06 Май, 2025, 8 Зулқаъда, 1446
06 Май, 2025, 8 Зулқаъда, 1446
وَٱلۡمُطَلَّقَٰتُ يَتَرَبَّصۡنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلَٰثَةَ قُرُوٓءٖۚ وَلَا يَحِلُّ لَهُنَّ أَن يَكۡتُمۡنَ مَا خَلَقَ ٱللَّهُ فِيٓ أَرۡحَامِهِنَّ إِن كُنَّ يُؤۡمِنَّ بِٱللَّهِ وَٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِۚ وَبُعُولَتُهُنَّ أَحَقُّ بِرَدِّهِنَّ فِي ذَٰلِكَ إِنۡ أَرَادُوٓاْ إِصۡلَٰحٗاۚ وَلَهُنَّ مِثۡلُ ٱلَّذِي عَلَيۡهِنَّ بِٱلۡمَعۡرُوفِۚ وَلِلرِّجَالِ عَلَيۡهِنَّ دَرَجَةٞۗ وَٱللَّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ٢٢٨
228. Ва талоқ қилинган аёллар ўзларига қараб уч ҳайз муддатини кутишади. Агар Аллоҳга ва охират кунига ишонишса, бачадонларидаги Аллоҳ яратган нарсани яширишлари ҳалол бўлмайди. Агар эрлари ярашишни исташса, шу муддат ичида уларни қайтариб олишга ҳақлироқдирлар. Яхшиликда хотинларнинг эркаклар бурчлари баробарида ҳақлари ҳам бор ва эркакларда улардан бир даража устунлик бор. Аллоҳ қудратли ва ҳикматлидир.
"Талоқ" арабча сўз бўлиб, "тугунни ечиш, боғични бўшатиш, узиш" маъноларини англатади. Шариатда эса никоҳ (эр-хотинлик) ақдини "Сен талоқсан" ёки "Сени талоқ қилдим" ёхуд "Сен менга ҳаромсан"... каби иборалар билан ечиб юбориш, бекор қилиш "талоқ" дейилади. Исломда талоқ қилиш ҳақ-ҳуқуқи эрга берилган. Афсус, буни билмаган айрим мўмина-муслима аёллар бўлар-бўлмас нарсага талоқ сўрашни ўзларига эп кўриб, гуноҳкор бўлишади. Пайғамбар алайҳиссалом: "Қай бир аёл узрли сабабсиз эридан талоғини сўраса, унга жаннат ҳиди ҳам ҳаром бўлади", деб марҳамат қилганлар. Эр ҳам, хотин ҳам талоқни ҳазил санамаслиги, бўлар-бўлмасга бу сўзни тилга чиқаравермаслиги керак. Чунки Аллоҳ таоло: "Аллоҳнинг оятларини ҳазил билманглар!" деб огоҳлантирган.
Аёл эрига ҳурматсизлик, итоатсизлик қила бошласа, олдин насиҳат қилинади, бу ҳам фойда бермаса, жойни бошқа қилиб ётиш, гаплашмаслик тавсия этилади. У ҳам таъсир қилмаса, зарар етказмасдан, майиб қилмасдан енгилгина уришга рухсат этилган. Эр-хотиннинг ораси бу билан ҳам тузалмаса, эрнинг қариндошларидан бир киши, хотиннинг қариндошларидан бир киши ҳакам этиб сайланади ва улар эр-хотинни яраштириш чораларини кўришади. Бу чора-тадбирларнинг ҳеч бири фойда бермай, эр-хотиннинг бирга яшаши икковларига ҳам чексиз азоб-уқубат келтириши очиқ-ойдин билинса, шундагина талоққа рухсат берилади.
Оила мустаҳкамлигини таъминлаш мақсадида шариатда талоқ қилишдан бошқа илож қолмаганида ҳам бу ишни бирдан содир этмасдан, аста-секин тартиби билан амалга ошириш тавсия этилган. Бу тавсияда ҳам шояд эр ўйлаб кўриб, талоқ қилиш фикридан қайтса, деган ҳикмат ётади. Бу тавсиялар "сунний аҳсан (яхшироқ) талоқ" ва "сунний ҳасан (яхши) талоқ" номини олган.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига эргашиш мусулмонларга вожибдир. Аёл ҳайздан пок бўлганидан кейин у билан яқинлик қилмай туриб, бир талоқ қўйиш "аҳсан талоқ" бўлади. Аёлнинг ҳайздан пок бўлишини кутиш, ундан сўнг жинсий алоқа қилмай туриш ишлари эрнинг аччиғидан тушиши, аёлига қайта меҳр қўйишини таъминловчи омиллардир. Мазкур давр ичида эр талоқ қилиш ниятидан қайтиб қолиши мумкин.
Талоқ икки хилдир: сунний ва бидъий. Сунний талоқ икки турга бўлинади: аҳсан ва ҳасан. Аёл тоза бўлганида қўшилмай фақат бир талоқ қилиш аҳсан талоқдир. Ҳасан талоқда никоҳ ақдидан кейин аёлга эрнинг қўшилган ё қўшилмаганига ҳамда ҳайз-нифос кўрган ё кўрмаганига қараб турли ҳолатлар бўлади. Агар аёлга (никоҳдан сўнг) қўшилинмаган бўлса, ҳайзда бўлса ҳам, бир талоқ қилиши ҳасан талоқ бўлади. Агар қўшилган бўлса аёл ҳайздан ҳар тоза бўлганида қўшилмай уч талоқни бўлиб, бир талоқдан уч талоқ қилса, ҳасан талоқ қилган бўлади. Яъни ҳайз кўрганидан сўнг, тоза бўлгач жинсий алоқа қилмай туриб, бир талоқ қўяди. Яна ҳайз кўрганидан сўнг тоза бўлгач, қўшилмай яна бир талоқ қилади ва ҳоказо. Шундай қилиб, учинчи мартадан кейин уч талоқ бўлади. Учинчи талоқдан кейин ярашиш мумкин эмас (то бошқа эрга тегиб чиқмаса, ҳалол бўлмайди).
Талоқ сунний (шариат кўрсатмаларига мувофиқ) бўлиши учун унда икки шарт лозим: 1. Талоқ аёл киши ҳайз ёки нифосдан пок бўлганидан кейин, унга жинсий яқинлик қилмай туриб қилиниши. 2. Талоқнинг биттадан ортиқ бўлмаслиги.
Аёлларнинг иддаси ҳайз ва нифосдан кейин бошланади. Ҳайз ва нифос вақтида хотинни талоқ қилиш бидъий талоқ бўлади.
Эр талоқ қилгандан сўнг хотин билан биргаликда яшашни давом эттириши мумкинлиги ёки мумкин эмаслиги эътиборидан талоқ ражъий ва боин талоқларга бўлинади. “Ражъий талоқ” дегани қайтса бўладиган талоқдир. Бундай талоқдан кейин эр талоқ қилинган хотинини иддаси ичида, агар хотин рози бўлмаса ҳам, қайтариб олиш ҳуқуқига эга. Бунинг учун эр: "Хотинимни ўзимга қайтариб олдим" ёки "Хотинимни никоҳимда ушлаб қолдим" деса кифоя, янгидан маҳр бериш, никоҳ ақди қилишга ҳожат йўқ. Энг муҳим шарти – хотиннинг иддаси чиқмай туриб қайтишдир. Агар идда чиққунича қайтмаса, ражъий талоқ боинга (боин "узилган, ажралган" маъносида) айланиб қолади. Унда янгидан никоҳ ақди қилиш зарур бўлади.
Боин талоқдан кейин эр-хотин ажрашган ҳисобланади. Шунинг учун боин талоқ қилган эр ўша хотин билан бирга турмаслиги, бегона каби яшаши керак бўлади. Бу талоқ бир ёки икки дона бўлса, эрнинг уч талоқ ҳаққи бир ёки икки ададга қисқаради. Кичик боин талоқдан кейин эр ёки хотин ўлса, бир-биридан мерос ололмайди. Чунки ораларидаги никоҳ узилган бўлади.
Катта боин талоқ уч талоқдир. Бу талоқдан кейин никоҳ мулки тугайди, хотин эрга ҳаром бўлади. Уларнинг орасида иддадан бошқа ҳеч нарса қолмайди. Эр хотинга берган мол-мулк (маҳр) хотинда қолади. Эрнинг хотинга идда муддатида маскан ва нафақа бериши вожиб (Талоқ, 6). Талоқ қилинган хотин ҳомиладор бўлса, ўша ҳомиласини туққунича эр уни нафақа билан таъминлаши вожиб. Хотин иддаси чиққанидан кейин бошқа эрга саҳиҳ никоҳ ила тегиб, улар тўлақонли эр-хотин бўлиб яшаб, иккинчи эр вафот этгач ёки бошқа сабаб билан талоқ қилса, аёл иддадан чиққанидан сўнг яна биринчи эрига (никоҳ қилинса) ҳалол бўлади.
Талоқ қилинган аёллар уч марта ҳайз кўришгунча эрга тегмай иддани кутиб туришади. Чунки бу нарса уларнинг бачадонида ҳомила бор-йўқлигини аниқлаш учундир. Агар шу муддат ичида агар эрлари қайта яшашни истаб қолса, уларни яна қайтариб олишга энг ҳақлидир. Уламолардан Иброҳим идда вақтида эрга теккан аёл (яъни, эри томонидан "ражъий талоқ – идда ичида яна қайтариб олса бўладиган талоқ қилинган аёл) ҳақида сўзлаб, бундай деган: "У (кейинги) эри уйида уч бора ҳайз кўриб, олдинги эридан узил-кесил ажралди. Унинг бу ҳайзи кейинги эри учун ҳисобга ўтмайди. У яна бошқа идда сақлайди". Зухрий эса бундай деган: "У аёл бир идда сақласа кифоя қилади".
ٱلطَّلَٰقُ مَرَّتَانِۖ فَإِمۡسَاكُۢ بِمَعۡرُوفٍ أَوۡ تَسۡرِيحُۢ بِإِحۡسَٰنٖۗ وَلَا يَحِلُّ لَكُمۡ أَن تَأۡخُذُواْ مِمَّآ ءَاتَيۡتُمُوهُنَّ شَيًۡٔا إِلَّآ أَن يَخَافَآ أَلَّا يُقِيمَا حُدُودَ ٱللَّهِۖ فَإِنۡ خِفۡتُمۡ أَلَّا يُقِيمَا حُدُودَ ٱللَّهِ فَلَا جُنَاحَ عَلَيۡهِمَا فِيمَا ٱفۡتَدَتۡ بِهِۦۗ تِلۡكَ حُدُودُ ٱللَّهِ فَلَا تَعۡتَدُوهَاۚ وَمَن يَتَعَدَّ حُدُودَ ٱللَّهِ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلظَّٰلِمُونَ٢٢٩
229. Талоқ икки мартадир. Кейин яхшиликча ушлаб қолиш ё хурсанд қилиб қўйиб юбориш бор. Сизлар учун уларга берган нарсани қайтариб олиш дуруст эмас. Фақат эр-хотин Аллоҳ буюрганларини бажара олмасликдан қўрқишса, мустасно. Бас, эр-хотиннинг Аллоҳ буюрганларини бажара олмасликларидан қўрқилса, хотин эваз қилиб берган нарсада икковларига гуноҳ йўқ. Булар Аллоҳ чегараларидир, уларни бузманглар ва ким Аллоҳ чегараларини бузса, ана ўша золимдир.
Исломдан аввалги жоҳилият даврида арабларда шундай қоида бор эди: улар ўн марта, йигирма марталаб талоқ қилиб, иддаси тугамай яна хотинларини қайтариб олишаверар эди. Шу тариқа хотинларнинг аксарияти қийналар, азият чекиб, ҳаққи топталар эди. Ана шу зарарли одатни ман этиб тушган юқоридаги ояти карима буюрадики, эр ўз хотинини икки марта талоқ қилса, кейин иддаси ичида яна қайтариб олса бўлади. Лекин идда муддати ўтиб кетса, аёл мустақил бўлиб қолади. Эр хотинини икки марта талоқ қилганидан кейин яна учинчи бор талоқ қилса, унда хотини бошқа бир кишига турмушга чиқиб, иддаси тугамагунича аввалги эрига ҳалол бўлмайди.
Эрлар учун хотинларига берган маҳрларини талоқ эвазига қайтариб олишлари ножоиздир. Агар икковлари ажрашмаган суратда Аллоҳ таолонинг амр-фармонларига мувофиқ турмуш кечира олмасликдан қўрқишса, бу ҳолатда хотин маҳрини ёки молини бериб ўзини қутқариб олса ва эр ҳам бу молни қабул қилиб хотиннинг жавобини берса, икковларига ҳам гуноҳ бўлмайди. Бу нарса шариатда "хулуъ" дейилади. Умар розияллоҳу анҳу аёлни унга берилган талоқ хатидан бошқа барча маҳри эвазига хулуъ қилишга ижозат берганлар. Товус айтади: "Эр ва хотин Аллоҳ таоло ҳар бирига фарз қилган ҳукмларни бундан буёнги ҳаётида бажара олмасликдан чўчисаю, лекин эр хотинига аҳмоқона гап қилмаётган бўлса, то хотин эрига: "Мен сени деб наҳсдан покланиш учун ғусл қилиб ўтирмайман" демагунича хулуъ ҳалол бўлмайди" (Бухорий ривояти).
فَإِن طَلَّقَهَا فَلَا تَحِلُّ لَهُۥ مِنۢ بَعۡدُ حَتَّىٰ تَنكِحَ زَوۡجًا غَيۡرَهُۥۗ فَإِن طَلَّقَهَا فَلَا جُنَاحَ عَلَيۡهِمَآ أَن يَتَرَاجَعَآ إِن ظَنَّآ أَن يُقِيمَا حُدُودَ ٱللَّهِۗ وَتِلۡكَ حُدُودُ ٱللَّهِ يُبَيِّنُهَا لِقَوۡمٖ يَعۡلَمُونَ٢٣٠
230. Агар у яна талоқ берса, аёл бундан кейин бошқа эрга никоҳ қилинмагунича унга ҳалол бўлмайди. У (кейинги) эр ҳам талоқ қилсаю, Аллоҳ чегараларида туришларига ишонишса, бир-бирларига қайтишларининг гуноҳи йўқ. Булар Аллоҳнинг билувчи қавмга билдирган чегараларидир.
Бир киши ўз хотинини бир ёки икки талоқ қилса ва идда ичида унга яқинлашмаса, кейин иддаси тугагач, учинчи талоқни берса, уларнинг эр-хотинлиги тугайди. Ушбу ояти карима баён этяптики, агар аввалги икки талоқ устига учинчиси қилинса, жами учта бўлиб, энди у аёл талоқ қилган эрга ҳалол бўлмайди, уларнинг эр-хотин бўлиб яшашлари мумкин эмас. Бордию кейинги теккан эри вафот этса ёки талоқ қилсагина, унда аёлнинг аввалги эри билан иддаси тугаганидан кейин турмуш қуриши гуноҳ бўлмайди. Ушбу оят тафсирида Ибн Жарир Табарий бундай дейди: "Агар бир одам "...бошқа эрга никоҳ қилинмагунича ҳалол бўлмайди" деган гапдан Аллоҳ нимани ирода қиляпти – никоҳ бу жинсий алоқами ёки бир аёлнинг бир эркакка тегишими?" деб сўраса, "иккалови ҳам" деб жавоб берилади. Чунки талоқ қилинган аёл бир эркакка тегса, эркак у билан яқинлик қилмай талоғини берса, олдинги ўз эрига ҳалол бўлмайди. Агар талоқ қилинган аёлга бир эркак никоҳсиз яқинлик қилса ҳам у аёл ўз эрига ҳалол бўлмайди. Бунга "ижмоъул-уммат" иттифоқ қилган. Агар яна: "Оят маъносида жинсий яқинлик" деган ибора йўқ-ку?" деб сўралса, унга бундай жавоб берилади: "Ижмоъул-уммат "оятдаги "никоҳ" сўзининг маъноси жинсий яқинликдир", деган" (Ибн Жарир. "Жомиъул-баён", 2-жилд, 290-291-бетлар). Илм аҳли: "Агар эр хотинини уч бор талоқ қилган бўлса, хотини унга ҳаромдир" дея "ҳаром" сўзини "талоқ, ажрашиш" маъносида қўллаган. Бу ердаги "ҳаром" сўзи таомга нисбатан ишлатиладиган "ҳаром" каби эмас, чунки ҳалол таомни ҳаром дейилмайди, балки талоқ қилинган аёлни ҳаром дейилади. Аллоҳ таоло уч талоқ хусусида Бақара сурасининг 230-оятини нозил қилган. Нофеъ бундай ривоят қилади: "Агар Ибн Умардан уч талоқ қилган кишилар ҳақида сўралса: "Башарти бир бор ёки икки бор талоқ қилган бўлсанг, у ҳолда ҳазрати Расулуллоҳ менга қайта никоҳлаб олишни буюрганлар, агар уч талоқ қилган бўлсанг, унда хотининг сендан бошқа эрга никоҳланмагунича сенга ҳаромдир", дер эдилар" (Бухорий ривояти).
Жонажон ватанимиз Ўзбекистонда амалга оширилаётган тараққиёт тобора янгидан янги босқичларга қадам қўйишда давом этмоқда. Бу, шубҳасиз, жамият ҳаётининг ҳар бир жабҳасида “Инсон манфаатлари ҳамма нарсадан устун” тамойилига асосланган ўзига хос бир қатор ислоҳотларни амалга оширишда ҳам ўз ифодасини топмоқда. Мамлакатимизда турли динларга эътиқод қилувчи миллат вакиллари ўртасида ўзаро диний бағрикенгликни тарғиб этиш, миллатлараро тотувлик ва ижтимоий барқарорликни таъминлашга қаратилган ислоҳотлар ҳам шулар жумласидандир. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2025 йил 21 апрел куни эълон қилинган “Фуқароларнинг виждон эркинлиги ҳуқуқи кафолатларини янада мустаҳкамлаш ҳамда диний-маърифий соҳадаги ислоҳотларни янги босқичга олиб чиқиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ 68-сонли Фармонида ҳам айни шу масалалар назарда тутилган. Мазкур фармонда таъкидланишича, жаҳон тамаддунида алоҳида ўрин тутган, умумбашарий тараққиёт омили бўлган илм-фан ва маданият ривожига катта ҳисса қўшган буюк аллома ва мутафаккирларимиз қолдирган улкан илмий-маънавий меросини чуқур ўрганиш, ёш авлод қалбида Ватанга садоқат, миллий-диний қадриятларга ҳурмат туйғуларини тарбиялашда улардан унумли фойдаланиш бу ислоҳотларнинг асосий негизини ташкил этади.
Фармонга асосида Дин ишлари бўйича қўмита ва Ўзбекистон мусулмонлари идораси ҳамда Бухоро вилояти ҳокимлигининг Баҳоуддин Нақшбанд ёдгорлик мажмуаси маркази муассислигида Баҳоуддин Нақшбанд илмий-тадқиқот марказини ташкил этиш таклифлари маъқулланган ва унинг асосий вазифалари белгилаб берилган. Жумладан, унда “...буюк аждодимиз Баҳоуддин Нақшбанд ва нақшбандийлик тариқати алломаларининг юксак инсонпарварлик ғояларини илмий асосда ўрганиш, ёш авлодни бағрикенглик ҳамда ўзаро ҳурмат руҳида тарбиялаш мақсадида тарғибот ишларини олиб бориш” ҳам қайд этиб ўтилган. Албатта, бу вазифани бажариш нафақат олимлар, балки бугун диний соҳада халққа хизмат қилаётган барча ходимлар зиммасига ҳам улкан масъулият юклайди. Зеро, соҳанинг ҳар бир ходими тасаввуф таълимоти тарихи ва унинг бугунги кундаги аҳамиятини теран англаши, юртимизда яшаб, ижод қилган улуғ алломаларнинг бой илмий-маънавий меросини халққа етказиши, кенг тарғиб қилиши замон талабидир.
Баҳоуддин Нақшбанд ва нақшбандийлик тариқати ҳақида сўз кетганда, энг аввало, турли манбаларда бу улуғ аллома ҳақида айтилган фикр-мулоҳазаларга тўхталиб ўтиш ўринлидир. Ана шундай манбалардан бири, сўзсиз, улуғ мутафаккир Алишер Навоий бобомизнинг қатор асарларидир. Шоир ижодида нақшбандийлик тариқати асосий ўрин тутади. Ҳар бир асарининг ғоявий мазмуни, уларда илгари сурилган тасаввуфий қарашлар бевосита унинг Баҳоуддин Нақшбанд ва нақшбандийлик тариқатига катта эътибор берганлигидан дарак беради. “Лисон ут-тайр” достони ҳам бундан мустасно эмас.
Асарнинг “Хожа Баҳоуддин Нақшбанд сўзи фанойи комил мақомида” бобида шоир улуғ алломага шундай таъриф беради:
Хожаи олий сифоти аржманд,
Шаҳ Баҳо ул Ҳақ вад-дин Нақшбанд.
Чун бу иқлим уза бўлди тахтгир,
Тузди йўқлук кишвари узра сарир.
Навоий таъкидлашича, Шоҳ Баҳоуддин Нақшбанд олий ахлоқий сифатларга эга зотдир. Чунончи, у зот бу иқлим тахтига ўтиргач, яъни дунёга келган кунидан бошлаб, ўзини йўқлик тахтида кўрди. Демак, Шоҳ Баҳоуддин Нақшбанд ҳазратларининг энг улуғ инсоний фазилатларидан ўзлигини англаб, худбинликдан кечишдир. Шоир фикрини давом эттирар экан ёзади:
Ўз вужудин пок сайри ҳақшунос,
Ҳар не бирлаким қилур эрди қиёс.
Ондин ўзни кам топар эрди басе,
Сарву гулдин ўйлаким хору хасе.
Ҳақшунос – Аллоҳни таниган аллома ўзини нимага қиёс қилса, ундан паст кўрар, яъни оддий хас сарв билан гулнинг наздида қанчалик кўримсиз бўлса, у зот ҳам ўз вужудини ҳеч қачон бирор нарсадан ортиқ кўрмас ва бутун ҳаёти давомида шундай камтарликка амал қилиб яшаган. Агар инсонлар ўз ҳаётларини инсонпарварлик ва бағрикенглик асосида қурсалар, дунёда рўй бераётган ўзаро низолар, қирғинбарот урушлар, ўткинчи мол-дунё учун қилинаётган пасткашликларга барҳам берилган, инсонлар бир-бири билан тинч-тотув ҳаёт кечирган, она замин бағрида бегуноҳ гўдакларнинг қонлари дарё бўлиб оқмаган бўлар эди. Аммо афсуски, бугун дунёнинг турли мамлакатларида бундай мислсиз фожиаларнинг гувоҳи бўлиб турибмиз.
Тасаввуф аҳли орасида Баҳоуддин Нақшбандий ҳазратларининг: “Мусибатлар жуда кўпдир. Фақат энг буюк мусибат эса вақтнинг фойдасиз, бекорга кетишидир”, – деган панду насиҳати машҳурдир. Шунга кўра ҳикоятда нақшбандийликнинг яна бир тамойили бозгаштга ҳам тўхталиб ўтилади. Унга кўра ўзининг ҳар бир нафасини назорат қилган ориф унинг бирор лаҳзаси, ҳаттоки, нафас олиш ва чиқаришнинг орасидаги онлардан бири ҳам, ғафлат билан беҳуда ўтган бўлса бозгашт қилиши, яъни ғафлатда кечган ҳар бир ишини қайтадан бажариши лозимлигини таъкидлайди.
Зеро, аҳли Ҳақ – Аллоҳнинг ошиқлари шу тариқа ўз вужудини инкор этиб, шу сабаб билан будини – борлигини набуд – йўқликка алмаштирадики, шоир бу ўринда китобхонларни нақшбандийликнинг яна бир рашҳаси “вуқуфи қалбий” – “қалбдан огоҳ бўлиш”га қаратади. Бу раҳшага кўра солик ҳамиша ўз қалбидан огоҳ бўлиши, унда кечаётган ҳар бир ўй-фикрларни тартибга солиб, ҳатто хаёлан бўлса-да, кибру ҳавога, манманликка йўл қўймаслиги керак.
Алишер Навоий Баҳоуддин Нақшбанд ҳазратлари умрларининг охиригача ўзларида мужассам бўлган фазилатларни тарк этмаганлиги ва шу тариқа фано бўлганликларини айтиб, шундай якунлайди:
Бўйла ошом эттилар жоми фано,
Қолмоғондин сўнг асар ўздин яно.
Ҳақ вужудидин бақое топмайин,
Жоми ваҳдатда лиқое топмайин,
Чун фано хайлига дохил бўлдилар,
Боқийи мутлаққа восил бўлдилар.
Шоир таъкидлашича, Баҳоуддин Нақшбанд ҳазратлари ўзлигидан, яъни “мен”ликнинг кибру ҳаволаридан кечган ҳолатда вафот этдилар. У кишининг назарида Ҳақ вужудидан бошқа боқий бўлмади, ўзининг Ҳақ наздида ҳечлигини англаб етди ва фано хайли – аҳлига қўшилиб, боқийи мутлақ – Аллоҳ висолига эришди.
Алишер Навоийнинг “Лисон ут-тайр” достонидан олинган ҳикоятлар гарчи ҳажман кичик бўлса ҳам, Баҳоуддин Нақшбанд ҳазратлари таълимотининг энг асосий тамойилларини ўзида акс эттирганлиги билан қадрлидир. Ўйлаймизки, муштарийлар бу асар таҳлилини Президентимиз фармонларида айтилган “тасаввуф таълимоти тарихи ва унинг бугунги кундаги аҳамиятини илмий тадқиқ этиш, “Етти пир” алломалари ва азиз авлиёларнинг бой илмий-маънавий меросини халқаро майдонда кенг тарғиб қилиш” йўлидаги арзимас уринишларимиздан бири сифатида қабул қиладилар ва йўл қўйган нуқсон-хатоларимизни кечирадилар. Албатта, умид қиламизки, бу борада янада теранроқ қарашлар билан бойитилган мақолалар билан бизни хурсанд этадилар.
Алишер домла Наимов,
Фарғона вилояти бош имом-хатиби ўринбосари
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 