиб қолади-ку, буни қандай тушуниш мумкин?
Бу саволга уламолар қуйидагича жавоб берганлар:
– мазкур ҳадис мақбул ҳадис бўлган тақдирда ҳам “хабару воҳид” ҳисобланади. “Хабару воҳид” эса эътиқодий қатъиликни ифодаламайди, балки “зон”ни ифодалайди. “Зон” билан эса қатъи эътиқод собит бўлмайди;
– мазкур ҳадис қатъиликни ифодалаган тақдирда ҳам, пайғамбарларнинг адади ҳақидаги ривоятлар қувватлари бир хил бўлгани учун ўзаро таоруз (қарама-қарши) бўлиб қолган;
– “Хобарул воҳид”нинг мақбул бўлиш шарти Қуръоннинг зоҳирига зид бўлмаслик керак. Мазкур ҳадис эса “улардан кимнингдир қиссасини сенга айтмадик” маъносидаги оятга зоҳиран зид бўлиб қолган.
Шунинг учун пайғамбарларнинг адади ҳақида гапирилганда уларни маълум бир ададга чекламасдан Аллоҳ таоло қанча пайғамбар юборган бўлса, барчасига иймон келтирдим, дейилади.
Фаришталарга иймон келтириш тушунчаси
Ўший раҳматуллоҳи алайҳ сўзларининг давомида “ҳам инъомлар-ла шарафланган малакларни” дея фаришталарни тасдиқлаш ҳам фарзу лозим эканини баён қилган. Фаришталар Аллоҳ таолога исён қилмайдиган, инсонлар нафас олишдан чарчамаганлари сингари улар ҳам тоат-ибодатдан чарчамайдиган зотлардир. Улар эркаклик билан ҳам, аёллик билан ҳам васф қилинмайди. Уларнинг жисмлари нурдан яратилган бўлиб, турли шаклларга кира олиш салоҳиятига эгадирлар. Улар мазкур имтиёзлардан ташқари ҳам кўплаб фазилатлар берилган ҳурматли зотлардир.
Фаришталарнинг борлигига қатъи ишониш иймон рукнларидан бири ҳисобланади. Қуръони каримда ҳам, ҳадиси шарифларда ҳам фаришталарга иймон келтириш ҳақида жуда кўплаб хабарлар келган:
﴿ءَامَنَ ٱلرَّسُولُ بِمَآ أُنزِلَ إِلَيۡهِ مِن رَّبِّهِۦ وَٱلۡمُؤۡمِنُونَۚ كُلٌّ ءَامَنَ بِٱللَّهِ وَمَلَٰٓئِكَتِهِۦ وَكُتُبِهِۦ وَرُسُلِهِۦ ﴾
“Пайғамбар (Муҳаммад) ўзига Парвардигоридан нозил қилинган нарсага (оятларга) иймон келтирди ва мўминлар ҳам. (Уларнинг) ҳар бири Аллоҳга, фаришталарига, китобларига ва пайғамбарларига (ҳаммасига) иймон келтирди”[11].
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ قَالَ كَانَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بَارِزًا يَوْمًا لِلنَّاسِ فَأَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ مَا الْإِيمَانُ قَالَ الْإِيمَانُ أَنْ تُؤْمِنَ بِاللهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكِتَابِهِ وَلِقَائِهِ وَرُسُلِهِ، وَتُؤْمِنَ بِالْبَعْثِ. أَخْرَجَهُ الْبُخَارِيُّ
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бир куни одамларнинг олдиларига чиқиб турган эдилар. Бир киши у зотнинг ёнларига келди ва: “Иймон нима?”, – деб сўради. У зот: “Иймон – Аллоҳга, Унинг фаришталарига, китобига, Унга йўлиқишга, Унинг пайғамбарларига ва қайта тирилишга ишонмоғингдир”, – дедилар”. Имом Бухорий ривоят қилган.
Фаришталарга иймон келтиришнинг
мўмин ҳаётидаги таъсири
Фаришталарга иймон келтириш мўмин-мусулмонларнинг ҳаётида улкан таъсирга эга бўлиб, ундан кўплаб манфаатлар ҳосил бўлади:
– Фаришталарнинг бандалар қилаётган ҳар бир ишини кузатиб, ёзиб бораётганларига аниқ ишонган киши доимий равишда кузатувда эканини ҳис этади ва инсонлар кўрмаётган пайтларда ҳам гуноҳ ишларни қилишдан ҳаё қилиб қолади;
– Қийинчилик пайтларида ҳам сабр қилиши осон бўлади. Чунки у чекаётган машаққатларини ҳар доим ўзи кўрмаётган фариштанинг ёзиб бораётганини, унинг ҳаққига Роббисидан истиғфор сўраб турганини билиб туради.
Фаришталар қачон яратилган?
Фаришталар Одам алайҳиссаломдан олдин яратилган ҳисобланади. Бунга ушбу оят далолат қилади:
﴿وَإِذۡ قَالَ رَبُّكَ لِلۡمَلَٰٓئِكَةِ إِنِّي جَاعِلٞ فِي ٱلۡأَرۡضِ خَلِيفَةٗۖ قَالُوٓاْ أَتَجۡعَلُ فِيهَا مَن يُفۡسِدُ فِيهَا وَيَسۡفِكُ ٱلدِّمَآءَ ﴾
Эсла, вақтики Роббинг фаришталарга: “Мен Ер юзида халифа қилмоқчиман”, – деди. Улар: “Унда (Ерда) фасод қиладиган, қон тўкадиган кимсани қилмоқчимисан?”[12].
Ушбу оят тақозосига кўра ҳали инсон яратилмасидан илгари фаришталар яшаганлар ва Аллоҳ таоло Одамни яратишини хабар берганида улар таажжубланиб мазкур гапни айтганлар. Инсонларнинг бузғунчилик қиладиган ва ноҳақ қонлар тўкадиган мавжудот бўлишини фаришталар қаердан билганлар, улар ғайбни билмайдилар-ку, деган саволга бир қанча жавоблар берилган:
Фаришталарни асл қиёфаларида кўриш мумкинми?
Уламолар инсонларнинг фаришталарни кўришлари мумкинлиги ҳақида шундай деганлар: “Фаришталар нурдан яратилганлари сабабли уларни асл қиёфаларида кўришга башарнинг тоқати етмайди. Шунинг учун асл қиёфаларидан инсон кўринишига ўтганларидан кейингина инсонлар уларни кўришлари мумкин. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Жаброил алайҳиссаломни асл кўринишларида икки марта кўрганлари эса у зотнинг ўзларига хос хусусият ҳисобланади”.
Фаришталарнинг ададлари қанча?
Фаришталар жуда кўп бўлиб, уларнинг адади қанча эканини Аллоҳ таолодан бошқа ҳеч ким билмайди. Бу ҳақида Қуръони каримда шундай баён қилинган:
﴿ وَمَا يَعۡلَمُ جُنُودَ رَبِّكَ إِلَّا هُوَۚ ﴾
“Роббингнинг аскарларини Ўзидан бошқа ҳеч ким билмас”[13].
Шунингдек, ҳадиси шарифларда “Байтул маъмур” (Каъбанинг тепасида, еттинчи осмонда фаришталар тавоф қиладиган уй)ни ҳар куни етмиш минг фаришта тавоф қилиши ва ададлари кўплигидан бир марта тавоф қилганлари қайта тавоф қила олмасликлари хабари берилган.
Фаришталар ухлайдиларми?
Фаришталарда ухлаш ва чарчаш сингари инсонлар ва бошқа жониворларга хос сифатлар бўлмайди. Бунга қуйидаги оят далолат қилади:
﴿يُسَبِّحُونَ ٱلَّيۡلَ وَٱلنَّهَارَ لَا يَفۡتُرُونَ٢٠﴾
“Улар кечаю кундуз тасбиҳ айтарлар. Чарчамаслар”[14].
Яъни фаришталар доимий равишда ибодат билан машғул бўлиб турадилар. Мисол тариқасида айтадиган бўлсак, инсонлар нафас олишдан чарчаб қолиб "бир оз дам олиш"га асло тўхтамаганларидек, фаришталар ҳам ибодат қилишдан асло тўхтамайдилар.
Фаришталар гўзал суратда бўладиларми?
Фаришталар ниҳоятда гўзал суратда яратилган махлуқотлар ҳисобланади. Бунга қуйидаги оятда далолат бор:
﴿عَلَّمَهُۥ شَدِيدُ ٱلۡقُوَىٰ٥ ذُو مِرَّةٖ فَٱسۡتَوَىٰ٦﴾
“У (Муҳаммад)га шиддатли қувват эгаси таълим берди. Миррат эгаси кўтарилди”[15].
Ушбу оятдаги “Зу мирротин” сўзини Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳу “гўзал кўриниш эгаси”, деб тафсир қилган.
КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:
Фаришталарнинг вазифалари:
Фаришталар вафот этадиларми?
[1] Аҳзоб сураси, 39-оят.
[2] Моида сураси, 67-оят.
[3] Шайх Муҳаммад Али Собуний. Нубувват вал Анбия. – Байрут: “Мактабатул Асрия”, 2005. – Б. 17.
[4] Анъом сураси, 83, 86-оятлар.
[5] Ҳуд сураси, 50-оят.
[6] Ҳуд сураси, 84-оят.
[7] Оли Имрон сураси, 33-оят.
[8] Анбиё сураси, 85-оят.
[9] Фатҳ сураси, 29-оят.
[10] Ғофир сураси, 78-оят.
[11] Бақара сураси, 285-оят.
[12] Бақара сураси, 30-оят.
[13] Муддассир сураси, 31-оят.
[14] Анбиё сураси, 20-оят.
[15] Нажм сураси, 5, 6-оятлар.
Махлуқотлар ичида энг мукаррам зот қилиб яратилган инсоннинг энг гўзал хулқларидан бири исрофдан сақланиш, Аллоҳ ўзига ризқ қилиб берган берган неъматларни ўринсиз, беҳуда сарфламасликдир. Бу фазилат ҳар биримизнинг эзгу одатларимиздан бирига айланса, шубҳасиз, ҳаётимиздаги жуда кўп муаммоларнинг энг мақбул ечимини топган бўлар эдик.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси Уламолар кенгашининг яқиндагина эълон қилинган мурожаатини ўқиб, бунга яна бир карра амин бўлдим ва беихтиёр бунда роппа роса бир юз ўн йил муқаддам, яъни 1915 йилда таниқли адибимиз Абдулла Қодирийнинг “Тўй” шеърини эсладим. Унда, жумладан, қуйидаги мисралар бор:
Қилди бу вақт бизда жавлон тўй,
Оқчаси йўқни этди ҳайрон тўй.
Бир-биридан ошурдилар тўйни,
Топди равнақ ғайрат ила боён тўй.
Беш кун ўтмай тўйни сўнгидин
Кетибон мулклар боис фиғон тўй.
Боён тўйиға ерлилар қараб,
Этди сарф токи тандаги жон тўй...
Минг таассуфлар бўлсинки, бу ҳолатлар бугунги кунимизда ҳам давом этмоқда. Энг ачинарлиси, йилдан йилга тўйлар, оилавий тантаналар, марҳумлар хотираси, ҳаж ва умрага бориб-келувчиларни кутиб олишга бағишланган йиғинлар тури янада кўпайиб, сарф-харажати ошса-ошяптики, камаймаяпти. Абдулла Қодирий бобомиз таъкидлаганларидек, “Боён тўйиға ерлилар қараб, Этди сарф токи тандаги жон тўй” бўлмоқда. Кўпинча, бор-будини сарфлаб, тўй қилган кишидан шу кунгача нечта китоб ўқиб чиққанлиги ёки фарзандларига қайси китобларни олиб берганлигини сўрасанг, жавоб бера олмайди. Уйида фарзандлари китоб ўқиши, вазифа тайёрлаши учун шароит ҳам яратиб берилмаган. Айримлар билан суҳбатлашсангиз, мактаб учун зарур бўлган дафтар-қалам кабиларнинг нархи ошиб кетганидан, китоблар қимматлигидан нолийди, лекин қизининг бир кунлик тўй либосига, ўнлаб машиналар саф тортган никоҳ кортежига, дабдабали тўй базмига ғинг демай миллионларни сарфлаб юборишга тайёр.
Йиллар давомида, кўпинча, хорижда ишлаб топганини ана шундай беҳуда, бу дунё учун ҳам, охират учун ҳам ҳеч қандай манфаат келтирмайдиган ишларга сарфлаб юборади-да, қарзларини узиш учун яна четга отланади ёки умуман ўша ердан туриб, тўйни “молиялаштиради”, минг орзу-ҳаваслар билан қилган тўйида ўзи иштирок этмайди. Тўй-маъракаларимиздаги исрофгарчиликлар замиридаги энг катта муаммолардан яна бири айрим оилада фарзандлар вояга етиши билан уларни ўқитиб олим қилиш учун эмас, балки пул топиш учун хорижга жўнатишдир.
Бугун бундай ёшларимизнинг кўпчилиги бирор соҳани танлаб, чуқур ва ҳар тарафлама билим олиш учун ўқиш ўрнига хорижда касбсиз-ҳунарсиз кимларнингдир қўлига қарам бўлиб қолаётгани ҳеч кимга сир эмас. Мурожаатда “...бир-биридан ўтиб тушадиган, кимўзарга, риёга, исрофга тўла ишлар халқимизнинг жиддий муаммоларидан бири бўлиб келмоқда” дея таъкидланишдан мақсад тўй-маъракаларимизнинг худди ана шу жиҳатларига эътибор қаратишдир.
Мурожаатда таъкидланган яна бир жиҳат диққатимни ўзига тортди: “Шу ўринда, зиёлилар, ёши кекса отахону онахонлар, нуронийларга айтар сўзимиз, келинг, биргаликда юртимиз аҳолисига, айниқса, юқоридаги каби исрофгарчилик ва дабдаба қилаётганларга тушунтириш ишларини кўпайтирайлик, бу каби иллатларга биргаликда барҳам берайлик. Аллоҳ таоло ато этган мол-дунёни исроф қилиш – катта гуноҳ, эканини уқтирайлик! Бунинг ўрнига топганларимизни савобли ишларга сарфлаб, бева-бечора, ночор, муҳтожларга ёрдам берайлик, ана шунда улкан савобга эга бўламиз, иншоааллоҳ!” – дейилади унда.
Дарҳақиқат, бу муаммоларни ҳал этиш бир-икки кишининг қўлидан келадиган иш эмас. Унга барчамиз бир ёқадан бош чиқариб, бир тан, бир жон бўлиб киришишимиз, ёшларимизга бугунги хатти-ҳаракатлари, куч-ғайратлари, билимларини бир-икки кунлик тўй-томоша учун маблағ топиш, сўнг ҳамманинг “ҳавасини келтирадиган” тўй учун эмас, балки келажакда ўзининг бировга муҳтож бўлиб қолмаслиги учун интилишга қаратишлари зарурлигини уқтиришимиз керак.
Шу ўринда Ҳазрат Алишер Навоийнинг “Ҳайрат ул-аброр” достонидаги “Ҳотами Той” ҳақидаги ҳикояти эсга тушади. Унда айтилишича, ўзининг ўта сахийлиги билан донг таратган Ҳотами Тойдан: “Сиз ўзингиздан ҳам ҳимматлироқ кишини кўрганмисиз?” – деб сўрашибди. Шунда у бир куни юз туя ва ҳисобсиз қўй-қўзиларни сўйиб, элни чорлаб, жуда катта зиёфат уюштирганини, орада бироз нафас ростлаш учун кўчага чиққанини ва елкасида бир боғ ўтин, қўлида ҳасса билан ҳар қадамда бир нафас ростлаб келаётган қарияни кўрганини айтади. Ўзининг унга: “Ўзингни бунча қийнаб нима қиласан. Эшитмадингми, бугун Ҳотами Той жуда катта базм уюштириб, бутун элни чорлаб, зиёфат бермоқда. Ташла ўтинингни, кир, сен ҳам бу зиёфатдан баҳраманд бўл!” – деганини айтади. Шунда қариянинг жавобини тингланг:
...К-эй солибон ҳирс аёғингға банд,
Озу тамаъ бўйнуга боғлаб каманд.
Водийи ғайратға қадам урмағон,
Кунгури ҳимматға алам урмағон.
Сен доғи чеккил бу тикан меҳнатин,
Тортмағил Ҳотами Той миннатин.
Бир дирам олмоқ чекибон даст ранж,
Яхшироқ андинки биров берса ганж...
Демак, ҳақиқий ҳиммат кимгадир қарам бўлиш, кимлардандир ниманингдир илинжида яшаш эмас, балки ўз кучи, ғайрати, билими билан ҳаётдаги орзу-мақсадларига эришишдир. Шу ўринда орзу-мақсадларнинг ҳам қандай бўлишига эътибор қаратиш зарур.
Юқорида айтиб ўтганимиздек, тўй-томоша, турли тадбир ва маъракаларни эл кўзига, “одамлар нима дейди” учун ташкил қилиш эмас, балки, ортиқча сарф-харажатларсиз, дабдабаларсиз ўтказиш, ортиб қолган маблағни ўзининг, фарзандларининг илм олишлари учун сарфлашни мақсад қилиш айни муддао бўлар эди. Чунки Умар розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадиси шарифда Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Албатта, амаллар ниятга боғлиқдир. Албатта, ҳар бир кишига ният қилган нарсаси бўлади...» дедилар».
Демак, биз нимани ният қилиб, ишга киришсак, шубҳасиз, ўша мақсадимиз амалга ошади. Ҳотами Той бировларнинг миннатли таомидан кўра, ўз меҳнати билан топган бир дирҳамни афзал кўрган ана шу ўтинчи чолни ўзидан кўра ҳимматлироқ ҳисоблаган экан. Албатта, ҳар бир жамиятда бўлгани каби бизнинг орамизда ҳам у ёки бу сабаб туфайли соғлом кишилар билан бирга имконияти чекланган кишилар борлиги айни ҳақиқат. Бироқ кўриб турибмизки, бундай кишиларнинг ҳаммаси ҳам кимларгадир муҳтож бўлиб яшашни эмас, ўз имкониятларидан келиб чиққан ҳолда билим олиш, касб-ҳунарга эга бўлиш ва ўз эҳтиёжларини ўзи қондиришни афзал кўрмоқдалар. Аксинча, баъзида тўрт мучаси соғлом кишилар камбағалликни ўзига “имтиёз” санаб, тинимсиз равишда турли идораларга “шикоятлар” ёғдирмоқдалар. Мурожаатда таъкидланган хайру саховатни амалга оширишда бундай “имтиёз” эгалари эмас, ҳақиқатан ҳам шунга муҳтож оилаларни излаб топиш ва “оталиққа олиб, уларнинг фарзандларини ўқув курсларида ўқитиши, касб-ҳунарга ўргатиши ва доимий даромадга эга бўлишига кўмаклашиш” зарур. Ҳа, айни кўмаклашиш, яъни уларни хайру саховатга ўргатиб, кимларнингдир елкасига юклаб қўйиш эмас, балки келажакда тўғри йўл топиб олишлари учун моддий ва маънавий жиҳатдан қўллаб-қувватлаш керак.
Албатта, ҳар бир ҳудудда ўзига тўқ, бой-бадавлат кишилар бор. Аллоҳга ҳамдлар бўлсинки, юртимизда яратилаётган шарт-шароитлар натижасида бундай оилаларнинг сони ошиб бормоқда. Уларнинг кўпчилиги хайру саховатли инсонлар эканлиги ҳам ҳеч кимга сир эмас. Мурожаатдан кўзланган яна бир хайрли мақсад шуки, имом-хатибларимиз ўз ҳудудларидаги ана шундай саховатпеша инсонларни яхши танишади ва билишади. Шунинг учун уларни ўз ҳисобларидан ёшларимизнинг илм олишларига кўмаклашиш, бунинг учун мактабларимизни зарур асбоб-ускуналар билан жиҳозланишига ҳам ўз ҳиссасини қўшишга чақириш ҳам савобди ишлардан биридир.
Мурожаатда таъкидланган яна бир жиҳат биз имом-хатиблар учун жуда муҳим эканлигини эътироф этиш керак деб, ўйлайман. Унда “имом-хатиблар томонидан тўй-маърака маросимлардаги исрофгарчилик, умра зиёратидан қайтгандан кейин ҳар хил хўжакўрсин маросимлари уюштиришдек иллатларнинг олдини олиш юзасидан тарғибот ишларини амалга ошириш” белгилаб қўйилган. Бу вазифани амалга оширишда, аввало, ҳар бир имом-хатибнинг ўзи шахсий намуна кўрсатиши, ўзлари қилаётган, шунингдек, масжидлар ҳудудида ўзлари иштирок этаётган тўй-маросимларини ортиқча дабдабаларсиз, исрофгарчиликка йўл қўймасдан ўтказилишига эришиши керак. Шундан кейин тарғибот олиб борилса, кўнгилдагидек бўлади. Акс ҳолда халқ орасида турли миш-мишлар, фитналар авж олиши ва натижада қош қўяман деб, кўз чиқариши ҳам ҳеч гап эмас.
Сўзимга якун ясар эканман, Адий ибн Ҳотам розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган қуйидаги ҳадисни эслашни лозим топдим. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Яримта хурмо (ни инфоқ қилиб) бўлса ҳам, дўзахдан сақланинглар”, (Имом Бухорий, Имом Муслим ривояти).
Аллоҳ ҳар биримизни хайру саховатли бандаларидан қилсин!
Алишер домла НАИМОВ,
Фарғона вилояти бош имом-хатиби ўринбосари
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа