08 Январ, 2025, 8 Ражаб, 1446
08 Январ, 2025, 8 Ражаб, 1446
Ўзича амал қилмаслик ёки мазҳабга тўлиқ амал қилишнинг вожиблиги
Муҳаммад Амин ибн Умар ибн Обидин Димашқий (1783–1836) раҳимаҳуллоҳнинг “Уқуду расмил муфтий” асари фатво чиқариш қонун-қоидаларини ўқиб-ўрганишда ҳанафийларнинг асосий китоби ҳисобланади. Унда имом Ибн Обидин умумий қоида ва тамойилларни баён қилади. Бу китобнинг ҳанафийлар орасида обрўси баланд эканига ҳеч қандай шак-шубҳа йўқ. Қолаверса, мен ундаги қонун-қоидаларни очиқчасига рад қилган бирор таниқли уламони билмайман. Мақоланинг давомини тушунишга ёрдам бериши учун мазкур китобдан бир неча тезисларни қисқача қилиб келтириб ўтаман.
1. Ўзи истаган қараш ёки фикрга эргашиши мумкин эмас.
Ибн Обидин раҳимаҳуллоҳ айтади: “Амал қилиш ёки бировга фатво (жавоб) бериш учун фақатгина мазҳаб олимлари қувватли, деб ҳисоблаган қавлга эргашиш вожибдир. На ўзи амал қилиши ва на бировга фатво бериши учун истисно ҳолатлардан бошқасида кучсиз қавлга эргашиш мумкин эмас”.
Шунингдек, “Шифа ал-илал” номли рисолада Ибн Обидин раҳимаҳуллоҳ Қосим Қутлубуғонинг қуйидаги сўзларини келтиради: “Кучсиз қавлга таяниб ҳукм чиқариш ёки фатво бериш – жоҳиллик ва ижмога зид”.
2. Мазҳабдаги кучли қавлни фақатгина таржиҳ аҳли белгилаб бериши мумкин.
Биринчи ҳолатимиздан келиб чиқиб, яъни ўзимиз истаган қавлга эргаша олмас эканмиз, у ҳолда мазҳабда амал қилинадиган қавлни ким ажратиб беради, деган савол пайдо бўлади. Албатта, бу вазифа фақатгина ижтиҳоднинг маълум даражасига етган олимлар томонидан амалга оширилиши мумкин, холос.
Ибн Обидин раҳимаҳуллоҳ айтади: “Билгинки, муносиб кишилар томонидан кучли деб ҳисобланган нарсага эргашиш вожибдир”.
Муаллиф ўша муносиб кишилар ким эканини шундай изоҳлайди: “Яъни таржиҳ аҳли. Бу нарса ҳар қандай олимнинг ҳам таржиҳи яроқли бўлавермаслигига ишора қилади”.
3. Фақиҳларнинг илмий даражаси турлича бўлади.
Ибн Обидин раҳимаҳуллоҳ фақиҳларнинг етти табақаси ҳақида Ибн Камол Пошонинг тақсимотини келтиради. Бундай табақаланиш ҳамда Ибн Камол Пошо қайси олимни қайси табақага киритгани кейинги давр олимлари, жумладан, Лакнавий, Маржоний ва Кавсарий кабилар томонидан танқидга учраган. Танқиднинг асоси баъзи табақани бир-биридан ажратиш мумкин эмаслиги, шунингдек, фақиҳлар ўзлари муносиб бўлган ўриндан қуйироққа қўйилгани билан боғлиқ. Аммо улардан бирортаси фақиҳларнинг табақалари, кимлар таржиҳ соҳибию кимлар таржиҳ аҳли эмаслиги борасидаги фикрларни хато санашмаган.
4. Мазҳабдаги мужтаҳид анчадан бери йўқ, муфтийнинг вазифаси эса – таржиҳ аҳли қувватли деб белгилаган нарсага эргашиш.
Ибн Обидин раҳимаҳуллоҳ айтади: “Бизнинг замонамизда муфтий-мужтаҳидлар йўқ, фақатгина соф муқаллидлар қолган, холос”. У охирги мазҳаб мужтаҳидлари орасида Камол ибн Ҳумом (вафоти ҳижрий 861 йил) ва Қосим Қутлубуғо (вафоти ҳижрий 879 йил)ни ҳам зикр қилади. Ибн Нужаймни эса соф муқаллидлар қаторига қўшади. Агар Ибн Нужаймнинг таржиҳи олдинги таржиҳ соҳибларининг қарашларига мувофиқ келмаса, унинг таржиҳи ҳеч қандай кучга эга эмас.
5. Фатво аҳллари усул ва фиқҳга эмас, балки мазҳаб китобларидаги очиқ-равшан матн (нақл)га асосан фатво беришлари лозим.
Ибн Обидин раҳимаҳуллоҳ Ибн Нужайм раҳимаҳуллоҳнинг қуйидаги сўзларини келтиради: “Муфтий ўша (мужтаҳид)лар очиқ баён қилиб кетган матнни тўғридан-тўғри келтириш (орқали жавоб бериш)и вожибдир”.
Айтиш лозимки, Ибн Нужайм раҳимаҳуллоҳ бу ўринда ўзини ҳам назарда тутмоқда. Ҳатто Ибн Нужайм раҳимаҳуллоҳнинг ҳам усул ва фиқҳ асосида фатво чиқаришга ҳаққи йўқ экан, имом Насафийнинг “Манор”и асосида фатво беришга уранаётганлар кишини ҳайратга солади.
Юқоридагилардан хулоса қилинадиган бўлса, Қосим Қутлубуғодан сўнг мазҳабдаги ҳар қандай таржиҳ ҳеч қандай кучга эга эмас ва у рад қилинади. Чунки бу муқаллидларнинг ҳукми ҳисобланади, муқаллидлар эса ҳукм чиқара олишмайди.
Айримлар бу қоида – Ибн Обидиннинг шахсий қараши, холос, деб эътироз билдиришлари ҳам мумкин. Аммо яқиндагина чоп этилган Абу ал-Фая ал-Айни (милодий 1147 йилда вафот этган)нинг фатво одоблари ҳақидаги китобида ҳам худди шу маънони кўриш мумкин. Ваҳоланки, муаллиф бу китобни Ибн Обидиндан илгарироқ ёзган бўлиб, Ибн Обидин уни танимаган. Ибн Обидиндан сўнг бирорта ҳам ҳанафий фақиҳи мазкур тартиб-қоидалар борасида эътироз билдирмаган.
Жузъий масалаларда мазҳабдан ташқарига чиқиш борасида ҳанафий мужтаҳидларининг тутган мавқелари.
Абул Аббос Нотифий айтади: “Агар савол берувчи киши ироқликларнинг мазҳабига эргашадиган бўлса, олим унга Абу Ҳанифа, Абу Юсуф, Муҳаммад ёки Зуфарларнинг қавлларига кўра жавоб бериши керак. Унинг жавобни Шофеъий ёки Моликнинг қавлидан олишга ҳақи йўқ”.
Заҳириддин Марғиноний Кабир айтади: “Бирор аъзоси қонаган оми ҳанафий, бу масалада имом Шофеъийга эргашиб таҳоратини янгиламаслиги мумкин эмас”.
Фахрул Қуддат Муҳаммад ибн Ҳусайн Асрабандий айтади: “Агар (фиқҳдаги ихтилофда) ҳақиқат битта бўлмаганида, муқаллиднинг баъзида бир мужтаҳидга, баъзан эса бошқасига тақлид қилишга ҳақи бўларди. Бу эса диннинг ҳавои нафс устига қурилганини билдиради ва бу бузуқликдир...
(Фиқҳий ихтилофда) ҳақиқат битта дейдиган оддий мусулмон (оми)лар учун ўзлари энг билимдон деб ҳисоблаган фақат битта имомга эргашишлари вожиб бўлади ва ўз ҳавои нафсларига эргашиб, унга хилоф қилишлари мумкин эмас”.
Шайхул Ислом Бурҳониддин Марғиноний айтади: “Талоқни уйланишига боғлаган (ҳанафий мазҳабидаги) киши уйланиб, бунинг ҳукмини шофеъийлардан сўраганида, уларнинг ўз мазҳаблари бўйича “талоқ тушмайди”, деган жавоблари ҳам унга ҳужжат бўлолмайди (яъни талоқ тушади)”.
Муҳаммад ибн Асрушаний айтади: “Эркак ва аёлга шофеъий мазҳабидан ҳанафийликка ўтиш ёки аксинча қилишга рухсат берилади. Шарти – тўлақонли ўтиш керак, бир-икки масалада ўтиш мумкин эмас...
Баданидан қон чиқиб, оққан ҳанафий шофеъий мазҳабига эргашиб, таҳоратини янгиламай намоз ўқиши мумкин эмас. Агар шу ҳолда намоз ўқийдиган бўлса, унга тарсаки туширилиши керак”.
Бу каби мисолларни яна кўплаб келтириш мумкин. Мазкур имомлар мазҳаб мужтаҳидлари бўлиб, уларнинг ичида фақатгина Камол ибн Ҳумом раҳимаҳуллоҳ бир мазҳабдан бошқасига ҳеч қандай сабабсиз ўтиш мумкин, деган фикрни илгари суради. Қолаверса, унинг ўзи бу қараш ҳанафийларга тегишли эмаслигини ҳамда ҳанафийларда бу иш гуноҳ саналиб, унга жазо берилишини очиқ кўрсатиб ўтган. Умуман олганда, Ибн Ҳумом раҳимаҳуллоҳ ўзининг мазҳабга алоқадор бўлмаган қатор шахсий фикрлари билан машҳур бўлган.
Бирор сабабсиз бошқа мазҳабга ўтиш мумкин, деб ҳисоблайдиган, жумладан, имом Шурунбулолий каби уламоларнинг ҳаммаси муқаллидлардир. Уларнинг шахсий фикрлари асосида фатво берилмайди. Шундай экан, ҳанафий мазҳаби доирасида бу фикрга эргашиш мумкин эмас.
Замонамиз олимларининг – ҳурматлари бош устига – қилаётган ишлари фатво учун манба бўлолмайди. Агар оддий мусулмон савол бераётган бўлса, у менинг ёки шайхимнинг фикрини ёки унинг кундалик ҳаётда қандай иш тутиши ҳақида эмас, балки ҳанафий мазҳабининг ҳукмини сўраётган бўлади. Агар савол ҳанафий мазҳаби доирасида берилаётган бўлса, албатта, жавоб ҳам фақат ана шу доирада бўлиши керак. Мабодо киши ўзининг шахсий ўй-фикри, тафаккури билан қандайдир хулосага келадиган бўлса, уни мазҳабга нисбат бермай, ўзининг шахсий хулосаси эканини қайд этиши лозим.
Бу масаланинг моҳияти илмийлик эмас, балки маънавийлик жиҳатидадир: қачонки талаба устозида мазҳабга қатъий амал қилиш кўникмасини топмас экан, бундай муносабат унинг ўзига ҳам ўтади.
Йигирма йилдан бери ҳадислар устида чуқур изланишлар олиб бораётган устозимиз, муфтий Муҳаммад Исҳоқ Банна кўпинча шундай дерди: “Насбур-роя” (Имом Марғинонийнинг “Ҳидоя” асаридаги ҳадисларнинг тахрижига бағишланган асар) ёки “Иълааус-сунан” (Ҳанафий мазҳабидаги ҳукмларга далил бўлган ҳадислар жамланган асар) каби китоблар мазҳаб устидан қозилик қилолмайди. Ҳатто уларнинг муаллифлари мазҳабнинг қарашига бирор далил-ҳужжат тополмаган тақдирда ҳам, у (мазҳабдаги гап) барибир ўзгармайди. Мазҳаб бизгача шундай етиб келган ва биз бу омонатни шундайлигича етказишимиз керак”.
Абу Али Ашъарий Ҳанафийнинг
шу номли мақоласидан
Азизбек ХОЛНАЗАРОВ таржимаси
Эргашилаётган мазҳаб соҳибларининг бу хусусда айтган сўзлари
«Фатавои ҳиндийя» китобида ҳанафий олимларинииг келтиришларича: «Маййит дафн этилгач, қабр олдида бир ҳайвонни сўйиб, гўштини тақсимлаб бўлгунча муддатда тиловат қилиб, маййитга дуо қилиш мустаҳабдир».
Муҳаммад ибн Ҳасан: «Ҳанафий мазҳаби машойихлари мана шу сўзни олишган», дедилар.
Аммо моликий мазҳаби машойихлари наздидаги эътимодли нарса бу амалнинг мустаҳаб эканлигидир.
Дасуқийнинг «Шарҳул кабийр»га ёзган хошиясида Ибн Ҳабиб мазкур амални «маҳбуб» деб атаган ва: «Агар имом Молик ушбу амални суннат қилиб олган кишини билсалар, кариҳ кўрардилар», деган.
Ушбу сўзни Ибн Рушд ҳам нақл қилган. Худди мана шу сўзни Ибн Юнус ҳам нақл қилган. Имом Лаҳмий эса «Қироат маҳбуб», деб эшитишни аъло кўрмаган. Ибн Ҳабиб Ёсин сурасини ўқишни «маҳбуб» деганлар. Бу икковларидан бошқаларнинг сўзларидан ҳам қироат мутлақ ҳолатда маҳбуб экани билинади.
Ваззоний Моликий «Навозилус-суғро» китобида келтиришича, қабрдаги қироат хусусида Ибн Рушд «Ажвиба» китобида, Ибн Арабий «Аҳкамул Қуръон» китобида, Фуртубий «Тазкира» китобида мисоллар келтириб, маййитнинг – хоҳ қабрда бўлсин, хоҳ уйида бўлсин, – қироатдан манфаат олиши айтилган.
Ушбу фикрни моликий мазҳабининг кўплаб уламолари ҳам нақл қилишган. Улар орасида Абу Саъид ибн Лубб, Ибн Ҳубайб, Ибн Ҳожиб, Лахмий, Ибн Арафа, Ибн Мавок ва бошқалар ҳам бор.
Шофеъий мазҳаби уламоларидан имом Нававий «Мажмуъ» китобида қуйидагиларни айтади:
«Қабрларни зиёрат қилувчилар учун аввало салом бериш ва зиёрат қилаётганда барча қабр аҳлига дуо қилиш мустаҳабдир. Ана шу саломи ва дуоси ҳадисдаги нарсаларга мувофиқ бўлиши лозим. Ва Қуръондан муяссар бўлганича ўқиб, ортидан дуо қилиши керак». Имом Шофеъий ва у кишининг соҳиблари мана шунга иттифоқ қилиб, далил келтиришган.
Имом Нававий «Ал-Азкор» китобида келтиришларича, маййит дафн қилиб бўлингач, бир ҳайвонни сўйиб, тақсимлангунича муддатда унинг ҳузурида ўтириш мустаҳаб амалдир. Ўтирганлар эса Қуръон тиловати, маййитга дуо, ваъз, хайр аҳлининг ҳикоялари ва солиҳларнинг ҳолатлари ҳақидаги суҳбатга машғул бўлишади. Имом Шофеъий ва у зотнинг асҳоблари: «Қуръондан баъзи қисмлар ўқилади. Агар Қуръоннинг барчаси хатм қилинса, яхшироқ бўлади», деб таъкидлашган.
Шунингдек, ҳанбалий олимлар ҳам қабр олдида Қуръон тиловатининг жоизлигини айтишган.
Аллома Мирдовий «Инсоф» китобида: «Қабр олдида қироат қилиш, икки ривоятнинг саҳиҳроғига қараганда, кароҳиятли эмас», деб айтган.
«Фуруъ» китобида имом Аҳмад ҳам далил келтирганлар. Ушбу китобнинг шарҳида: «Бу имом Аҳмаддан машҳурдир», дейилган.
Халлол ва у кишининг соҳиблари: «Қироат кароҳиятли эмас», дейишган. Кўпгина соҳиблар ҳам шунга иттифоқ қилишган. Улардан бири имом Қозий бўлиб, у киши бу фикрни «Важиз», «Фуруъ», «Муғний», «Шарҳ» китобларида келтирган. Ибн Тамим эса «Фоиқ»да келтирган.
Сийрат, таржимаи ҳоллар ва тарих китобларини ўқиганлар ҳам салафларнинг бу хусусдаги амалларини ва умматнинг ҳеч қандай инкорсиз унга эргашганларини, хусусан, Ҳанбалий ва аҳли ҳадис бўлмиш биродарларнинг ҳам бунга мувофиқ эканини кўради. Биз сўзимизнинг тасдиғи учун Ҳофиз Заҳабийнинг «Сияру аъломун-нубало» китобида Абу Жаъфар Ҳошимий Ҳанбалий (ҳижрий 470 йилда вафот этган) ҳақида ёзилган баъзи маълумотларни келтириш билан кифояланамиз. Бу зот ўз асрларида ҳанбалийларнинг шайхи бўлган. Вафот этганларида имом Аҳмаднинг қабрлари ёнига дафн этилганлар. Одамлар бир муддат у зотнинг қабрларини лозим тутиб ўтиришган. Айтилишича, қабрлари устида ўн мингта хатми Қуръон қилинган.
Ҳатто «Қабр олдида Қуръон тиловати бидъат ва бундай қилиш салаф ҳамда халафларнинг ишига хилоф», деган шайх Ибн Таймия вафот этганида ҳам қабри ва уйида хатми Қуръон қилинган. Буни Абдул Ҳодий Ҳанбалий ва бошқалар зикр қилишган.
Шунингдек, маййитга талқин қилиб туриш ҳам мустаҳаб амалдир. Рошид ибн Саъд, Замра ибн Ҳабиб ва Ҳаким ибн Умайрдан ривоят қилинади. Улар Химс аҳлидан бўлган тобеъинлардан эди. Улар: «Маййитни ерга қўйиб, устидан тупроқ тортилганидан кейин, одамлар тарқалишгач, ўша маййитнинг қабри устида туриб: «Эй фалончи! «Лаа илааҳа иллаллоҳу, ашҳаду аллаа илааҳа иллаллоҳу», деб уч марта айт. Эй фалончи! «Роббим Аллоҳ, диним Ислом, Набийим Муҳаммад алайҳиссалом», деб айтгин», дейди-да, кейин тарқалади», деб айтишган.
Абу Умома Бохилий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. У киши шундай дедилар: «Агар вафот этсам, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўликларга бажарилишини буюрган нарсаларни менга ҳам бажаринглар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизга қуйидагиларни буюрдилар: «Агар биродарларингиздан бири вафот этса, қабрига тупроқ тортилгач, ичингиздан бири қабр бошида турсин-да, сўнгра: «Эй фалончи ўғли фалончи», десин. У эшитади-ю, аммо жавоб бера олмайди. «Эй фалончи ўғли фалончи», десин. Шунда ҳалиги киши ўтириб олади. «Эй фалончи ўғли фалончи», десин. Маййит: «Аллоҳ раҳмат қилгур, бизни тўғри йўлга бошла», дейди, лекин сизлар буни ҳис қилмайсизлар. Шунда атрофдагилар: «Дунёдан чиқаётганингдаги нарсани зикр қил. Яъни «Лаа илааҳа иллаллоҳу ва анна Муҳаммадан Расулуллоҳ». Сен Аллоҳни Робб деб, Исломни дин деб, Муҳаммад алайҳиссаломни Набий деб, Қуръонни имом деб рози бўлгансан», десин. Чунки Мункар ва Накирнинг ҳар бири ўз соҳибининг қўлидан ушлаб: «Биз билан юр. Ҳужжати талқин қилинган кишининг ҳузурига бизни ўтирғизилмайди», дейди. Аллоҳ таоло унинг ҳужжатини иккови орасида тўсиқ қилади». Шунда бир киши: «Эй Аллоҳнинг Расули!
Агар онасини билмаса-чи?» деган эди, у зот: «(Бутун инсониятнинг онаси бўлмиш) Ҳаввога нисбат бериб: «Эй Ҳавво ўғли фалончи», дейилади», дедилар».
Ҳофиз ибн Ҳажар ушбу ҳадиснинг санадини «солиҳ» деганлар. Имом Зиё ҳам «Аҳком»ларида уни «кучли» деганлар.
Имом Нававий «Равза» китобида ушбу ҳадисни «заиф» деганлар. Лекин фазилат ҳақидаги ҳадисларда илм аҳли бўлмиш муҳаддис томонидан ишлатишга рухсат берилган. Ушбу ҳадисни бошқа саҳиҳ ҳадислар мустаҳкамлайди. Масалан, «Ўликларга субутни сўранглар» деган ҳадис ёки Амр ибн Оснинг васиятлари каби. Шом аҳли бу талқинга аввалги аср, яъни эргашиладиганлар замонидан буён амал қилиб келишади. Аллоҳ таоло: «Эслатгин, чунки эслатма мўминларга манфаат беради», деган (Зориёт сураси, 55-оят). Демак, банда эслатмага бу ҳолатда ундан-да ҳожатлироқдир.
Ибн Қайюм «Руҳ» номли китобида қуйидагиларни айтадилар: "Одамлар қадим пайтлардан то ҳозирги вақтимизгача, ҳадис собит бўлмаса ҳам, барча шаҳар ва асрларда ҳеч қандай инкорсиз бунга амал қилиб келишмоқда. Бу уммат мағрибдан машриққача ушбу одатни татбиқ қилган. У умматларнинг ақл ва маърифат жиҳатидан энг мукаммали бўлиб, ҳеч қачон эшитмайдиган ва ақл юритмайдиган кишига хитоб қилмайди. Бу нарсани бирор инкор қилувчи инкор ҳам қила олмайди. Балки бу аввалгиларнинг кейингиларга суннати бўлиб, кейингилар аввалгиларга эргашишади".
Кейинги мавзу:
Ўлганларга атаб Қуръон тиловат қилишнинг ҳукми;
Мавлид ва бидъат ҳақидаги ихтилоф.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа