Собит ибн Қайс розийаллоҳу анҳу улуғ саҳобалардан. Ансорларнинг нотиғи. Уҳуд жанги ва Ризвон байъати қатнашчиси. Онаси: Ҳинд бинти Руҳм Тоиа. Бошқа бир ўринда: “Кабша бинти Воқид. Мўмина, оқила аёл бўлган”, дейилади. Она бир ака-укалари: Абдуллоҳ ибн Равоҳа, Амра бинти Равоҳа.
Собит ибн Қайс розийаллоҳу анҳу ясрибликлар орасида Исломни биринчи қабул қилганлардан. Маккалик ўсмир Мусъаб ибн Умайр розийаллоҳу анҳу Қуръони каримни ёқимли овозда қироат қилганда Собитнинг қалби юмшаб, Исломга мойил бўлди ва имон билан шарафланди.
Энди у Ясрибга асрлар оша кутилган Пайғамбар алайҳиссаломнинг ташриф буюришларига интиқ бўла бошлади. Ҳам руҳан, ҳам маънан тайёргарлик кўрди.
Анас ибн Молик розийаллоҳу анҳу ривоят қилади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам Мадинага келганларида Собит ибн Қайс у зот алайҳиссаломни мамнуният билан кутиб олди. Сўнг: “Эй Аллоҳнинг Расули, сизни ўзимиз ва фарзандларимиз каби ҳимоя қиламиз. Бунинг эвазига бизга нима берилади?” деб сўради. Набий алайҳиссалом: “Жаннат”, дедилар. Жаннат сўзини эшитган саҳобалар: “Биз розимиз, биз розимиз, биз розимиз!”, деб баралла айтишди. Шундан кейин Набий алайҳиссалом Собитни ўз воизлари этиб тайинладилар.
Собит ибн Қайс розийаллоҳу анҳунинг тўнғич фарзанди туғилганда, уни Набий алайҳиссалом ҳузурларига олиб келди. У зот алайҳиссалом боланинг танглайини кўтариб, унга Муҳаммад, деб исм қўйдилар. Шу кундан бошлаб Собит “Абу Муҳаммад” кунясини олди.
Зуҳрий айтади: «Бани Тамим қабиласидан элчилар келиб, нотиқлари нутқ сўзлади ва ўз хутбасидан фахрланди. Шунда Набий алайҳиссалом Собит ибн Қайсга: “Тур, уларнинг нотиғига жавоб қайтар”, дедилар. Собит розийаллоҳу анҳу Аллоҳ таолога ҳамд айтиб, сўнг уларга Ислом даъватини етказди. Унинг хутбасидан Набий алайҳиссалом ва мусулмонлар хурсанд бўлишди».
Собит ибн Қайс саҳобалар орасида тақвоси, саховати, шижоати, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламга кучли муҳаббати билан, шунингдек, Аллоҳ таоло йўлида инфоқэҳсон қилишни яхши кўриши билан ажралиб турарди. Бир куни Собит мусулмонлардан бирининг уч кун узлуксиз рўза тутаётгани, ифторга бирон егулик тополмаётганини билиб қолди. Хотинига бориб, бу кеча уйга меҳмон олиб келишини, унга сездирмай чироқни ўчириб қўйишини айтди. Меҳмон ҳеч бир хижолатсиз таомга тўйиб олмагунига қадар ўзлари таомдан емасликларини тайинлади. Боиси, уйларида бир ёки икки кишига етаретмас таом бор эди.
Кеч кириб, меҳмон келганда Собитнинг аёли ўзини гўёки пиликни тўғрилаётгандай кўрсатиб, уни ўчириб қўйди. Меҳмон олдида ҳаммалари таомга қўл узатишиб, ўзларини таомланишаётгандай кўрсатишди. Меҳмон тўйиб олмагунига қадар, бирор луқма ейишмади.
Эртасига Собит Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларига борди. У зот алайҳиссалом: “Эй Собит, меҳмонингга қилган кечаги ишингдан Аллоҳ ажабланди”, дедилар. Шундан сўнг: «Ҳамда ўзларида эҳтиёж бўла туриб, (эҳсон қилишда бошқа муҳтожларни) ихтиёр қилурлар. Кимки ўз нафси бахиллигидан сақлана олса, бас, ана ўшалар (охиратда) нажот топувчидирлар» (Ҳашр сураси, 9) ояти каримаси нозил бўлди.
Ҳужурот сурасининг: “Эй имон келтирганлар! Амалларингиз ўзингиз сезмаган ҳолингизда зое бўлиб кетмаслиги учун сизлар овозларингизни Пайғамбарнинг овозидан юқори кўтармангиз ва унга бир-бирларингизга баланд овоз (дағал сўз) қилгандек баланд овоз қилмангиз!” ояти нозил бўлганида Собит ибн Қайс Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламни қаттиқ яхши кўришига қарамасдан ҳузурларига бормай қўйди. Уйидан фақат жамоат намозларини адо этиш учун чиқадиган бўлди.
Бу орада Набий алайҳиссалом Собитни суриштириб: “Ким бизга у ҳақида хабар олиб келади?” дедилар. Ансорлардан бири: “Ё Расулуллоҳ, мен билиб келаман”, деб Собитнинг уйига борди. Уни боши эгик, хафа ҳолда ўтирганини кўрди. Кейин: “Эй Абу Муҳаммад, аҳволинг қандай?” деб сўради. У: “Ёмон”, деб жавоб қилди. Ансорий: “Нима учун?” деб сўради. Собит: “Биласанку, овози баланд одамман. Кўп бор овозимни Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг овозларидан баланд кўтарганман. Бу ҳақда Қуръони каримда сен билган нарса нозил бўлди. Энди ўзимни дўзах аҳлидан деб ҳисобламоқдаман”, деди.
Ансорий Набий алайҳиссалом ҳузурларига келиб, кўрган ва эшитганларини сўзлаб берди. Пайғамбаримиз алайҳиссалом ансорийга: “Собитнинг олдига қайтиб бор, унга дўзах эмас, балки жаннат аҳлидан эканини айт”, дедилар.
Жаннат башоратини олсада, Собит ибн Қайс розийаллоҳу анҳу илм, амал ва ибодатда пешқадамликни қўлдан бермади. Муҳаммад ибн Жарир ибн Язид айтади: «Пайғамбаримиз алайҳиссаломга: “Кўрдингизми, кеча Қайс ибн Собит ибн Шамоснинг уйида чироқлар ўчмади?” дейишди. Набий алайҳиссалом: “Шояд Бақара сурасини ўқиган бўлса”, дедилар. Бу ҳақда Собитдан сўрашганда у: “Бақара сурасини ўқигандим”, деб жавоб берди».
“Одамларга (кибрланиб) юзингни буриштирмагин ва ерда керилиб юрмагин! Чунки Аллоҳ барча кибрли, мақтанчоқ кимсаларни суймас” (Луқмон сураси, 18) ояти Собит ибн Қайсга қаттиқ таъсир этди ва йиғлай бошлади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам ундан йиғиси сабабини сўраганларида у бундай жавоб берди: “Қавмимдаги энг ранги қора киши бўлишимга қарамай, мен гўзалликни яхши кўраман”, деди. Набий алайҳиссалом: “Сен оятда зикр қилинганлар тоифасига кирмайсан. Бахтли ҳаёт кечириб, яхшилик устида вафот этасан. Сўнг Аллоҳ таоло сени жаннатга киритади”, деб марҳамат қилдилар. Бу унинг иккинчи бор жаннат башоратини олиши эди.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам Собит ибн Қайс розийаллоҳу анҳудан рози ҳолда вафот этдилар. Абу Бакр Сиддиқ розийаллоҳу анҳу халифалиги замонида ридда жанги бошланди. Бу орада Мусайлама Каззоб Ямомада ўзини пайғамбар деб эълон қилди. Собит ибн Қайс ҳам бошқалар қатори Ямомага – сохта пайғамбарга қарши жанг қилиш учун борди.
Бир вақтлар Аллоҳнинг элчиси айтган башоратга эришиш учун ўлимга тик боқди. Жангга кираркан: “Ё Аллоҳ, улар (каззоблар) қилган ишларидан мени узоқ қил”, деб дуо қилди. Мардлик ва қаҳрамонликлар кўрсатиб, шаҳид бўлди.
Собит ибн Қайс розийаллоҳу анҳу вафотидан сўнг саҳобалардан бирининг тушига кириб, бир одамда совути борлиги, уни сотиб, пулини камбағалларга эҳсон қилишини айтди. Саҳоба тушини Абу Бакр Сиддиқ розийаллоҳу анҳуга айтди. Халифа тушда айтилган кишига одам жўнатди. Ҳалиги одам совутни эътироф этди. Сўнг уни сотишиб, пулини эҳсон қилишди.
Шундай қилиб, Собит ибн Қайс вафотидан кейин васиятини айтган ягона инсон сифатида тарихга муҳрланди.
Манбалар асосида Ромитан туманидаги “Мулла Нарзи” жоме масжиди имом-хатиби
Суннатуллоҳ ФАХРИЕВ тайёрлади.
“Ислом Нури” диний-маърифий газетасининг 2020-йил, 23-сонидан
Ҳасан Басрий раҳимаҳуллоҳ Роббига осийлик қилаётган бир жамоани кўрдилар ва уларга қарата бундай дедилар: “Аллоҳ таолонинг наздида хор бўлишди ва У Зотга осий бўлишди. Борди-ю, улар Аллоҳ учун қадрли бўлганларида, Аллоҳ уларни гуноҳдан сақлаган бўлур эди”.
Демак, Аллоҳ таоло қайси бандасини яхши кўрса, уни гуноҳлардан сақлаб қўяр экан. Бирортамиз гуноҳ қилиб, Аллоҳни унутиб, Роббининг наздида ҳақир банда бўлишни истаймизми?! Албатта, йўқ!
Нафсингиз сизни гуноҳга чорлаган пайтда қилаётган ишингизнинг оқибати ҳақида ўйланг ҳамда Аллоҳ таоло сизни кўриб турганини ҳис этинг. Ўзингизга ўзингиз шу саволни беринг: “Сени ҳурматлаб эъзозловчи бирор ким шу ҳолингда кўриб қолса, ундан уялган бўлармидинг?! Қандай қилиб Роббинг бўлмиш Аллоҳ таолодан уялмайсан?!”.
Нафсингизга: “Сен эртага бошингга бу гуноҳларнинг балоси уриши ва шарманда бўлишдан омондамисан?” денг. Бир нарсани ёдингиздан чиқармангки, сиз қандай гуноҳ қилишингиздан қатъи назар, Аллоҳнинг ато этган неъматларидан фойдаланган ҳолингизда гуноҳга қўл урган бўласиз. Аллоҳ таоло сизга берган, сиз у билан ҳаромга назар ташлаётган кўзингизнинг ўзи қанча неъмат?! Ҳаромга чўзаётган қўлингизнинг ўзи аслида қанча неъмат?! Қанчадан-қанча талаффузи ҳалол бўлмаган нарсаларни тилингизда айлантирасиз. Ато этилган неъматлар ила гуноҳ қилишингиз неъмат ато этгувчи Зотга нисбатан миннатдорчиликми, шукрми?!
Зимистон тунда тош остидаги чумолини кўра олган Зот сизни ҳам кўриб турибди, буни ёдингиздан чиқарманг!
Ҳикоят. Бир куни бир эркакка бегона аёл билан бирга хилватда қолишни шайтон зийнатли қилиб кўрсатибди. Аёлнинг ёнига кирганида кўзлари олайганича унга қараб: “Бизни ҳеч ким кўрмаяптими?” – дебди. Аёл: “Йўқ, Аллоҳдан бошқаси кўрмаяпти”, дебди. Шу пайт эркакнинг кўзлари ёшланиб: “Худо ҳаққи, кўраётганлар ичида Роббим буюкдир! Мабодо мени бирор кичикроқ бола кўриб турган бўлса-да, унинг олдида бунақанги иш қилишга журъатим етмайди-ю, қандай қилиб оламлар Рабби бўлган Зот кўриб турган бўлса, мен бу каби гуноҳ ишни қила оламан?!” – дебди ва аёлнинг уйидан чиқгани ҳолда Аллоҳ таолонинг: «(Аллоҳ) кўзларнинг хиёнатини (яъни, қараш ман этилган нарсага ўғринча кўз ташлашни) ҳам, диллар яширадиган нарсаларни (ёмон ниятларни) ҳам билур»[1], деган каломини эслабди.
Шоир айтади:
Хилват бир гўшада қолсанг-да юз йил,
Ҳолинг кўриб турган Худо бор, билгил.
Ошкору яширин – баридан воқиф,
Аллоҳ ҳеч ишингдан эмасдир ғофил.
Гуноҳкорга қилаётган иши қанчалик кичик, арзимасдек кўринса-да, Аллоҳнинг наздида қилган гуноҳи катталашиб бораверади.
Муҳаммад ибн Абу Бакр раҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Банданинг гуноҳни кичик деб ҳисоблаши – бу унинг Аллоҳга бўлган журъатидан. Боиси, банда маъсиятни кичик деб ҳисобласа, гуноҳга беписанд қарайди, қалбида уни енгил қабул қилади ва гуноҳларининг кўпайишидан парвоси фалак ҳам бўлмайди”.
Ибн Масъуд розияллоҳу анҳу ҳам бу борада шундай дейдилар: “Мусулмон одам бир тоғнинг остида турибман-у, мана шу тоғ бошимга қулаб кетай деяпти, дея гуноҳларини тасаввур қилган одамдир. Фожир эса гуноҳларни бурнига қўниб, кейин тезда учиб кетган пашша дея ҳисоблайди”.
Ҳассон Шамсий Пошонинг
“Жаннат бўстонидаги оилавий оқшомлар” номли китобидан
Ғиёсиддин Ҳабибуллоҳ, Илҳом Оҳунд, Абдулбосит Абдулвоҳид таржимаси.
[1] Ғофир сураси, 19-оят.