Тасаввуф масалаларининг аксарияти баҳсли бўлса ҳам, уларнинг баъзиларида тортишув ҳаддан ташқари кўп ва ихтилофлидир. Ана шулардан бири шайх ҳақидаги масаладир.

Аҳли тасаввуфнинг ўзи ҳар бир нарсани шайхга боғлаб қўйган бўлади. Тасаввуфнинг мухолифлари эса тасаввуфни танқид қилишга шайх ҳақидаги фикрлар ва шайхларнинг сийратларини қурол қилиб оладилар. Аммо ўртача йўл тутганлар ҳам бор.

Аҳли тасаввуф: «Ҳар бир иш шайхга боғлиқ, шайх бўлмаса, ҳеч нарса бўлмайди, шайхи йўқнинг шайхи шайтондир», дейдилар. Баъзи бирлари эса ўз шайхлари ҳақида муболағага кетадилар. Уларнинг ғайбни билишлари, қаерда бўлса ҳам, бошига мушкулот тушган муридига ёрдам бериб, балогардон бўлишлари ва бошқа ғаройиб нарсаларни оғиз кўпиртириб гапирадилар.

Бу борада ҳар жамоа ўз шайхининг дунёдаги энг улуғ муршидлигини даъво қилади ва орада низолар ҳам чиқиб туради.

Тасаввуфнинг мухолифлари эса муридларнинг юқорида зикр этилгандек беўхшов гапларини ва шунга ўхшаш бошқа гап-сўзларни далил қилиб олиб, шайхларни ширкнинг сабабчилари сифатида сўкадилар. Уларни турли айблар билан айблайдилар.

Аммо бу масалани мўътадил равишда ўрганиш ва хулоса чиқаришга ҳаракат қилганлар жуда кам бўлади. Келинг, ана шу жуда камлардан бўлишга ҳаракат қилайлик.

Ҳозирги кунимизнинг аҳли тасаввуф шайхларидан бирлари Мисрдаги «Ал-ашийра ал-Муҳаммадия» тариқатининг бошлиғи шайх Муҳаммад Закий Иброҳим жанобларининг мухбирлар берган саволига жавобларини кўриб чиқайлик.

Савол:

«Сўфийлар муридни Роббига етиштириш учун шайх бўлиши зарурлиги ҳақида гапирадилар. Улар: «Шайхи йўқнинг шайхи шайтондир», дейдилар. Шу тўғрими?»

Жавоб:

«Болам, сўфийлар бу борада тўғри шариат, тўғри табиат, тўғри тажриба ва тўғри воқеликдан келиб чиққан ҳолда гапирадилар.

Шариатга келсак, Аллоҳ таоло: «Аҳли зикрдан сўранглар», деган.

У Зот яна: «Уни хабардордан сўра», деган.

У Зот яна: «Ана ўшаларни Аллоҳ ҳидоятга солгандир. Бас, уларнинг ҳидоятига иқтидо қил», деган.

У Зот яна: «Менга қайтган шахснинг йўлига эргаш», деган.

У Зот яна: «Сизларга Иброҳимда ва у билан бирга бўлганларда яхши ўрнак бор эди», деган.

Собит ҳадисда: «Сўрасалар бўлмасмиди?! Ахир билмасликнинг давоси сўраш-ку!» дейилган.

Бас, шундай экан, ҳидоятга бошловчи, ўрнак бўлувчи, эслатувчи ва Аллоҳга қочиш ва У Зотга ҳижрат қилиш бўйича хабардор зарур.

Сураи «Каҳф»да зикр қилинган Мусонинг эргашиш учун муршид исташини қара! Мусонинг ўз муршидига нисбатан кўрсатган одобига қара!

Шунинг учун Қуръонни ёд олмоқчи бўлган талабага тиловат ҳукмларини, уни адо этишни яхши билувчи устоз керак. Агар оддий кишининг ўзига қўйиб қўйилса, тиловатни тўғри ўрганиб олиши мумкин эмас. Балки хато ўрганиши, маъноларини бузиб юбориши эҳтимоли кучли.

Бу ҳақиқат барча диний ва дунёвий илмларга боғлиқ. Турли касбу ҳунар ва санъатларни ўрганиш учун мутахассис устоз лозим.

Агар кишига илм ўргатадиган шайх бўлмаса, у адашади ва шайтоннинг йўлига юради ҳамда охир-оқибат ҳалокатга учрайди. Агар кишига бошқа ҳунар ва касбларни эгаллашда устоз бўлмаса, ўша ишни яхши уддалай олмайди. Шу боис ҳам Аллоҳ таолонинг йўлида юрмоқчи бўлган солик учун уни иршод қилувчи устоз лозимлиги шубҳасиз. Бу устоз унга шайтоннинг ҳийлаларидан сақланишни ўргатади, ибодат ва муомалотлардаги нозик масалаларни осон йўл билан кўрсатиб беради».

Аммо баъзи уламолар: «Илми бор киши учун шайх бўлиши шарт эмас. Ундай одам ўзи ҳосил қилган илм ила ўз йўлини топа олиши мумкин», дейдилар.

Бундай фикрдаги уламолар жумласига қадимда аҳли тасаввуфнинг улуғ имомларидан бири бўлган Иброҳим ибн Адҳам раҳматуллоҳи алайҳи ҳам кирганлар. У киши ўзларига қараб: «Менга насиҳат қилинг!» деган одамга: «Аллоҳни соҳиб тутгин! Одамларни четда қўйгин!» деганлар.

Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор, мавлоно Яъқуб Чархий ва ҳазрати Хожа Баҳоуддин раҳматуллоҳи алайҳим ҳам шу фикрда бўлганлар. Фахруддин Али Сафий «Рашаҳоту айнул ҳаёт»да хожа Убайдуллоҳ Аҳрордан қуйидагиларни нақл қиладилар:

«Айтур эдиларки:

«Мавлоно Яъқуб Чархий алайҳирроҳма айтдиларким: «Термизда бир шайхнинг суҳбатига бордим, у кўп муболаға қилар эди. «Муриднинг иши шайхсиз ҳеч ерга бормас», дер эди. Унга айтдимки:

«Ояти каримада «Ал-явма акмалту лакум динакум ва атмамту алайкум неъмати» – (Бугун сиз учун динингизни комил қилдим ва сиз учун неъматимни тўлиқ этдим), дейилган. Бунинг мазмунига кўра, Китоб ва суннатга амал этиш ила иш кифоя қилур. Кишига зоҳир юзасидан пири муқтадо тутиш лозим эмасдир».

Ул шайхнинг тили тутилди. Бу сўзни ҳазрати Хожа Баҳоуддин қуддиса сирруҳуга айтган эдим, у кишига маъқул келди ва қабул ила лутф кўргаздилар» («Рашаҳот», 353-бет).

Бугунги кунда ҳам илми етарли одам ўзидан илми паст кишини шайх қилиб олмаслиги, балки динни китоблардан ўрганиб олиш мумкинлигини таъкидлайдиган уламолар бор. Улар сирасига суриялик машҳур олим, кўплаб китоблар муаллифи, тасаввуф илмининг катта билимдони Муҳаммад Саъийд Бутий кирадилар. У киши ўзларининг «Ал-ҳикам ал-Атоийя» китобига ёзган шарҳларида мазкур маънони таъкидлаганлар.

Баъзи бир уламолар бу масалани батафсил тушунтиришга ҳаракат қилганлар. Мисол учун, машҳур сўфий олим шайх Аҳмад Зарруқ ўзларининг «Қавоидут-тасаввуф» китобларида қуйидагиларни ёзадилар:

«Андалуснинг мутааххир фуқаҳолари шайхларни қўйиб, китоблар билан кифояланиш ҳақида тортишиб қолдилар. Улар турли юртларга мактуб ёздилар. Ҳар ким ўз билганича жавоб берди. Жумлаи жавоблар уч доирадан ташқарига чиқмайди.

1. Шайхларга назар солиш керак.

Оқил, ҳозиқ, илм йўлларини яхши билган киши таълим шайхини қўйиб, китоблар билан кифояланса бўлади.

Диндор ва оқил насиҳатгўйнинг суҳбати билан кифояланиб, тарбия шайхини қўйса бўлади.

Учрашув ва табаррук ила кифояланиб, тарқия шайхини қўйса бўлади.

2. Толибнинг ҳолига назар солиш керак.

Илмсиз киши учун уни тарбияловчи шайх лозим.

Оқил ва билимли кишининг тараққиёти учун китоб кифоя қилади. Аммо у мақсадга етса ҳам, ўзи қийналиши турган гап.

3. Кўзланган нарсаларга назар солиш керак.

Тақво баён қилинган ва умумий нарса бўлгани учун, уни ўрганишда шайхга эҳтиёж йўқ.

Истиқоматнинг яхшисини айира билиш учун шайх лозим. Гоҳида оқил киши китоблар ўқиш ва уриниш туфайли шайхсиз ҳам мақсадига етиши мумкин.

Тарқияга эришиш учун эса шайх бўлиши лозим».

Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, тариқатда шайхнинг бўлиши афзал. Бошқа илм ва ҳунарларни устоздан ўрганиш ўзича ўрганишдан афзал бўлганидек, бу илмда ҳам етук устоз бўлса, ўша кишига шогирд тушган афзал. Аммо ўша етук устоз бўлмаса, илмли одам ўзи китоблардан фойдаланиб иш юритгани маъқул.

Агар «йўқдан кўра бор» қабилида иш тутиб, илмли одам илмсиз шайхга қўл берса, илмсиз кишиларга ёмон ўрнак бўлишлари эҳтимоли бор. Чунки қадимда шу тариқа иш олиб бориш оқибатида катта ва кўп тойилишлар бўлган.

«Шайх» дегани «одамларнинг тавбасини қабул қиладиган зот» дегани эмас. Балки «Аллоҳ таолога тавба қилишнинг осон йўлларини ўргатадиган устоз» деганидир.

«Шайх» дегани «амалларнинг фарзу вожибини янгидан жорий қиладиган зот» дегани эмас. Балки «барча амалларни шариат кўрсатганидек адо этишни ўргатадиган устоз» деганидир.

«Шайх» дегани «ғайбдан хабар берадиган зот» дегани эмас. Балки «кишиларни ғайбни Аллоҳ таолодан бошқа ҳеч ким билмаслигига эътиқод қилишга чақирадиган устоз» деганидир.

«Шайх» дегани «гуноҳ қилишдан холи маъсум зот» дегани эмас. Балки «кишиларга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ўзга ҳеч бир маъсум йўқлигини таълим берадиган устоз» деганидир.

«Шайх» дегани «ўз муридларини қиёмат куни шубҳасиз қутқариб оладиган зот» дегани эмас. Балки «уларни қиёмат куни учун бу дунёда тайёргарлик кўришга ўргатадиган устоз» деганидир.

Бас, шундай экан, кишиларни тасаввуф илмига ўргатиш учун етук устоз лозимдир.

Хўш, тасаввуф илмидаги етук устоз қандай сифатларга эга бўлиши керак?

Аллоҳ таоло Каҳф сурасида шундай марҳамат қилади:

﴿وَمَن يُضۡلِلۡ فَلَن تَجِدَ لَهُۥ وَلِيّٗا مُّرۡشِدٗا١٧﴾

«Кимни залолатга кетказса, унинг учун муршиди валийни топа олмассан» (17-оят).

Ушбу ояти каримада бир неча дақиқ маънолар бор.

Биринчиси: агар Аллоҳ таоло бировни залолатга кетказса, уни муршиди валий ҳам қутқара олмайди.

Иккинчиси: муршиди валий одамларнинг ҳидоятига сабаб бўлиши мумкин.

Учинчиси: агар муршиди валий бор бўлса, Аллоҳ таолонинг йўлига даъват мукаммал бўлади. Агар инсон ўзига тўғри йўлга иршод қилувчи устозни топса, унинг Аллоҳ таолонинг йўлига кириши ва ўша йўлда юриши осонлашади.

Бундан динни, хусусан, тасаввуф илмини кишиларга ўргатиш учун муршиди валий лозимлиги келиб чиқади.

Аҳли тасаввуф: «Аллоҳ таоло:

﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَكُونُواْ مَعَ ٱلصَّٰدِقِينَ١١٩﴾

«Эй иймон келтирганлар! Аллоҳга тақво қилинглар ва содиқлар билан бирга бўлинглар» (Тавба сураси, 119-оят), деганда далил қилган содиқлар сўфийлардир», дейдилар.

Ушбу тушунчани баъзи аҳли тасаввуф муболаға тарзида бўрттириб, «Сўфийлардан бошқалар содиқ эмасдир» деган қоидага айлантириб оладилар. Аммо ушбу оятдаги «содиқлар» иборасидан «сўфийлар» деган маъно чиқишига уларнинг ҳеч қандай далиллари йўқ.

Ояти каримадаги «содиқлар» кимлигини билиш учун эса яна Қуръони Каримнинг ўзига мурожаат қилиш керак.

Аллоҳ таоло Бақара сурасида марҳамат қилиб айтадики:

۞لَّيۡسَ ٱلۡبِرَّ أَن تُوَلُّواْ وُجُوهَكُمۡ قِبَلَ ٱلۡمَشۡرِقِ وَٱلۡمَغۡرِبِ وَلَٰكِنَّ ٱلۡبِرَّ مَنۡ ءَامَنَ بِٱللَّهِ وَٱلۡيَوۡمِ ٱلۡأٓخِرِ وَٱلۡمَلَٰٓئِكَةِ وَٱلۡكِتَٰبِ وَٱلنَّبِيِّ‍ۧنَ وَءَاتَى ٱلۡمَالَ عَلَىٰ حُبِّهِۦ ذَوِي ٱلۡقُرۡبَىٰ وَٱلۡيَتَٰمَىٰ وَٱلۡمَسَٰكِينَ وَٱبۡنَ ٱلسَّبِيلِ وَٱلسَّآئِلِينَ وَفِي ٱلرِّقَابِ وَأَقَامَ ٱلصَّلَوٰةَ وَءَاتَى ٱلزَّكَوٰةَ وَٱلۡمُوفُونَ بِعَهۡدِهِمۡ إِذَا عَٰهَدُواْۖ وَٱلصَّٰبِرِينَ فِي ٱلۡبَأۡسَآءِ وَٱلضَّرَّآءِ وَحِينَ ٱلۡبَأۡسِۗ أُوْلَٰٓئِكَ ٱلَّذِينَ صَدَقُواْۖ وَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُتَّقُونَ١٧٧

«Яхшилик юзингизни машриқ ёки мағриб томонга буришингизгина эмас. Лекин яхшилик – Аллоҳга, охират кунига, фаришталарга, китобга, набийларга иймон келтирган ва молини яхши кўра туриб, яқин қариндошларга, етимларга, мискинларга, йўқсил йўлчига, тиланчиларга ва қул озод қилишга берган ҳамда намозни тўкис адо этган, закотни берган киши ҳамда аҳд қилганда, аҳдига вафо қилувчилар, йўқчилик, қийинчилик ва шиддат вақтида сабр қиладиганларникидир. Ана ўшалар содиқ бўлганлардир. Ана ўшалар, ўшаларгина тақводорлардир» (177-оят).

Одатда одамлар яхшилик матлуб эканлиги ҳақида ихтилоф қилмайдилар, балки яхшилик нима эканлиги ҳақида ихтилоф қиладилар. Ҳар ким ўзининг йўлини яхши деб тушунади. Яхшилик маъносига ўзича таърифлар келтиради, чегаралар қўяди, белгилар белгилайди. Улар кўпинча яхшиликни белгилашда ақлларини, ота-боболаридан қолган урф-одатларни, ўзлари яшаб турган жамиятдаги ўлчовларни тушунадилар.

Бирлари яхшилик деб тушунган нарсани бошқалари мутлақо ёмонлик деб тушунишлари ҳам мумкин. Демак, яхшиликнинг ҳақиқатини мазкур ҳоллардан устин турувчи жиҳат белгилаши керак.

Ислом динида яхшилик – Аллоҳ таоло яхши деган нарсалардир. Уларнинг нима экани юқоридаги оятда тўлиқ таърифлаб берилган.

Келинг, аввал ушбу ояти каримани батафсил ўрганайлик. Оятнинг бошида Аллоҳ таоло:

«Яхшилик юзингизни машриқ ёки мағриб томонга буришингизгина эмас», деб, яхшилик маълум бир ҳаракат ёки гап-сўзларни ўзича қилиш ва айтиш билан бўлиб қолмаслигини таъкидламоқда. Сўнгра эса яхшилик нималигини таърифлашга ўтиб:

«Лекин яхшилик – Аллоҳга, охират кунига, фаришталарга, китобга, набийларга иймон келтирган ва молини яхши кўра туриб, яқин қариндошларга, етимларга, мискинларга, йўқсил йўлчига, тиланчиларга ва қул озод қилишга берган ҳамда намозни тўкис адо этган, закотни берган киши ҳамда аҳд қилганда, аҳдига вафо қилувчилар, йўқчилик, қийинчилик ва шиддат вақтида сабр қиладиганларникидир», демоқда.

Бу ояти каримада яхшилик бир неча қисмга бўлинмоқда:

1. Иймон:

«...ким Аллоҳга, охират кунига, фаришталарга, Китобга, набийларга иймон келтирган...»

Яъни Аллоҳга, Унинг борлигига, сифатларига, исмларига, ягоналигига, тарбиячи эканлигига, илоҳлигига иймон келтириш;

Охират кунига, яъни қиёмат бўлишига иймон келтириш; фаришталарга, уларнинг сифатларига иймон келтириш;

Китобга, яъни Аллоҳ таоло томонидан бандаларни ҳидоятга бошлаш учун нозил қилинган илоҳий-самовий китобларга иймон келтириш;

Аллоҳ таоло юборган набийларнинг бирортасини ҳам қўймасдан, ҳаммасига иймон келтириш.

Ушбу иймон келтиришлар яхшиликнинг боши ва асосидир. Бусиз, яъни иймонсиз ҳеч қандай яхшилик бўлиши мумкин эмас. Чунки кимнинг Аллоҳ таолога, охират кунига, фаришталарга, китобларга, набийларга иймони йўқ бўлса, ундан яхшилик чиқмайди, чиқса ҳам, доимий бўлмайди, балки бирор сабабга боғлиқ бўлади. Ўша сабаб тугаса, яхшилиги ҳам тугайди.

2. Мол-дунёсидан нафақа қилиш:

«...молини яхши кўра туриб, яқин қариндошларга, етимларга, мискинларга, йўқсил йўлчига, тиланчиларга ва қул озод қилишга берган...»

Яхши кўрган молидан қариндош-уруғларга; боқувчисидан ажраб қолган етимларга, яъни боқувчисиз қолган, балоғат ёшига етмаган ёш болаларга; мискинларга, яъни еб-ичиш ва яшаш учун етарли маблағи, даромади йўқ кишиларга; ватангадоларга, яъни ватанидан узоқда нафақасиз қолган одамларга; тиланчиларга, яъни ўзида яшаш учун моддий имконияти йўқлигидан мажбур бўлиб бошқалардан моддий ёрдам сўраганларга; қул озод қилишга, яъни хожаси билан маълум миқдор маблағ эвазига озодликка чиқишни келишиб қўйган қулларга бериш мусулмон кишининг яхшилиги аломати экан.

Мол беришни одат қилган одам ҳирс, заифлик, бахиллик сиртмоғидан озод бўлади. Мол-дунёга қулликдан озод бўлади. Бу юксак инсоний фазилатдир. Фақат юксак инсоний фазилатлар соҳибигина мазкур тоифадаги кишиларга холис ёрдам беради. Бу ишни қилган инсон ҳақиқий яхшиликни қилган бўлади.

3. Намоз ўқиш.

«...намозни тўкис адо этган...»

Фарз намозларни ўз вақтида, рукуъ, сажда ва бошқа арконларини жойига қўйиб, хушуъ-хузуъ билан яхшилаб ўқиш. Намозда инсон ҳам сирти, ҳам ичи – буткул борлиғи билан Аллоҳга юзланади. Унда инсоннинг жисми ҳам, ақли ҳам, руҳи ҳам ҳаракатга келади. Намоз ўқимаган одам Аллоҳ таърифлаган яхшиликни қилмаган бўлади.

4. Закот бериш.

«...закот берган...»

Мусулмонларнинг бой-бадавлатлари молларидан маълум миқдорини ҳақдор биродарларига молиявий ибодат сифатида берадилар. Бу иш мол эгасига Аллоҳ томонидан фарз қилинган. Шу фарзни адо этадиган одам яхшилик қилувчидир.

5. Аҳдига вафо қилиш.

«...Аҳд қилганда аҳдига вафо қилувчилар...»

Аҳдига вафодорлик мусулмонликнинг, иймоннинг кўзга кўринган белгиларидан бўлиб, Қуръони Каримда қайта-қайта такрорлангандир. Ким аҳдига вафо қилса, Аллоҳ таърифлаган яхшиликдан насибадор бўлган бўлади.

6. Сабр қилиш.

«...йўқчилик, қийинчилик ва шиддат вақтида сабр қиладиганлар...»

Фақирлик, бечоралик пайтида, касаллик, беморлик вақтида, уруш, душманлар билан тўқнашув чоғида инсон машаққатларга учрайди. Шундай ҳолларда сабр қилиш лозим.

Сабрлилик ҳам иймонли мусулмон кишиларнинг алоҳида олий ва зарурий сифатларидан ҳисобланади. У ҳақда аввалги оятлар тафсирида батафсил сўз юритилди. Демак, турли қийин ҳолатларда сабр қилувчилар Аллоҳ таърифлаган яхшилик соҳибларидан бўлар эканлар.

Оятнинг охирида мазкур олиймақом сифатларга эга бўлганлар:

«Ана ўшалар содиқ бўлганлардир. Ана ўшалар тақводорлардир», деб таърифланмоқда.

Абу Зарр Ғифорий розияллоҳу анҳу Набий алайҳиссаломдан «Иймон нима?» деб сўраганларида, Пайғамбаримиз Муҳаммад алайҳиссалом ушбу оятни тиловат қилганлар. Кейин яна қайта сўраганларида, яна шу оятни тиловат қилганлар.

Шундай қилиб, Аллоҳ битта оятда эътиқод асосларини, жон ва мол ибодатларини бирлаштириб, бир-биридан ажрамайдиган қилиб, уларнинг ҳаммасига «яхшилик» деб сарлавҳа қўйибди. Шунинг учун ҳам ушбу унвон остига дохил бўлиб, унга амал қилганларни Аллоҳ таоло «Ана ўшалар содиқ бўлганлардир. Ана ўшалар тақводорлардир», деб таърифламоқда.

Ҳа, ўшалар иймонида, Исломида содиқ бўлганлардир.

Ана ўшалар ақийдасида, амалида содиқ бўлганлардир.

Ана ўшалар Аллоҳнинг айтганини қилиб, қайтарганидан қайтган тақводорлардир.

Ўтган азизларимиздан Суфёни Саврий ушбу оятни ўқиб туриб: «Яхшиликнинг барча тури шу оятдадир», деганлар.

Ибн Касийр раҳматуллоҳи алайҳи: «Ким шу оят билан сифатланса, Исломнинг барча соҳаларига кириб, яхшиликнинг бошидан тутган бўлади», деганлар.

Аллоҳ таоло содиқларни Ҳашр сурасида қуйидагича васф қилади:

لِلۡفُقَرَآءِ ٱلۡمُهَٰجِرِينَ ٱلَّذِينَ أُخۡرِجُواْ مِن دِيَٰرِهِمۡ وَأَمۡوَٰلِهِمۡ يَبۡتَغُونَ فَضۡلٗا مِّنَ ٱللَّهِ وَرِضۡوَٰنٗا وَيَنصُرُونَ ٱللَّهَ وَرَسُولَهُۥٓۚ أُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلصَّٰدِقُونَ٨

«Ўз диёрларидан ва мол-мулкларидан жудо қилинган, Аллоҳдан фазл ва Унинг розилигини тилайдиган ҳамда Аллоҳга ва Унинг Расулига ёрдам берадиган фақир муҳожирларгадир. Ана ўшалар содиқлардир» (8-оят).

Муҳожирлар асли маккалик кишилар бўлиб, дину иймон деб она юртларини, мол-мулкларини, қариндош-уруғларини ташлаб, Мадинаи Мунавварага ҳижрат қилганлар (кўчиб ўтганлар). Шу сабабли уларнинг кўплари мискин, фақирга айланган эдилар. Улар фақат Аллоҳ берадиган фазлни деб ва Унинг розилигини топамиз деб, бу машаққатларга бўйин эгдилар. Қийин аҳволга қарамасдан, Аллоҳнинг иши учун ва Пайғамбарнинг иши учун қўлларидан келган барча ёрдамларини аямадилар. Шунинг учун ҳам Аллоҳ уларни «иймонларида содиқ кишилар» деб мақтамоқда.

Юқоридаги сатрлардан содиқлик сўфийлик йўлига кириш билангина пайдо бўлиб қолмай, балки у кўпгина сифатларни ўзида жамлаган кишиларда бўлишини англаб оламиз.

Ўз-ўзидан, тариқат шайхи бўлиш учун мазкур сифатларнинг ҳаммасини ўзида мужассам қилиш лозимлиги келиб чиқади.

Дастлаб ўрганган оятимизда шайх валий бўлиши кераклиги айтилган эди. Валий ҳақида ҳам кўпгина фикрлар тарқалган. Агар одамлардан «Валий ким?» деб сўраладиган бўлса, «Каромат кўрсатадиган одам» деган жавобни олишимиз турган гап.

Аммо биз одамлар орасида тарқалган фикрга қараб эмас, Қуръони Карим оятига қараб ҳукм чиқаришимиз керак.

Аллоҳ таоло Юнус сурасида валийларнинг васфида қуйидагиларни айтади:

أَلَآ إِنَّ أَوۡلِيَآءَ ٱللَّهِ لَا خَوۡفٌ عَلَيۡهِمۡ وَلَا هُمۡ يَحۡزَنُونَ٦٢ ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ وَكَانُواْ يَتَّقُونَ٦٣ لَهُمُ ٱلۡبُشۡرَىٰ فِي ٱلۡحَيَوٰةِ ٱلدُّنۡيَا وَفِي ٱلۡأٓخِرَةِۚ

«Огоҳ бўлингким, Аллоҳнинг дўстларига хавф йўқдир ва улар маҳзун ҳам бўлмаслар. Улар иймон келтирганлар ва тақво қилганлардир. Уларга дунё ҳаётида ҳам, охиратда ҳам хушхабар бор» (62-64-оятлар).

Ҳа, Аллоҳ таолонинг валийларига бу дунёда ҳам, охиратда ҳам ҳеч қандай хавф йўқ. Улар икки дунёда ҳам тўлиқ омонликдадирлар. Улар бу дунёда Аллоҳ таолога валий бўлганлари учун, У Зотнинг кўрсатмалари бўйича ҳалол-пок, тўғри яшаганлари учун уларга ҳеч нарса хавф-хатар солмайди. Уларнинг соғлигига, мол-мулкига, обрў-эътиборига, оиласига, жонларига, умуман, ҳеч нарсаларига ҳеч қандай хавф йўқ. Шунингдек, охиратда ҳам уларга дўзахнинг, ундаги азоб-уқубатларнинг ҳеч қандай хавфи йўқ.

Аллоҳ таолонинг валийлари бу дунё ва охиратда ҳеч хафа ҳам бўлмаслар. Улар доимо хурсанд бўлурлар.

Ана ўша бахтиёр шахслар, Аллоҳ таолонинг дўсти бўлиш шарафига муяссар бўлганлар, икки дунёда хавфдан холи бўлганлар, икки дунёда хафа бўлмайдиганлар кимлар?

«Улар иймон келтирганлар ва тақво қилганлардир».

Демак, Аллоҳ таолонинг валийси бўлиш жуда ҳам осон экан. Бунинг учун аввало У Зотга иймон келтириш, иккинчидан эса тақводор бўлиш, яъни Аллоҳ таолонинг айтганини қилиб, қайтарганидан қайтиб яшаш лозим экан.

Кимнинг иймонида заррача хато бўлса ёки Аллоҳ таолонинг кўрсатмалари асосида эмас, ўзганинг йўлида ҳаёт кечирса ёхуд ўз-ўзига йўлланма тузиб олса, у Аллоҳ таолога валий бўлиш бахтидан маҳрумдир.

Аллоҳ таолога дўст бўлганларга эса:

«Уларга дунё ҳаётида ҳам, охиратда ҳам хушхабар бор».

Аллоҳ таолонинг валийларига икки дунё саодатининг хушхабари бор. Улар иймонлари ва тақволари туфайли, Аллоҳ таолонинг инояти ила аввало бу дунёда саодатли ҳаёт кечирадилар. Охиратда эса худди шу иймонлари ва тақволари сабабли жаннатга дохил бўладилар.

Демак, шайхда иймон ва тақво сифатлари олий даражада бўлиши лозим ва лобуд экан.

Шайхнинг яна бир сифати муршид бўлишдир.

«Муршид» дегани иршод қилувчи – кишиларни тўғри йўлга бошловчи, яхшилик башоратини бериб, ёмонликдан огоҳлантирувчи деганидир. Бас, шайх яхшиликнинг башорати(хушхабари)ни бериб, ёмонликдан огоҳлантирар экан, бу ишни Қуръони Каримга биноан олиб бориши керак.

Бу иш қайси асосда бўлиши лозимлиги Қуръони Каримнинг Тавба сурасида қуйидагича баён қилинади:

فَلَوۡلَا نَفَرَ مِن كُلِّ فِرۡقَةٖ مِّنۡهُمۡ طَآئِفَةٞ لِّيَتَفَقَّهُواْ فِي ٱلدِّينِ وَلِيُنذِرُواْ قَوۡمَهُمۡ إِذَا رَجَعُوٓاْ إِلَيۡهِمۡ لَعَلَّهُمۡ يَحۡذَرُونَ١٢٢

«Ҳар жамоадан бир нафар тоифа бўлсайди. Улар динни чуқур англаб, қайтиб келган вақтла­рида қавмларини огоҳлантирардилар. Шоядки, улар ҳазир бўлсалар» (122-оят).

Бу ояти карима ва уламоларимизнинг унга турли ёндашувларидан Аллоҳ таоло динимизни чуқур англаб етишимизга қанчалик юқори аҳамият бергани яққол кўриниб турибди. Бу ҳолат Ислом жамияти диний илмларни чуқур эгаллаган уламоларни етарлича тайёрлашга алоҳида эътибор бериши лозимлигини кўрсатади. Шу билан бирга, уламоларнинг жамиятдаги ўринлари ва масъулиятлари юксак эканини ҳам таъкидлайди.

Демак, иршод қилиш учун аввало динда фақиҳ бўлиш, уни чуқур англаб етиш керак. Динда фақиҳ бўлиш эса Қуръони Карим ва Суннати мутоҳҳарани пухта эгаллашни, иймон, Ислом, эҳсон, тақво ва шукр каби асосларни чуқур билишни тақозо қилади. Бу нарсаларни аъло даражада ўзлаштирмаган киши динда фақиҳ бўлмайди. Бинобарин, муршид, шайх ҳам бўла олмайди.

Иршодни ўзига лозим тутишни истаган кишига динда фақиҳ бўлишнинг ўзи кифоя қилмайди. Кўпгина фақиҳлар бор, аммо улар кишиларни иршод қила олмайди. Чунки улар илм ўрганганлари билан, уни одамларга етказишни билмайдилар. Бошқача қилиб айтганда, одамларни динга даъват қилиш сирларидан бехабарлар. Бу ҳолда «қош қўяман деб, кўз чиқариш» турган гап. Аллоҳ таолонинг йўлига даъват қилишнинг ўзи ҳам алоҳида бир илм. Унинг ўз қоидалари бор. Ўша қоидаларни пухта ўрганган кишигина бу муҳим ишни ўз ўрнида уддалай олади.

Аллоҳ таоло Ўз йўлига одамларни қай йўсинда даъват қилиш кераклиги ҳақида Наҳл сурасида қуйидагиларни айтади:

ٱدۡعُ إِلَىٰ سَبِيلِ رَبِّكَ بِٱلۡحِكۡمَةِ وَٱلۡمَوۡعِظَةِ ٱلۡحَسَنَةِۖ وَجَٰدِلۡهُم بِٱلَّتِي هِيَ أَحۡسَنُۚ

«Роббингнинг йўлига ҳикмат ва яхши мавъиза ила даъват қил. Ва улар ила гўзал услубда мужодала эт» (125-оят).

Ушбу оятда Аллоҳ таоло Ислом даъвати асослари ва услубларини Набийимиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга ва у зот орқали даъватчи умматларига баён қилиб бермоқда.

Аввало:

«Роббингнинг йўлига...»

Яъни даъват Аллоҳнинг йўлига бўлмоғи керак экан. Баъзи шахсларга, гуруҳларга, тоифаларга эмас, фақат холис Аллоҳнинг йўлига бўлиши керак.

Иккинчидан:

«...ҳикмат...»

Демак, даъват ҳикмат билан амалга оширилиши керак. Бунда даъват қилинаётганларнинг ижтимоий, маданий савияси ва бошқа омилларни эътиборга олиб, оғир келмайдиган йўсинда даъват қилиш лозим.

Учинчидан:

«...ва яхши мавъиза ила даъват қил».

Даъват яхши мавъиза орқали йўлга қўйилмоғи керак. Кишиларни қизиқтириш, рағбатлантириш учун чиройли сўз ва гапларни топиб гапириш зарур бўлади. Уларни нафратлантирмаслик лозим.

Тўртинчидан:

«Ва улар ила гўзал услубда мужодала эт».

Сўфийларнинг ўзлари айтишларича, тасаввуф – силсиласи Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга етиб борадиган илмдир. Ҳамма тариқатлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга бориб етади. Бинобарин, ўзини иршодга лойиқ кўрган ҳар бир шайх Набий соллаллоҳу алайҳи васалламни ўзига мутлақ ўрнак қилиб олиши керак. Бусиз иршодни даъво қилмаса ҳам бўлади.

Хусусан, ҳар бир шайх Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Қуръони Каримда зикр этилган қуйидаги вазифаларининг давомчиси бўлмоғи шарт.

Аллоҳ таоло Бақара сурасида мусулмон умматига хитоб қилиб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг вазифалари ҳақида қуйидагиларни айтади:

كَمَآ أَرۡسَلۡنَا فِيكُمۡ رَسُولٗا مِّنكُمۡ يَتۡلُواْ عَلَيۡكُمۡ ءَايَٰتِنَا وَيُزَكِّيكُمۡ وَيُعَلِّمُكُمُ ٱلۡكِتَٰبَ وَٱلۡحِكۡمَةَ وَيُعَلِّمُكُم مَّا لَمۡ تَكُونُواْ تَعۡلَمُونَ١٥١

«Шунингдек, ичингизга ўзингиздан, сизларга оятларимизни тиловат қиладиган, сизларни поклайдиган, сизларга Китобни, ҳикматни ва билмайдиган нарсаларингизни ўргатадиган Расул юбордик» (151-оят).

Эътибор қилинса, ушбу ояти каримада:

 «Шунингдек, ичингизга ўзингиздан... Расул юбордик», дейилиши мусулмон уммати учун катта бахт ҳисобланади. Оятдаги васф шундайки, худди Аллоҳ таоло мусулмонлар билан алоҳида қолиб, уларга Ўзи берган неъматларни, фазлларни бирма-бир санаб бераётганга ўхшайди:

Биринчидан:

«Ўзингиздан танлаб Расул юбордим».

Иккинчидан:

«У Расул сизларга оятларимни тиловат қилиб беради».

Шунингдек, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ворисликни даъво қилаётган шайх ҳам ўз талабаларига Аллоҳ таолонинг оятларини тиловат қилиб, улардан дарс бериши керак.

Учинчидан:

«сизларни поклайди».

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга ворис бўлган шайх ҳам руҳий тарбия ила ўз шогирдларини поклаши лозим. Ҳа, шайхлар ўз муридларининг қалбларини маънавий кирлардан ва хасталиклардан поклашлари зарур.

Тўртинчидан:

«у Расул сизларга Китобни – Қуръонни ўргатади».

Бинобарин, Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга ворис бўлган шайх ҳам ўз шогирдларига қуръоний таълим бермоғи керак.

Бешинчидан:

«ҳикматни ўргатади».

Бу ердаги «ҳикмат»дан мурод Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларидир. Демак, шайхлар ўз муридларига Суннати мутоҳҳарани ҳам ўргатишлари керак.

Олтинчидан:

«Билмайдиган нарсаларингизни ўргатади».

Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз умматларига улар билмайдиган нарсаларни ўргатганлари каби, шайхлар ҳам ўз шогирдларига улар билмайдиган нарсаларни ўргатишлари лозим бўлади.

Юқорида зикр қилинган далиллардан муршиди валий даражасидаги шайх бир қанча сифатларга эга бўлмоғи кераклигини ўрганиб олдик.

Худди шу фикрларни ҳақиқий сўфийларнинг ўзлари ҳам таъкидлаганлар. Фикримизнинг далили сифатида Ибн Банно Сарақситий раҳматуллоҳи алайҳининг сўфийлар ҳузурида катта мақомга эга бўлган «Ал-мабоҳисул аслийя» номли қасидасидан қуйидаги байтларни келтиришга ижозат бергайсиз:

Ор бўлсин илмларни рози қилмаганга,

Мавжуду ғайри мавжудни билмаганга.

Ор бўлсин аввал фақиҳ бўлмаганга,

Бошқа аҳкомларни идрок этмаганга.

Ор бўлсин ҳадду усулу тилни билмаганга,

Зикр ҳамда ҳадису бурҳонни билмаганга.

Ор бўлсин илми ҳолни маҳкам билмаганга,

Ва ҳам «эрлар» мақсадини идрок қилмаганга.

Ор бўлсин маъбуднинг сифатларин покламаганга,

Ва ҳам вужуднинг мартабаларин идрок қилмаганга.

Ор бўлсин нафсни ҳам ақлни ва руҳни билмаганга,

Ва шарҳ қилинган кўксини идрок қила олмаганга.

Ор бўлсин носих ва мансух илмин сирини билмаганга,

Ор бўлсин буларни билмай, шайхликни даъво қилганга.

Энди мазкур байтлардаги маъноларни теранроқ англаб етиш учун уларни қисқача шарҳ қилишга ўтайлик:

Ор бўлсин илмларни рози қилмаганга,

Мавжуду ғайри мавжудни билмаганга.

Яъни барча керакли илмларни ўрганмай туриб, шайхликни даъво қилувчига ор бўлсин. Мавжудлиги вожиб, мавжудлиги оризни ҳамда адамлиги вожиб ва адамлиги оризни ажрата олмай туриб, шайхликни даъво қилувчига ор бўлсин.

Ор бўлсин аввал фақиҳ бўлмаганга,

Бошқа аҳкомларни идрок этмаганга.

Яъни шайхликни даъво қилувчи шахс ҳамма нарсадан олдин фақиҳ бўлмоғи, шариат аҳкомларини дақиқ жойларигача тушунган бўлмоғи лозим. Агар шуларни билмай туриб, шайхликни даъво қилса, унга ору номус бўлсин! Чунки ҳар нарсада Аллоҳ таолонинг ҳукмини билмай туриб, ўша ишлардан бирортасини қилиш мумкин эмас. Агар ўша шахс шайх бўлиб, омманинг тарбияси ила машғул бўладиган бўлса, унинг фақиҳ бўлмоғи яна ҳам зарур бўлади. Шунингдек, бундай одам ўзига тўқнаш келадиган ҳар бир аҳкомни билиш қобилиятига соҳиб бўлмоғи лозим.

Ор бўлсин ҳадду усулу тилни билмаганга,

Зикр ҳамда ҳадису бурҳонни билмаганга.

Яъни шайхликни даъво қилувчи шахс юқоридаги байтда айтилган илмларни билмаса, унга ор бўлади:

«Ҳадд» – мантиқ илми;

«Усул» – Усулул фиқҳ илми;

«Тил» – араб тилига оид сарф, наҳв, балоғат, фасоҳат ва маъоний каби илмлар;

«Зикр» – Қуръони Карим;

«Ҳадис» – Суннати Набавия;

«Бурҳон» – Илми ақоид.

Ор бўлсин илми ҳолни маҳкам билмаганга,

Ва ҳам «эрлар» мақсадини идрок қилмаганга.

Яъни «илми ҳол» – тасаввуфни яхши билмай туриб, тасаввуфнинг «эрлар»и бўлган катта уламоларнинг гаплари, ишоралари, рамзлари ва қасдларини яхши билмай туриб, шайхликни даъво қилган одамга ор бўлсин.

Ор бўлсин маъбуднинг сифатларин покламаганга,

Ва ҳам вужуднинг мартабаларин идрок қилмаганга.

Яъни Аллоҳ таолонинг сифатларини У Зотга лойиқ бўлмаган сифатлардан покламай туриб, шайхлик даъвосини қилганларга ор бўлсин. Вужуднинг ориз, вожиб, мушоҳид ва муғайяб каби мартабаларини билмай туриб, шайхлик даъвосини қилганларга ор бўлсин.

Ор бўлсин нафсни ҳам ақлни ва руҳни билмаганга,

Ва шарҳ қилинган кўксини идрок қила олмаганга.

Яъни шайхлик даъвосини қилган шахс нафс нима, ақл нима ва руҳ нималигини билмаса, уларнинг орасидаги фарқни англай олмаса, унга ор бўлсин. Шайхликни даъво қилган киши Ислом ила ёритилган қалбнинг нималигини, унинг аломати қандайлигини ва унга тегишли бошқа маълумотларни билмаса, унга ор бўлсин.

Ор бўлсин, носих ва мансух илмин сирини билмаганга,

Ор бўлсин буларни билмай, шайхликни даъво қилганга.

Яъни носих ва мансух илмини билмай туриб, тасаввуфда шайхлик қилишга уринган кишига ор бўлсин. Чунки Қуръон ва Суннатда нима носиху нима мансухлигини билмай туриб, кишиларнинг руҳий тарбияси ила машғул бўлиш ўзи залолатга кетиб, ўзгаларни ҳам залолатга кетказишдан бошқа нарса эмас.

Юқоридаги байтларда тариқат шайхи учун камчилик ҳисобланган баъзи нарсалар зикр қилинган бўлса, келгуси байтларда шайхнинг сулук бобидаги ўрни ва вазифаси ҳақида сўз юритилади.

«Албатта, бу қавм мусофирларимиздир,

Ҳақ ҳузурига қайта юрувчиларимиздир,

Сафарда далилга ҳам муҳтожларимиздир,

Ул юриш ҳам туришда басират эгамиздир,

Йўлни босиб ўтиб, қайтиб келганимиздир,

Ўзи фойда топган нарсани айтганимиздир,

Ундаги паст-баландлардан ўтганимиздир,

Қуму тупроқларини синаб кўрганимиздир,

Унда бориб-келиб, жавлон урганимиздир,

Ҳар бир қиру водийда кўп юрганимиздир,

Хавфу хатар, амну омонни билганимиздир,

Анҳору булоқларни яхши билганимиздир,

Чўлу саҳроларни тинмай кезганимиздир,

Ғов ва тўсиқларни қўрқмай енгганимиздир,

Сув манзилларин ишонч-ла топганимиздир,

Ҳар бир ичиш жойин топиб, ичганимиздир,

Ул ушбу муҳим ишлар-ла тик турганимиздир,

Унга: «Сен отлиқлар шайхисан», деганимиздир,

«Мазкур сафар бўлур қалб билан», деганимиздир,

«Шайх эса бу ишда табиб каби», деганимиздир,

Ул уларнинг озғинин, семизин билганимиздир,

Ҳам қаттиғин, ҳам юмшоғин билганимиздир».

Кейинги байтларда қалб табиблиги учун шайх қандай муолажа олиб бориши кераклиги ҳақида сўз боради. Биз эса юқорида зикр этилган байтларни бироз кенгроқ ва батафсилроқ англаб етишга ҳаракат қилайлик.

«Албатта, бу қавм мусофирларимиздир,

Ҳақ ҳузурига қайта юрувчиларимиздир...»

Албатта, тасаввуфга кирган кишилар мақомлардан мақомларга сафар қилувчи одамлардир. Улар иймон мақомидан Ислом мақомига, сўнгра эҳсон мақомига, кейин тақво мақомига, ундан сўнг шукр мақомига сафар қиладилар.

Яна улар Аллоҳ таолонинг ишларини кўришдан Унинг сифатлари ва исмларини ҳис қилишга, нафс беморлигидан унинг соғломлигига сафар қиладилар.

Уларнинг сафарларидан мақсадлари Ҳақ таолонинг ҳузуридир. Улар бу сафарларида ҳар мақомда бир тўхтаб, аста юриб борадилар. Ғафлат мақомидан сергаклик мақомига, сергаклик мақомидан ҳузур мақомига ва ҳоказо.

«Сафарда далилга ҳам муҳтожларимиздир...»

Яъни ана шу мақомларда сафар қилишлари лозим бўлган, тасаввуф йўлига кирган кишилар ўзларига йўл бошловчи далил – йўл кўрсатувчига муҳтожлар.

Ана ўша йўл кўрсатувчи – далил бир қанча сифатларни ўзида мужассам қилган бўлиши лозим:

«Ул юриш ҳам туришда басират эгамиздир...»

Яъни ўша далил шуки, шайх мазкур йўлда юришнинг жуда устаси бўлиши керак. Қачон юриб, қачон дам олишни ҳам яхши билмоғи шарт. Ҳар бир кишини чарчатмасдан, осон равишда йўлда юришига ёрдам бериши лозим.

«Йўлни босиб ўтиб, яна қайтганимиздир...»

Яъни шайх аввал ўзи бу йўлни бошидан охиригача яхшилаб босиб ўтган бўлиши керак. Кейин бошқаларга йўл кўрсатиш учун қайтиб келган бўлмоғи лозим. Сўнгра:

«Ўзи фойда топган нарсани айтганимиздир...»

Яъни ана шу йўлни аввалидан охиригача босиб ўтган шайх ўз муридларига ўзи топган фойдаларни гапириб бериб, уларни йўлнинг бошидан бошлаб кетади. Тасаввуф йўлидаги фойдалар эса завқлар илми ва шоҳидлик нурлари каби нарсалар бўлади. Шунинг учун ҳам азизларимиз: «Шайхда тўғри илм, равшан завқ, олий ҳиммат ва дардли ҳолат бўлиши керак», деганлар.

«Ундаги паст-баландлардан ўтганимиздир...»

Яъни шайх тасаввуф йўлидаги хокисорлик, узлат каби пастликлардан ва нафс жиҳоди ҳамда амри маъруфу даъват каби машаққат чўққиларидан ўтган киши бўлмоғи шарт.

«Қуму тупроқларин синаб кўрганимиздир...»

Яъни муршид шайх тасаввуф йўлининг қаттиғу юмшоғини ҳам нозик жойларигача пухта билиши керак. Чунки у ўз муридларининг ҳар бирига уларнинг табиати ва ҳимматига қараб алоҳида муомала қилиши лозим.

«Унда бориб-келиб, жавлон урганимиздир...»

Шайх тасаввуф йўлини кечаси ҳам, кундузи ҳам яхши кўра оладиган, бошқача қилиб айтганда, бидоя ва ниҳоя илмларини пухта ўзлаштирган одам бўлиши керак.

«Ҳар бир қиру водийда кўп юрганимиздир...»

Яъни шайх тасаввуф йўлида мурид дуч келадиган синовлар ва енгилликлар ҳамда тўхташлар ва юришларни чуқур тушуниб етган бўлмоғи лозим.

«Хавфу хатар, амну омонни билганимиздир...»

Яъни шайх нимада муридга хавфу хатар борлигини ва нимада муридга амну омон борлигини охиригача англаб етган шахс бўлиши шарт.

«Хавфу хатар» – кераксиз улуғлаш ва таъзим қилиш, дангасалик, дунёга ружу қўйиш каби нарсалардир.

«Амну омон» – фарзу вожиб ҳамда суннатларга оғишмай амал қилиш, нафлларни кўпайтириш ва аҳли солиҳларнинг суҳбатларида кўпроқ бўлиш каби нарсалардир.

«Анҳору булоқларни яхши билганимиздир...»

Яъни шайх шариат илмларини ва кишиларнинг табиатларини яхши биладиган одам бўлиши керак. Бу байтдаги «анҳор»дан мурод шариат илмлари ва «булоқлар» эса кишилар табиатларидир. Шайх шариат илмларини яхши билган ва муридларининг табиатларини ҳам пухта билган бўлсагина, илм ила табиатларнинг фаввора каби отилиб чиқишига сабабчи бўлади.

«Чўлу саҳроларни тинмай кезганимиздир...»

Яъни шайх нафс балоси чўлининг шаҳват тиканлари ҳамда қаттиқ жойларини ҳам, Аллоҳ таолонинг розилигидан узоқда бўлган саҳроларини ҳам тинмай кезиб, имтиҳондан бутун чиққан киши бўлиши керак.

«Ғов ва тўсиқларни қўрқмай енгганимиздир...»

Яъни шайх Аллоҳ таолонинг йўлида юрадиганлар дуч келадиган ғовларни ҳам, тўсиқларни ҳам муваффақият билан енгиб ўтган шахс бўлиши лозим.

«Сув манзилларин ишонч-ла топганимиздир...»

Яъни шайх тасаввуф йўлидаги чанқоқни қондирадиган сув булоқлари – яқийн, вараъ, зоҳидлик, хавфу ражо, таваккул, сабр, ризо, таслим, мушоҳада, тазкия, фано аммо сиваллоҳ ва бақо биллаҳ кабилардан сув ичган бўлиши шарт.

«Ҳар бир ичиш жойини топиб, ичганимиздир...»

Яъни шайх юқорида зикр этилган мақомларнинг ҳар бирини топиб, унинг сувидан тўйиб-тўйиб ичган бўлиши керак.

«Ул ушбу муҳим ишлар-ла тик турганимиздир...»

Яъни шайх мазкур ишларни қоим ва қойил қилган бир зот бўлгани боис, барчамиз

«Унга: «Сен отлиқлар шайхисан», деганимиздир...»

Яъни ҳамма одамлар унинг ҳолу сифатларини кўриб туриб: «Сен бизнинг тариқатдаги шайхимизсан», деб тан олган одамгина ҳақиқий шайх бўлади.

«Мазкур сафар бўлур қалб билан», деганимиздир...»

Яъни аввал бошдан васф қилиб келинаётган сафар қалб билан бўладиган сафардир. Бу – руҳоний сафардир. Бу сафар тўрт ердан тўрт ерга бўлади.

Биринчиси – гуноҳ ва ғафлат еридан тавба ва сергаклик ерига бўлади.

Иккинчиси – дунёга ҳирс қўйиш еридан зоҳидлик ва охират талаби ерига бўлади.

Учинчиси – нафсларнинг ёмонликлари ва қалбларнинг айблари еридан ўша нарсалардан холи бўлиш ва уларнинг зидлари билан зийнатланиш ерига бўлади.

Тўртинчиси – борлиққа шуҳуд бўлиш еридан борлиқ Роббига шуҳуд бўлиш ерига бўлади.

«Шайх эса бу ишда табиб каби», деганимиздир...»

Яъни шайх тасаввуфда худди ҳаётда беморларга қарайдиган табиб кабидир. Табиб кишиларнинг танасидаги хасталикларни муолажа қилса, шайх уларнинг қалбларидаги хасталикларни муолажа қилади.

«Ул уларнинг озғинин, семизин билганимиздир...»

Яъни шайх қалбларнинг илмдан, амалдан, ҳолдан, яқийндан, нурдан бебаҳра бўлган озғинини ҳам, илмга, амалга, ҳолга, яқинга ва нурга тўлган семизини ҳам яхши билиши керак.

«Ҳам қаттиғин, ҳам юмшоғин билганимиздир...»

Яъни шайх кўп гуноҳ ва ғафлат туфайли қотиб қолган қалбни ҳам, тақво, хушуъ, хузуъ ила мулойим бўлган қалбларни ҳам билиб, уларнинг ҳар бирига ўзига хос муомала қиладиган уста мураббийдир.

Мазкур сифатларни ўзида мужассам қилган шайхларгина ҳақиқий шайхлар бўладилар. Уларга ҳеч иккиланмай эргашилади. Аммо шайхларни баҳолашда дин илмидан бехабар муридларнинг мақтовлари ўлчов бўла олмайди.

Эътибор берадиган бўлсак, юқорида зикр этилган оят, ҳадис ва аҳли тасаввуфнинг шайх ҳақидаги гапларида бугунги шайхлар мадҳида айтиладиган маддоҳликларнинг биронтаси ҳам йўқ. Демак, дуч келганни шайх деб, этагини тутиб кетавериш дуруст эмас. Балки юқоридаги сифатлардан кўпроғини ўзида мужассам қилган шайхни ахтариб, топишга ҳаракат қилмоқ лозим.

 

КЕЙИНГИ МАВЗУ:

БАЙЪАТ ҲАҚИДА

МУРИД

ТАРИҚАТ ЙЎЛИГА КИРИШ ВА ЮРИШ