25 Ноябр, 2024, 24 Жумадул аввал, 1446
25 Ноябр, 2024, 24 Жумадул аввал, 1446
ИЖТИМОИЙ ТАРБИЯ МАСЪУЛИЯТИ
Ижтимоий тарбиядан мақсад – болани ёшлигиданоқ одамлар билан яхши муомала қилиш одобига ўргатиб, маънавий баркамол этиб вояга етказишдир. Бу тарбия ҳам муборак Ислом ақидаси ва чуқур имон туйғусидан озиқланади. Бундай тарбия кўрган бола жамиятда гўзал муомаласи, одоби, ақли билан ажралиб туради.
Шубҳасиз, бола тарбияси ота-она, мураббийлар учун муҳим масъулият ҳисобланади. Юқорида айтиб ўтилганидек, ҳар қандай тарбия имон, хулқ ва нафс тарбиясининг умумий маҳсулидир. Ижтимоий назорат ва тўғри сиёсат таъсирида тарбия топган бола ўз бурчларини бажариб, одоб қоидаларига риоя қилади.
Тажрибадан маълум, жамият соғлом, кучли ва мустаҳкам бўлиши учун унинг ҳар бир аъзоси ҳар томонлама соғлом бўлиши зарур. Бу ўринда Ислом таълимотининг ижтимоий ва ахлоқий тарбиядаги беқиёс ўрнини алоҳида таъкидлаш муҳим. Устоз-мураббийлар ижтимоий тарбияда катта масъулият ва ғайрат кўрсатишлари керак. Ижтимоий тарбиянинг амалий услублари нималардан иборат? Бу услуб тўрт ишда кўринади.
Тақво
Тақво Аллоҳдан ва азобидан қўрқиш, кечиришини ва савобини умид қилишдир. У нафсни назорат қилиш билан ҳосил бўладиган имон шуурининг табиий самараси ва муқаррар натижасидир. Уламолар унга қуйидагича таъриф берадилар:
“Тақво Аллоҳ қайтарган ишга яқин йўламаслик ва буюрган ишидан оғмасликдир”. Бошқа баъзи уламолар қуйидагича таърифлайди:
“Яхши амаллар ила Аллоҳ ғазабидан сақланиш ва Аллоҳдан яширин ва ошкор қўрқиш”. Қуръони карим кўп оятларда тақво фазилатига буюради ва унга қизиқтиришга аҳамият беради. Шунинг учун саҳобалар ва салаф олимлар тақвога катта эътибор беришган, уни топганлар, унга интилганлар ва у ҳақда сўраганлар.
Убай ибн Каъб Умар ибн Хаттобдан (розияллоҳу анҳу) тақво ҳақида сўради. У киши: “Тиконли йўлда юрганмисан?” дедилар. Убай: “Ҳа, юрганман”, деди. Умар ибн Хаттоб: “Қандай юргансан?” деб сўрадилар. У: “Кийимимни шимардим ва тиришдим”, деди. У киши: “Мана шу тақво”, дедилар.
Тақво мўмин қалбига Аллоҳдан қўрқиш ва Унинг назоратида эканини англаш ҳиссини тўлдиради. У барча ижтимоий одоблар манбаи, гуноҳлар ва муфсидлардан сақловчи ягона йўлдир. Шунингдек, у жамиятни бут қилувчи омилдир. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Тақво мана бу ерда”, деб уч бор кўкракни кўрсатганлар. Бундан эса ижтимоий тарбияда қалб катта аҳамиятга эга экани англашилади.
Тақвонинг таъсири ҳақида баъзи намуналар: Имом Ғаззолий “Иҳё” китобида ривоят қилади. Юнус ибн Убайднинг дўконида қиймати 400 дирҳамлик ва 200 дирҳамлик матолари бор эди. Бир куни намоз ўқиш учун масжидга кетишида ўрнига акасининг ўғлини қўйди. Бир аъробий келиб 400 дирҳамлик матони сўради. Сотувчи унга 200 дирҳамлик матони кўрсатди. У уни чиройли деб рози бўлди ва 400 дирҳамга сотиб олди. Йўлда унга Юнус рўпара келди ва матони таниб қолиб: “Қанчага сотиб олдингиз?” деб сўради. У: “400 дирҳамга”, деди. Юнус: “Бу мато 200 дирҳамдан баланд турмайди, уни қайтариб бер”, деди. Шунда аъробий: “Бизнинг шаҳримизда 500 дирҳамдан сотишади, мен бу нархга розиман”, деди. Юнус эса: “Мен билан қайт, чунки динимизда тўғрилик мол-дунё ва ундаги нарсалардан яхшидир”, деди. Сўнгра уни дўконга олиб бориб, 200 дирҳам қайтариб берди. Ва акасининг ўғлига бу борада танбеҳ берди. Сўнгра: “Аллоҳдан уялмайсанми? Аллоҳдан қўрқмайсанми? Мусулмонларни алдаб, пул фойда қиласанми?” деди. Шунда ҳалиги харидор: “Аллоҳга қасам, у рози бўлгани учун олдим”, деди. Юнус: “Ўзинг ундан рози бўлганингдек, унга ҳам рози бўлмайсанми?” деди.
Абдуллоҳ ибн Динор шундай ривоят қилади: “Умар ибн Хаттоб (розияллоҳу анҳу) билан Маккага йўлга чиқдик, йўлда дам олиш учун тўхтадик. Тоғдан бир чўпон ёнимизга келди. Унга: “Эй чўпон, бир қўй сотгин”, дедик. У: “Мен қулман”, деди. Умар ибн Хаттоб (розияллоҳу анҳу) синаш учун: “Хўжангга бўри еди, деб айтгин”, деди. Шунда чўпон: “Хўжайинку ишонар, лекин Аллоҳни нима деб алдайман?” деди. Умар ибн Хаттоб (розияллоҳу анҳу) йиғладилар, сўнгра қул билан билан бирга уйига бориб, уни хожасидан сотиб олди ва озод қилди. Сўнг: “Бу сўз сени бу дунёда озод қилди, охиратда ҳам (дўзахдан) озод қилишидан умидворман”, деди.
Она билан қиз ўртасида бўлиб ўтган ушбу қиссани кўпчилик билади: она сутга сув қўшиб, кўпроқ фойда кўришни хоҳлайди, қизи эса мўминлар амири бундан қайтарганини эслатади. Она: “Биз қаердамиз, амир қаерда? У бизни кўриб ўтирибдими?” дейди. Қиз эса қатъият билан қаршилик кўрсатади: “Мўминлар амири кўрмаётган бўлса ҳам, мўминлар амирининг Раббиси бизни кўриб турибди”, дейди.
Фарзандларни тақвога ўргатиш вожибдир.
Ислом Аллоҳ йўлидаги қардошликка ундайди. Унинг мақсади, бурчлари Қуръон оятлари ва ҳадисларда баён қилинди.
إِنَّمَا ٱلۡمُؤۡمِنُونَ إِخۡوَةٞ
«Албатта, мўминлар динда ўзаро биродардирлар...» (Ҳужурот, 10).
سَنَشُدُّ عَضُدَكَ بِأَخِيكَ ...
«Биз сени биродаринг (Ҳорун) билан қувватлантирурмиз...» (Қасас, 35).
وَٱذۡكُرُواْ نِعۡمَتَ ٱللَّهِ عَلَيۡكُمۡ إِذۡ كُنتُمۡ أَعۡدَآءٗ فَأَلَّفَ بَيۡنَ قُلُوبِكُمۡ فَأَصۡبَحۡتُم بِنِعۡمَتِهِۦٓ إِخۡوَٰنٗا
«...ўзаро адоватда бўлган пайтларингизда дилларингизни (туташтириб) ошно қилиб қўйган Аллоҳнинг неъматини ёдда тутинг. Унинг неъмати туфайли биродарларга айландингиз...» (Оли Имрон, 103).
Имом Муслим ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Мусулмон мусулмоннинг қардоши, унга зулм қилмайди, (душманга) топширмайди, хорламайди, таҳқирламайди. Мусулмон кишининг биродарларини таҳқирлаши унга ёмонлигига кифоя қилади. Мусулмонга бошқа мусулмоннинг қони, моли ва обрўси ҳаромдир. Тақво мана бу ерда”, деб уч марта айтиб, кўкракларига ишора қилдилар.
Имом Бухорий ва Имом Муслим ривояти: “Одам ўзи яхши кўрган нарсани биродарига илинмагунича ҳақиқий мўмин бўла олмайди”.
Имом Муслим ва Имом Аҳмад ривояти: “Дўстлашиш, ўзаро меҳрибонлик ва раҳмдилликда мўминлар бир вужудга ўхшайди. Унинг бир аъзоси азоб чекса, бошқа аъзолари ҳам вақтни уйқусизлик ва иситма қилиш билан ўтказади”.
Имом Муслим “Саҳиҳ” китобида ривоят қилади. Аллоҳ таоло қиёмат куни: “Менинг жалолим ила муҳаббат қилишганлар қани? Менинг соямдан ўзга соя бўлмаган бу кунда уларни Ўз соямга олурман”, дейди.
Асрлар оша Ислом жамиятида одамларнинг ўзаро муомаласи, кўнгил сўраши, бошқаларни ўзидан устун қўйиши ва ўзаро ёрдамни аямаслиги Аллоҳ йўлидаги муҳаббат ва қардошлик (биродарлик) натижасидир.
Баъзи ибратли мисоллар билан танишсак.
Ҳоким “Мустадрак”да ривоят қилади: Муовия ибн Абу Суфён (розияллоҳу анҳу) Ойша онамизга (розияллоҳу анҳо) 80 минг дирҳам юбордилар. У киши рўзадор эдилар. Эгниларида эски кўйлак. Бу пулларни ўша вақтнинг ўзида фақирлар, мискинларга тақсимлаб бердилар. Ундан бир дирҳам ҳам қолмади. Шунда у кишига хизматчиси: “Эй мўминлар онаси, ифтор қилиш учун ўзимизга ҳам бирор дирҳам олмадингизми?” деди. “Эй қизим, агар эслатганингда, албатта олардим”, дедилар у зот (розияллоҳу анҳо).
Табароний “Кабир”да ривоят қилади. Умар ибн Хаттоб (розияллоҳу анҳу) 400 динор пулни ҳамёнга солдилар ва хизматкорига: “Буни Абу Убайда ибн Жарроҳга олиб бориб бер”, дедилар. Хизматкор пулни олиб борди ва: “Мўминлар амири сиз буларни ўз ҳожатингизга ишлатишингизни айтдилар”, деди. Абу Убайда: “Аллоҳ Умарга раҳмат ёғдирсин”, дедилар, сўнгра: “Эй хизматчи, бу етти динорни фалончига, бу беш динорни фалончига ва бу беш динорни фалончига олиб бориб бер”, деб пулни тақсимладилар. Хизматчи Умар (розияллоҳу анҳу) ёнига қайтиб, воқеани сўзлаб берди. Умар (розияллоҳу анҳу) яна шунча дирҳамни Муоз ибн Жабал учун тайёрлаб қўйган эди. “Буни Муозга олиб бориб бер!” дедилар. Хизматчи пулни олиб бориб берди ва: “Буни ўз ҳожатингизга ишлатишингизни мўминлар амири айтиб юбордилар”, деди. У киши: “Аллоҳ у кишига раҳмат ёғдирсин”, дедилар. Сўнгра: Эй хизматчи, бунчаси фалончига ва бунчаси фалончига”, деб тақсимлаётганларида бир аёл келиб қолди. У Муознинг хотини эди. У аёл: “Аллоҳга қасам, биз камбағалмиз, бизга ҳам беринг”, деди. Ҳамёнда икки дирҳам қолган эди. Муоз шу икки дирҳамни аёлга отди. Шундан сўнг хизматчи келиб, Умарга (розияллоҳу анҳу) воқеани айтиб берди. Бундан Умар (розияллоҳу анҳу) хурсанд бўлдилар ва: “Улар бир-бирлари билан қардош (биродар)дирлар”, дедилар.
Ҳазрат Умар (розияллоҳу анҳу) даврларида қаттиқ қаҳатчилик бўлди. Шомдан Ҳазрат Усмоннинг минг туяда озиқ-овқат ва либослари юкланган карвон келди. Тижоратчилар ҳар томондан бу карвондаги юкларни сотиб олиш истагида югуриб келишди. Уларга: “Қанча фойда берасизлар”, дейилди. Улар: “Беш фоиз фойда берамиз”, дейишди. “Бу фойдадан кўпроқ берадиганни топдик”, дейилди. Улар: “Бу фойдадан кўпроқ берадиганни билмаймиз”, дедилар. Уларга Усмон (розияллоҳу анҳу): “Мен бир дирҳамга 700 ва ундан кўпроқ берувчини топдим. Мен Аллоҳни топдим”, деди ва ушбу оятни ўқиди:
مَّثَلُ ٱلَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمۡوَٰلَهُمۡ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنۢبَتَتۡ سَبۡعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنۢبُلَةٖ مِّاْئَةُ حَبَّةٖۗ وَٱللَّهُ يُضَٰعِفُ لِمَن يَشَآءُۚ وَٱللَّهُ وَٰسِعٌ عَلِيمٌ٢٦١
“Аллоҳ йўлида молларини эҳсон қилувчилар (савобининг) мисоли гўё бир донга ўхшайдики, у ҳар бир бошоғида юзтадан дони бўлган еттита бошоқни ундириб чиқаради. Аллоҳ хоҳлаган кишиларга (савобини) янада кўпайтириб беради. Аллоҳ (карами) кенг ва билимдон зотдир” (Бақара, 261).
Сизлар гувоҳсизлар, эй савдогарлар! Карвон ва ундаги буғдой ва ун, зайтун ва сариқ ёғ ҳаммасини Мадина фуқаро (камбағал)ларига ҳиба қилдим ва албатта, у мусулмонларга садақадир”, деди ҳазрат Усмон (р.а).
Имом Бухорий “Адаб ал-Муфрад” китобида Ибн Умардан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: “Бир вақтлар келди, бирон киши динор ва дирҳамча мусулмон биродаридан ҳақлироқ бўлмади”.
Болаларимизни биродарлик, ўзаро меҳр-муҳаббат руҳида тарбиялаш бизга вожибдир.
Имом Термизий, имом Абу Довуд ва имом Аҳмад ривоят қиладилар. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Меҳрибонларга Аллоҳ меҳрибон бўлади, (ерда) бошқаларга меҳрибон бўлинглар, сизларга ҳам осмондаги Зот меҳрибон бўлур”, дедилар.
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) меҳрибонликдан маҳрум бўлганларни бахтсиз киши деб таърифлаганлар.
Имом Термизий, имом Абу Довуд ва бошқалар ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Бахтсиз кишида меҳрибонлик бўлмайди” дедилар. Мўмин фақат мўмин қардошига эмас, бошқаларга ҳам меҳрибонлик кўрсатади.
Табароний ривоят қилади. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) саҳобийларига: “Бир-бирингизга меҳрибон бўлмагунча мўмин бўлмайсизлар”, дедилар. Ҳазрат Умар: “Ё Расулуллоҳ, барчамиз меҳрибонмиз”, деди. Шунда у зот: “У бирингиз ўз дўстига қилган меҳрибонлик эмас, балки халққа қилинган меҳрибонликдир”, дедилар. Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бу кўрсатмаларидан маълум бўладики, меҳрибонлик фақат мусулмонларга эмас, балки барча инсонларга меҳрибон бўлиш экан. Ана шундай меҳрибонлик инсоннинг ҳақиқий мўминлигини кўрсатади. Агар бундай меҳрибонлиги бўлмаса, инсон комилликка етишолмайди. Мўмин киши тақво қилади ва бировга озор беришдан тийилади.
Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бир фоҳиша аёл итга сув бергани учун Аллоҳ гуноҳидан ўтиб, унга жаннат эшикларини очгани ва бошқа бир аёл мушукни қамаб қўйиб, унга сув ва нон бермай ўлдиргани сабаб, раҳмсиз аёлни дўзахга маҳкум қилгани ҳақида сўзлаганлар.
Демак, инсон одамларга, ҳайвонот ва набототга ҳам меҳрибон бўлиши керак. Ҳазрат Умар (розияллоҳу анҳу) бир киши қўйини сўйиш учун оёғидан судраб олиб бораётганини кўрди. Шунда унга: “Сенинг ҳолингга вой бўлсин! Уни ўлимга чиройли ҳолда олиб бор”, деди.
Исломий тарбия натижасида шаклланадиган меҳрибонликка айрим мисоллар келтирсак:
Тарихчилар ривоят қилади. Амр ибн Ос Миср фатҳида қурган чодирининг устига кабутар ин қурди. Амр кетмоқчи бўлганида инни кўриб қолди ва чодирни бузиб, қушга зулм қилишни истамади. Чодирни бузмай ташлаб кетди. Чодир атрофида аҳоли кўпайди ва бу жой “Фустот”, яъни “Чодир” деб аталувчи шаҳарга айланди. Бу Миср шаҳрининг эски номидир.
Умар ибн Хаттоб жоҳилият вақтларида қалби қаттик, раҳм-шафқатсиз деб танилган эди. Ислом тарбияси унинг қалбида меҳрибонлик (раҳмат) булоғини очгач, ҳар бир иши учун Аллоҳ ҳузурида масъулият сеза бошлади. Ҳатто йўл бермагани оқибатида йиқилиб ўлган хачир учун ҳам ўзини жавобгар ҳисобларди.
Абу Бакр (розияллоҳу анҳу) Усома ибн Зайд аскарларига: “Аёлларни, кексаларни ва гўдакларни ўлдирманглар, хурмо ва мевали дарахтларни кесманглар, уйларида ёлғиз ўтирган кишиларга тегманглар”, деб насиҳат қилган эди.
Ислом таълимоти аёллар, кексалар ва гўдакларга, мевали дарахтларга, уйда ўтирган тинч аҳолига уруш вақтида ҳам зарар етказмасликка ундайди. Ҳозирда дунёда рўй бераётган қўпорувчилик ва тинч аҳолини портлатиш каби воқеалар Ислом таълимотига зид хатти-ҳаракатлардир.
Мусулмонлар ҳузуридаги вақф мол-мулклари:
Шунингдек, очни тўйдириш, чанқаганга сув бериш ва яланғочга кийим бериш, майитни кўмиш, етимни кафилликка олиш, изтироб чекаётган кишига ёрдам бериш ва ожизнинг кўнглини сўрашга йўналтирилган вақфлар ҳам бор.
Шубҳасиз, вақф ва хайрия жамғармалари илм даргоҳлари ва бошқаларга кўмак бериши, яхшиликка интилиш кабилар Аллоҳ мўминларнинг кўнглига солган меҳрибонлик (раҳмат)дан қолган излардир.
Бу қадриятлар асрлар оша қон-қонимизга сингди, маданиятимизга айланди. Биз ҳам фарзандларимизда шундай фазилатларни тарбиялашимиз лозим.
Бизга Қуръони каримда Ислом жамияти аъзоси бўлган ансорийларнинг сифатлари келтирилгани ибратдир. Бу сифатлар ўзаро мулойимлик, бошқаларни афзал кўриш ва ҳамдардликда кўринади.
وَٱلَّذِينَ تَبَوَّءُو ٱلدَّارَ وَٱلۡإِيمَٰنَ مِن قَبۡلِهِمۡ يُحِبُّونَ مَنۡ هَاجَرَ إِلَيۡهِمۡ وَلَا يَجِدُونَ فِي صُدُورِهِمۡ حَاجَةٗ مِّمَّآ أُوتُواْ وَيُؤۡثِرُونَ عَلَىٰٓ أَنفُسِهِمۡ وَلَوۡ كَانَ بِهِمۡ خَصَاصَةٞۚ وَمَن يُوقَ شُحَّ نَفۡسِهِۦ فَأُوْلَٰٓئِكَ هُمُ ٱلۡمُفۡلِحُونَ٩
«Улардан (муҳожирлардан) илгари (Мадинадек) диёрда яшаган ва имонни сақлаганлар (ансорлар) эса ўзлари (ёнлари)га ҳижрат қилиб келган кишиларни суйгайлар ва дилларида уларга берилган нарса (ўлжалар) сабабли ҳасад сезмаслар ҳамда ўзларида эҳтиёж бўла туриб, (эҳсон қилишда бошқа муҳожирларни) ихтиёр қилурлар. Кимки ўз нафси бахиллигидан сақлана олса, бас, ана ўшалар (охиратда) нажот топувчилардир» (Ҳашр, 9).
Ўз ихтиёри билан ўзидан бошқани афзал кўриш ва ижтимоий ҳамдардлик ансорийлар хулқида жилоланди, башарият тарихида уларнинг ўхшашини топа олмайсиз. Ансорийлар динлари учун қувилган ва ватанларидан ҳайдалган, дунё зийнатлари ва матоларидан узилган муҳожир биродарларини ўзларига шерик қилдилар. Уларга ёрдам бердилар. Ҳаёт насибаларида уларни ўзларидан афзал кўрдилар. Агар улардан бири вафот этса, иккинчилари меросхўр бўлишди.
Жамиятда бошқани афзал кўриш намуналари. Имом Ғаззолий “Иҳёу улумид-дин” китобида Ибн Умардан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади.
У киши: «Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) саҳобаларидан бирига бир қўй калласи ҳадя қилинди. Шунда у: “Мендан ҳам муҳтожлар бордир”, деди ва қидириб топиб, унга берди. У ҳам ўзидан муҳтожроқни излаб топиб, унга берди. Шу тарзда биридан бошқага ўтиб, ҳатто етти кишидан сўнг яна биринчи саҳобага қайтиб келди», деди.
Мўминлар онаси, Асад қабиласидан бўлган Зайнаб бинти Жаҳш “уммул масакин”, яъни “фақирлар онаси” лақабини олганлар. Бунга ўзларидан бошқани афзал кўриш ва ҳамдард бўлишлари сабаб бўлди.
Ибн Саад “Табақот” асарида ривоят қилади.
Бараза бинти Бойиъ айтиб берди. Ҳадялар йиғилганида, Умар ибн Хаттоб унинг (Зайнабнинг) улушини бериб юборди. Юк ташувчи кирганида: “Аллоҳ Умарни мағфират қилсин! Биродарларим орасида буни тақсимлашга мендан кўра у муносиброқ”, деди. Шунда улар: “Бунинг барчаси сенга”, дейишди. “Субҳаналлоҳ”, деб кийими билан уни беркитди ва: “Тўкинглар ва устига кўйлакни ташланглар”, деди. Қиссачи айтади: “Сўнгра менга: “Қўлингни тиқ ва қисмлаб олиб фалончининг болаларига етказиб бер, фалончининг болаларига ҳам... деяверди, ҳатто ҳадядан фақат кўйлак остидагиси қолди”. Зайнаб бинти Жаҳшга Бараза бинти Бойиъ: “Сизни Аллоҳ мағфират қилсин, эй мўминлар онаси, Аллоҳга қасам, бунда менинг ҳақим бор эди”, деди. Шунда: “Кўйлак остидаги сизга”, деди. Бизлар кўйлакни олиб қарасак, саксон беш дирҳам қолган экан.
Олдинги саҳифалардан бирида Ойша онамиз (розияллоҳу анҳо) минг дирҳамга тенг бўлган ҳадяларни фақир ва камбағалларга тақсимлаб, ўзларига ифторлик қилишлари учун бир дирҳам ҳам қолдирмаганлари ҳақида ривоят келтирилган эди. Агар хизматчилари эслатганида, Ойша онамиз (розияллоҳу анҳо) албатта олар эдилар, лекин бошқаларни хурсанд қилиш учун ўзларини унутган эдилар.
Қуртубий ривоят қилади: «Ярмук куни амакимнинг ўғлини излаб чиқдим. Қўлимда сув бор эди. Ва мен: “Агар чанқаган киши бўлса, сув бераман”, дедим. Ногоҳ амаким ўғлини кўрдим ва: “Сув берайми?” дедим. У боши билан “ҳа” деб ишора қилди. Шунда бошқа киши “оҳ... оҳ...” дерди. Амаким ўғли сувни унга беришимни ишора қилди. Борсам, у Ҳишом ибн Ос экан. Унга: “Сув берайми?” дедим. У “ҳа” деб ишора қилди. Шунда бошқа бир киши “оҳ... оҳ...” деганини эшитдим. Ҳишом унга олиб бориб беришимни ишора қилди. Унга борганимда у ўлган экан, шунда тезлик билан Ҳишомга борсам, у ҳам ўлган. Шундан сўнг амакимнинг ўғлини йўқладим, афсус, у ҳам ўлган экан». Улар ўзларидан бошқани афзал кўргани учун биронтаси сув ичмадилар. Яхшиликни ўзидан кўра бошқаларга илиниш, бошқаларни деб ўзидан кечиш улуғ хулқ, улуғ фазилатлардандир.
Қуръони карим шунга буюради ва кўп оятларда унга чақиради:
وَأَن تَعۡفُوٓاْ أَقۡرَبُ لِلتَّقۡوَىٰۚ وَلَا تَنسَوُاْ ٱلۡفَضۡلَ بَيۡنَكُمۡۚ
«...Кечиб юборишингиз тақвога яқиндир. Ўзаро бир-бирингизга фазл (мурувват) қилишни унутмангиз...» (Бақара, 237).
«Яхшилик билан ёмонлик баробар бўлмас. Сиз (ёмонликни) гўзалроқ (муомала) билан даф қилинг! (Шунда) бирдан сиз билан ўрталарингизда адоват бўлган кимса қайноқ (қалин) дўстдек бўлиб қолур» (Фуссилат, 34).
وَعِبَادُ ٱلرَّحۡمَٰنِ ٱلَّذِينَ يَمۡشُونَ عَلَى ٱلۡأَرۡضِ هَوۡنٗا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ ٱلۡجَٰهِلُونَ قَالُواْ سَلَٰمٗا٦٣
«Раҳмоннинг (суюкли) бандалари ерда камтарона юрадиган, жоҳил кимсалар (бемаъни) сўз қотганда, “Саломатлик бўлсин!” деб жавоб қиладиган кишилардир» (Фурқон, 63).
وَٱلۡكَٰظِمِينَ ٱلۡغَيۡظَ وَٱلۡعَافِينَ عَنِ ٱلنَّاسِۗ وَٱللَّهُ يُحِبُّ ٱلۡمُحۡسِنِينَ١٣٤
“...ғазабларини ютадиган, одамларни (хато ва камчиликларини) афв этадиганлардир. Аллоҳ эзгулик қилувчиларни севар” (Оли Имрон, 134).
Маълумки, мўмин киши ҳалим, кечирувчан ва мурувватли бўлса, у мулойимлик, олий хулқ ва чиройли ҳис-туйғуда бошқаларга ўрнак бўладиган даражага етади. Бамисоли пок, соф фариштадек бўлади. Ҳалим, кечирувчан, мурувватли бўлиб ўтган салафларнинг ҳаётларидан баъзи намуналар келтирамиз:
Абдуллоҳ ибн Тоҳир бундай ҳикоя қилади: Маъмуннинг ҳузурида эдим. У хизматчисини “Эй хизматчи!” деб чақирди. Ҳеч ким жавоб бермади. Сўнгра иккинчи бор қичқириб: “Эй хизматчи!” деди. Шунда бир турк хизматчи кириб келди ва: “Хизматчи еб-ичмасинми, ҳар қачон ёнингиздан кетсак, эй хизматчи, эй хизматчи, деб қичқирасиз?” деди. Маъмун бошини узоқ вақт эгиб турди ва менга қараб: “Эй Абдуллоҳ, агар хожасининг хулқи чиройли бўлса, хизматчисининг хулқи ёмон бўлар экан. Мен хизматчимнинг хулқи яхши бўлсин деб, ўзимнинг хулқимни ёмон қила олмайман”, деди.
Зайнул Обидин ибн Ҳусайн (розияллоҳу анҳу) хизматчисини икки марта чақирди, у жавоб бермади. Шунда Зайнул Обидин: “Чақирганимни эшитдингми?” деб сўради. Хизматчи: “Эшитдим”, деди. Шунда у киши: “Жавоб беришдан сени нима қайтарди?” деди. Хизматчи: “Сиздан тинчман ва хулқингиз ҳалимлигини биламан, шу боис жавобда эриндим”, деди. У киши: “Хизматчимни мендан тинч-омон қилган Аллоҳга шукрлар бўлсин”, деди.
Яна шу кишидан ривоят қилинади:
Бир куни у киши масжидга чиқди. Масжидда бир одам уни ҳақоратлади. Шунда у кишининг хизматчиси уни урмоқчи бўлган эди, Зайнул Обидин уни қайтарди. Ва уларга: “Қўлларингни тийинглар” деб, сўнгра ўша одамга қараб: “Ҳой, мен сен айтганингдан ҳам зиёдман. Мен сен билганингдан кўпини биламан. Агар хоҳласанг, айтиб бераман”, деди. Шунда у одам уялиб, қилган ишидан хижолат чекди. Сўнгра Зайнул Обидин кўйлакларини ечди ва унга минг дирҳам беришга буюрди. У одам кетар экан: “Гувоҳлик бераман, албатта бу йигит Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) авлодларидан”, деди.
Яна у кишидан ривоят қилинади.
Бир кун хизматчиси сопол офтобада сув қуйиб турганида, офтоба тушиб кетиб синди, Зайнул Обидиннинг оёқлари жароҳатланди. Хизматчи шошиб: Эй хўжайин, Аллоҳ:
وَٱلۡكَٰظِمِينَ ٱلۡغَيۡظَ
«...ғазабларини ютадиган...» (Оли Имрон, 134) деди.
Шунда Зайнул Обидин “ғазабимни ютдим”, деди. Ва хизматчи деди:
وَٱلۡعَافِينَ عَنِ ٱلنَّاسِۗ
«...одамларни (хато ва камчиликларини) афв этадиганлардир» (Оли Имрон, 134).
Шунда у киши: “Сени кечирдим”, деди. Хизматчи яна:
وَٱللَّهُ يُحِبُّ ٱلۡمُحۡسِنِينَ١٣٤
«... Аллоҳ эзгулик қилувчиларни севар» (Оли Имрон, 134) деди.
Шунда Зайнул Обидин: “Аллоҳ йўлида озодсан”, деди. Хизматчи қул эди, озод бўлди.
Ибн Аббосдан (розияллоҳу анҳу) ривоят қилинади: Уйайна ибн Ҳасан келгач, амакисининг ўғли Ҳарр ибн Қайс уйига тушди. У киши Умарга яқин кишилардан эди. Чунки у киши мўминлар амирининг кекса ва ёш машварат асҳобларини меҳмон қилар эди. Уйайна мўминлар амирига: “Киришга изн беринг”, деди. Унга изн берди. У киргач: “Эй Ибн Хаттоб, Аллоҳга қасам, бизга кўп бермадинг ва бизнинг ўртамизда одиллик билан ҳукм чиқармадинг”, деди. Умар ғазабланди, ҳатто унга ташланмоқчи бўлди. Шунда Ҳарр: “Эй мўминлар амири, Аллоҳ таоло Пайғамбарига бундай деди:
خُذِ ٱلۡعَفۡوَ وَأۡمُرۡ بِٱلۡعُرۡفِ وَأَعۡرِضۡ عَنِ ٱلۡجَٰهِلِينَ١٩٩
«Афвни (қабул қилиб) олинг, яхшиликка буюринг, жоҳиллардан эса юз ўгиринг!» (Аъроф, 199).
Аллоҳнинг каломи ўқилганида у тўхтади.
“Сабаби нузул”да келади. Мусаттаҳ исмли киши Абу Бакрга (розияллоҳу анҳу) холавачча эди. У мунофиқлар ифк ҳодисасида Ойша онамиз (розияллоҳу анҳо) обрўларини тушириш учун тарқатган миш-миш туфайли тақво қилмади. Мусаттаҳ шу ўринда Ислом ҳақини, яқинлик ва ўзаро бирдамлик ҳақини унутди. Абу Бакрнинг (розияллоҳу анҳу) жаҳлини чиқарди ва ўртадаги яқинликни узиш учун борди-келди қилмасликка қасам ичди. Шунда бу оят нозил бўлди:
وَلَا يَأۡتَلِ أُوْلُواْ ٱلۡفَضۡلِ مِنكُمۡ وَٱلسَّعَةِ أَن يُؤۡتُوٓاْ أُوْلِي ٱلۡقُرۡبَىٰ وَٱلۡمَسَٰكِينَ وَٱلۡمُهَٰجِرِينَ فِي سَبِيلِ ٱللَّهِۖ وَلۡيَعۡفُواْ وَلۡيَصۡفَحُوٓاْۗ أَلَا تُحِبُّونَ أَن يَغۡفِرَ ٱللَّهُ لَكُمۡۚ وَٱللَّهُ غَفُورٞ رَّحِيمٌ٢٢
«Сизлардан фазилат ва кенг мол-мулк эгалари қариндошларга, мискинларга ва муҳожирларга Аллоҳ йўлида эҳсон қилмасликка қасам ичмасин, балки уларни афв қилиб, кечирсинлар! Аллоҳ сизларни мағфират қилишини истамайсизми?! Аллоҳ мағфиратли ва раҳмлидир» (Нур, 22).
Шундан сўнг Абу Бакр уни кечирди, қучоғига олди ва “Аллоҳ мени мағфират қилишини яхши кўраман”, деб аввалгидек ҳадялар бера бошлади.
Саҳобаларнинг бу хулқлари қанчалар ибратли, улуғ бўлган. Улардан ўрнак олиб ҳалимликни, мурувватпешаликни фарзандларимизга ҳам сингдирсак, унинг меваси қанчалар тотли бўлар эди.
Имом Абу Довуд Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ривоят қилади: У зот: “Ким қодир бўлатуриб ғазабини ютса, қиёмат куни Аллоҳ халойиқ ичида чақиради, ҳатто, “ҳури айн”дан танлаш ихтиёри берилади”, дедилар.
Табароний Уббод ибн Сомитдан ривоят қилади.
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Сизларга нима билан Аллоҳ биноларни баланд ва даражаларини юқори қилишининг хабарини берайми?” дедилар. Улар: “Ҳа, эй Аллоҳнинг расули”, дедилар. Шунда у зот (алайҳиссалом): “Сенга жоҳиллик қилганга ҳалим бўл, зулм қилганни афв қил, сенга бермаганга бергин ва сендан узилганга боғлан”, дедилар.
Расулуллоҳнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) кўрсатмалари ва ибратли хулқлари инсоннинг улуғ даражага кўтарилишига сабаб бўлади. У кишининг кўрсатмаларига кўра, ўч олишга кучи ета туриб афв қилган кишига қиёматда ҳурлардан танлаш ихтиёри берилиши жуда катта мукофотдир.
Абу Бакр (розияллоҳу анҳу) Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) кейинги мўминларнинг энг афзали бўлганлар. У киши ҳақида: “Аллоҳга қасам, агар Абу Бакрнинг имони билан ер аҳли имонини тарозига тортилса, албатта, Абу Бакрнинг имони оғир келади”, деганлар.
Абу Бакрнинг Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) вафот этган кундаги ҳолатлари. Мусулмонлар саросимага тушган, қайғу уларни эс-ҳушидан айирган. Ҳазрат Умар (розияллоҳу анҳу): “Ким Муҳаммад ўлди деса, бўйнини шу қиличим билан кесаман!” деди. Шу ўринда Абу Бакр тўхтаб, баланд овозда азон айтди ва: “Ким Муҳаммадга ибодат қилаётган бўлса, у вафот этди, ким Аллоҳга ибодат қилаётган бўлса, У тирик, барҳаёт”, деди ва Аллоҳ таолонинг қуйидаги оятини ўқиди:
وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٞ قَدۡ خَلَتۡ مِن قَبۡلِهِ ٱلرُّسُلُۚ أَفَإِيْن مَّاتَ أَوۡ قُتِلَ ٱنقَلَبۡتُمۡ عَلَىٰٓ أَعۡقَٰبِكُمۡۚ وَمَن يَنقَلِبۡ عَلَىٰ عَقِبَيۡهِ فَلَن يَضُرَّ ٱللَّهَ شَيۡٔٗاۗ وَسَيَجۡزِي ٱللَّهُ ٱلشَّٰكِرِينَ١٤٤
«Муҳаммад пайғамбардир, холос. Ундан олдин ҳам пайғамбарлар ўтган. Мабодо, у ўлса ёки ўлдирилса, ортингизга (куфрга) қайтиб кетасизми?! Ортига қайтгани билан ҳеч ким Аллоҳга сира зарар етказа олмас. Аллоҳ шукр қилувчиларни, албатта, мукофотлагай» (Оли Имрон, 144).
Ундан кейинги ҳолатлари. Мусулмонлар Пайғамбаримизнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ўлимидан олдин режалаштирилган Усома аскарларини Шомга юбориш борасида иккиланиб қолдилар. Саҳобалар Абу Бакрдан бу аскарларни тўхтатишни талаб қиладилар, сабаби Пайғамбарнинг (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) вафотларидан кейин нималар бўлишини ҳеч ким билмасди. Лекин Абу Бакр уларга қатъият билан жавоб берди ва: “Абу Бакрнинг жони кўлида бўлган Зотга қасамки, агар йиртқич мени олиб кетишини ўйласам ҳам, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) буюргандек, Усомани жўнатаман. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қўллари билан боғлаган тугунни ечмайман. Агар қишлоқда мендан бошқа ҳеч ким қолмаса ҳам, албатта уни жўнатаман”, деди.
Абу Бакрнинг Исломдан қайтиб, закотдан бош тортган муртадлар жангидаги ҳолати. Мусулмонлар Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) вафот этганларидан кейин, худди Ойша (розияллоҳу анҳо) айтганларидек, ёмғирли кечада қолган қўйларга ўхшаб қолдилар. Ҳатто баъзи мусулмонлар Абу Бакрга: “Эй Расулуллоҳ халифаси, арабларнинг ҳаммаси билан курашишга сизнинг тоқатингиз етмайди. Уйингизга киринг ва эшикни беркитиб, сизга ҳақиқат хабари келгунча Раббингизга ибодат қилинг”, дедилар. Абу Бакр Аллоҳдан қўрқиб, тезда кўзига ёш олувчи, ипакдек юмшоқ, онадек меҳрибон, ҳалим киши бўлдилар. Аммо ҳақиқат олдида денгиздек жўшқин, шердек журъатли кишига айландилар. У киши ҳазрат Умарга қараб: “Жоҳилият даврида кучли бўлган одам Исломда заифми?! Батаҳқиқ, ваҳий тўлиқ мукаммал бўлди. Аллоҳга қасам, Расулуллоҳга (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бериладиган туялар закотидан мени ким ман қилса, албатта, улар билан урушаман. Аллоҳга қасам, қўлим қилични ушлар экан, албатта улар билан жанг қиламан”, деб қичқирди. Умар (розияллоҳу анҳу): “Батаҳқиқ, Аллоҳ Абу Бакр қалбини жангга очди”, деди. Билдик, у ҳақ эди (Устоз Юсуф Қарзовийнинг “Имон ва ҳаёт” китобидан).
Ҳақиқатни айтишга жасорат фазилати энг улуғ жидду жаҳддир. Имом Абу Довуд, Имом Термизий ва Ибн Можа Расулуллоҳдан (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ривоят қилади:
У зот (алайҳиссалом): “Жаҳднинг афзали ҳақ сўзни султон (подшоҳ)га айтишдир”, дердилар. Шунинг учун Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қаерда бўлса ҳам, саҳобаларидан ҳақиқатни айтишга ваъдаларни олар эдилар.
Имом Муслим “Саҳиҳ” китобида Уббода ибн Сомитдан ривоят қилади: “Расулуллоҳга (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қийинчилик ва енгилликда ҳам итоат қилишга, иш аҳлида очиқ куфрни кўрганида ва Аллоҳдан далил бўлганда қарши чиқишга ва қаерда бўлса ҳам Аллоҳ йўлида маломатчилар маломатидан қўрқмасдан ҳақиқатни айтишга сўз бердик”, деди.
قَالَ مُتۡرَفُوهَآ إِنَّا وَجَدۡنَآ ءَابَآءَنَا عَلَىٰٓ أُمَّةٖ وَإِنَّا عَلَىٰٓ ءَاثَٰرِهِم مُّقۡتَدُونَ٢٣
«...у жойнинг маишатпарастлари: “Албатта, бизлар ота-боболаримизни (маълум) бир дин узра топдик ва албатта, бизлар уларнинг изларидан эргашувчидирмиз”, деганлар» (Зухруф, 23).
Шундан сўнг султон ўша қовоқхонани ёпишга буйруқ берди.
Абу Ҳозим деб куняланган Салама ибн Динор Муовиянинг ҳузурига кирганида: “Ассалому алайкум, эй ходим”, дер эди. Шунда Абу Ҳозимга: “Ассалому алайка, эй амир”, деб айт дейишди. Абу Ҳозим бундан бош тортди ва Муовияга боқиб: “Сен бу халқнинг ходимисан, Раббинг уларнинг риояси учун сени ёллаган”, деди.
У билан Сулаймон ибн Абдулмалик ўртасидаги суҳбатни эсга олиш ҳам фойдадан холи эмас. Сулаймон: “Эй Ҳозим, нимага биз ўлимни ёмон кўрамиз?” деди. Абу Ҳозим: “Чунки сизлар охиратингизни хароб қилиб, дунёни гуллатиб-яшнатгансиз. Шундай экан, гуллаб яшнаган жойдан хароб жойга ўтишни ёмон кўрасизлар”, деди.
Сулаймон: “Эртага (қиёматда) Аллоҳ ҳузурига бориш қай ҳолда бўлади?” деди. Абу Ҳозим: “Муҳсин (мурувват кўрсатувчи) киши худди ғойиб бўлгандан кейин ўз аҳлига келгандек бўлади. Аммо ёмон ишга сабабчи бўлувчи киши худди қочган қул ўз хожасининг олдига келгандек бўлади”, деди.
Сулаймон: “Энг одил сўз қайси?” деди.
Абу Ҳозим: “Ўзи қўрқадиган ва ҳайиқадиган киши ҳузурида тўғри сўз айтиш”, деди.
Сулаймон: “Мўминларнинг энг аҳмоғи ким?” деди.
Абу Ҳозим: “Золим биродари истагига ўзини қўйган киши ва дунё учун охиратни сотган киши”, деди.
Сулаймон: “Эй Абу Ҳозим, бизга эргашасанми? (Агар эргашсанг) биздан бирон фойда олурсан ва биз сендан бирон фойда олурмиз”, деди.
Абу Ҳозим: “Аъузубиллаҳ” (Аллоҳдан паноҳ сўрайман), деди.
Сулаймон: “Нега ундай дейсан?” деди.
Абу Ҳозим: “Сизларга озгина суяниб қолишдан қўрқаман. Шу сабабли менга Аллоҳ ҳаёт ва ўлим танглигини тоттирмасин”, деди.
У туриб кетаман деб турганида Сулаймон: “Эй Абу Ҳозим, менга насиҳат қил”, деди.
Абу Ҳозим насиҳат қилди: “Раббингни улуғла ва Уни сени қайтарган ишда кўришидан ва буюрган ишда йўқолиб қолишингдан покла (қайтарган ишни қилма, буюрган ишни қолдирма)”, деди.
Буларнинг барчаси жасорат ва матонат тарбиясида биз учун қимматли дастурлардир.
Қалб илдизи
Қалб илдизи бу Ислом таълимотидир. У фақат қалбга экилади. Қачон, деган савол туғилади? Болаликдан, тарбия орқали, деб жавоб берамиз. Ўтмишда ҳам, илм-фан ривожланган бугунги кунда ҳам исломий тарбиянинг нақадар устунлиги, барқарорлиги тан олинмоқда. Бу ҳол имон ва эътиқодда, тақвода, бағрикенгликда, меҳрибонликда, бошқаларни ўзидан устун қўйишда, ҳалимлик ва журъатда яққол кўзга ташланади. Бундай таълим олган ёшлар вожиб амалларни бир умрга ижро этадилар. Бунинг сабаби таълим илдизи соғлом ва бақувватлигидир. Акс ҳолда, фарзандларимиз куз келмай барглари сарғая бошлаган дарахтга ўхшаб қоладилар. Ниҳоли касалланса, миришкор боғбонлар бунинг сабабини кўпроқ илдиздан кўрадилар. Кишилик жамиятида ҳам худди шундай. Бирор одам қандайдир нуқсон содир этса, “Ҳа, тарбия кўрмаган”, дейишади. Бу маломат ўша одамнинг ота-онаси, болаликдаги тарбиячисига ҳам қаратилган, албатта. Аксинча, бошқа бир одамда яхши фазилат кузатилса, “Яхши тарбия кўрган экан”, деб қўйишади. Бу олқиш, албатта, ўша одамнинг ота-онасига, тарбиячиси, устозига қаратилган бўлади. Таълим негизига чуқурроқ ёндашадиган бўлсак, ҳаёт фақат таълим ва тарбиядан иборатлигини кўрамиз. Фақат инсон эмас, ҳатто оддий жонивор ҳам ўзига хос тарбияга муҳтож бўлади. Шундай қилинмаса, у одамзотга бўйсунмайди, жиловини тутқазмайди. Қайси жамият тинч ва осойишта яшаб, гуллаб-яшнар экан, демак, унинг таълим ва тарбия илдизлари соғлом, дея яна бир марта такрорлаймиз.
ХУЛОСА
Халқимиз азалдан ўзининг болажонлиги, оилапарварлиги билан ажралиб туради. Албатта, фарзандга меҳр қўйиш, қорнини тўқ, устини бут қилиш ўз йўли билан, лекин уларни ёшлик чоғидан бошлаб таълим-тарбияли, ахлоқ-одобли, юксак маънавиятли қилиб вояга етказиш биз учун доимо муҳим аҳамият касб этади. Бу масалага эътибор бермаслик нафақат айрим ота-оналарга, балки бутун жамият учун жуда қимматга тушишини кўпгина ҳаётий мисолларда кўриш мумкин.
Ёш авлодни буюк аждодларимизга муносиб, шу билан бирга, замон талабларига жавоб берадиган қилиб тарбиялашдек масъулиятли ва шарафли вазифани ўз зиммасига олган, бу йўлда куч-қуввати, қалб қўрини аямасдан меҳнат қилаётган фидойи ўқитувчи ва мураббийларга ҳар қанча таҳсинлар айтса арзийди.
Ҳеч кимга сир эмас, инсоннинг қалби ва онгини эгаллаш, айниқса, ёшларнинг маънавий дунёсини заҳарлашга қаратилган турли хавф-хатарлар ҳам кучайиб бораётган бугунги кунда ўзининг кимлигини, қандай буюк зотларнинг авлоди, қандай бебаҳо мерос ворислари эканини теран англаб, она юртга муҳаббат ва садоқат ҳисси билан яшайдиган, имон-эътиқоди мустаҳкам ёш авлодгина муқаддас заминимизни ёт ва бегона таъсирлардан, бало-қазолардан сақлашга, Ватанимизни ҳар томонлама равнақ топтиришга қодир бўлади.
Ҳазрат Али (розияллоҳу анҳу): “Ўзингизга ва аҳлингизга яхшиликни таълим беринглар ва уларни одобли қилинглар”, деганлар.
Демак, ҳар бир ота-она ёки мураббий фарзанднинг имон-эътиқоди, одоб-ахлоқи ва бошқа жиҳатларига мунтазам аҳамият бериши лозим. Фарзанд – ота-онаси учун бир синов, унинг қалби покиза гавҳар. У ҳар қандай нақшни қабул қилаверади. Агар яхшиликка ўргатилса, оқил фарзанд бўлиб камол топади. Унинг савобига ота-она ва мураббий шерик бўлади, аксинча бўлса, унинг гуноҳи валийига ҳам тегади.
Фарзанддан яхши хулқ ва мақтовга лойиқ сифат намоён бўлса, уни тақдирлаш ва оила даврасида эътироф этиш лозим. Баъзан арзимас беадаблик қилса, кўпчилик орасида билмаганга олиб, айбини ошкор айтмаслик керак. Лекин вақти, ўрнини топиб чиройли одобга ўргатиш шарт.
Ёшлигидан солиҳ бўлиб ўсган ўғил-қизлар ота-онага меҳрибон, Ватани ва халқига муҳаббатли бўлади, яхшилик ва меҳр-муҳаббат қалбидан мустаҳкам ўрин олади.
Имом Ғаззолий “Эй фарзанд!” китобида солиҳ инсонларга хос вазифаларни баён этиб, бундай дейди: “Бола бир асалари муми кабидир. Мураббий уни истаган шаклга солиши мумкин. Бола ота-онасининг ёнида бир пок саҳифа кабидир. Унинг қалбига ҳеч бир нақш ё сурат солинмаган. Аммо бундай қалб ҳар қандай нақшни олишга ҳозир, яъни ҳамма нарсага мойилдир. Шунинг учун ҳам уни гўзал амаллар билан банд этиш лозим. Бу қалб эзгуликлар ва билимлар билан тўлдирилса, фарзанд баркамол инсон бўлиб етишади”.
Бундай фарзандлар етишиб чиқишининг гарови ота-она ва мураббийлар масъулиятни тўлиқ адо этишларидадир. Динимиз эса фарзанднинг баркамол инсон бўлиб етишиши учун барча улуғвор кўрсатмаларни берган.
Масъулиятни ҳис қилиш мураббийнинг виждонидан келиб чиқади. Бу жавобгарлик фарзанднинг имони ва ахлоқи, ақли ва ижтимоий тарбиясида катта ўрин тутади. Ота-она фарзанд тарбиясида ғофил қолса, оқибати яхши бўлмайди, бу борадаги лоқайдлиги учун надомат чекиши, кўз ёш тўкиши фойда бермайди. Шу боисдан динимиз барча ота-она ва мураббийлар зиммасига фарзанд тарбиясини юклайди.
Маънавий юксалишнинг фидойилари бўлган зиёлиларимизнинг, кўплаб жонкуяр ўқитувчи ва муаллимлар, устоз ва домлаларнинг Ватанимиз тараққиётига қўшаётган улкан ҳиссасини эътироф этамиз, уларга ҳамиша чуқур ҳурматда ва эҳтиромдамиз.
Ўзаро бирдамлик асослари жамиятда тинчликни барқарор қилади. Тинчлик бор жойда ҳамма соҳада ўсиш, ривожланиш, тараққиёт бўлади. Юртбошимиз Ислом Каримов жаноблари таъкидлаганларидек: “Барча эзгу ниятларимизнинг марказида фарзандларимизни ҳам жисмоний, ҳам маънавий жиҳатдан соғлом қилиб ўстириш, уларнинг бахту саодати, фаравон келажагини кўриш, дунёда ҳеч кимдан кам бўлмайдиган авлодни тарбиялаш орзуси туради”.
КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:
УЧИНЧИ КИТОБ
Тарбиянинг нозик жиҳатлари
Жинсий тарбия масъулияти
Изн сўраш одоби
Назар солиш одоби
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Намозда рукуъга бораётганда ва ундан қайтаётганда икки қўлни кўтариш масаласи
Бу масала ҳам кўплаб тортишувларга сабаб бўлгани ҳаммамизга маълум. Авваллари ҳамма Ҳанафий мазҳабига амал қилар ва ҳеч ким намозни бошлаш пайтидаги такбири таҳримадан бошқа пайтда икки қўлини кўтармас эди. Ҳамма номозхонлар тинчгина, қўлдан келганича ўз намозларини адо этиб юрар эдилар.
Кейинчалик эса, аввал айтиб ўтганимиздек, фиқҳий мазҳабларни, уларнинг асосчилари бўлмиш буюк мужтаҳид уламоларимизни инкор қилиб, ўзларича Қуръон ва Суннатга амал қилишни ва бошқалар ҳам уларга эргашиши лозимлигини даъво қилувчиларимиз пайдо бўлдилар. Улар намозда рукуъга кетишдан олдин ва ундан қайтаётганда икки қўлни кўтармаслик Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига хилоф эканлиги ҳақида баҳс юрита бошладилар ва ўз фикрларининг далили сифатида ҳадиси шарифлардан ҳужжатлар келтиришга киришдилар. Ана ўшаларимиз ўзларини, худди бутун Ислом оламининг минг йиллик хатосини топгандек, Ҳанафий мазҳабига эргашиб, хатода юрган юз миллионлаб гумроҳларни Қуръон ва Суннат йўлига солаётган қаҳрамондек ҳис этар эдилар. Бировнинг насиҳатини эшитишни ҳам хоҳламас эдилар. Бунга қўшилмаганларни, қарши чиққанларни Қуръон ва Суннатга қарши чиқишда айблар эдилар. Аммо мазкур иш Қуръон ва Суннатга тўғри келадими, йўқми, ўйлаб ҳам кўрмас эдилар.
Аслида эса, ўша масалани кўтарганларимиз эски ихтилофни қўзғаб, минг уч юз йиллик ярани қайта тирнаб қонатаётган эдилар. Намозда рукуъга кетаётганда ва ундан қайтаётганда қўл кўтариш масаласини бир юз эллигинчи Ҳижрий санада туғилган Имом Шофеъий ва у зотнинг ҳамасрлари Имом Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳимлар ҳам кўтарган эдилар. Худди бизнинг шоввозларимиз далил қилиб келтираётган ва яна улар билмаган ҳадис ва ривоятларни ана ўша буюк мужтаҳидларимиз энг аввал келтирган эдилар. Орадаги фарқ шуки, ўтган салафи солиҳларимиз ҳозиргиларга ўхшаб ўз фикрларига қўшилмаганларни Қуръон ва Суннатга қарши чиқишда айбламаган эдилар, балки ўз мухолифларини ҳам Қуръон ва Суннатга ўзига хос ижтиҳод йўли ила амал қилувчи дин қардошлари сифатида эҳтиром қилардилар. Агар бизда бир озгина илм бўлганида, бундай ихтилофлар келиб чиқмас эди. Минг афсуслар бўлсинким, бизда на илм ва на илмсизлигимизни тан олишимиз учун инсоф бор эди.
Келинг, илмсизлигимизга барҳам бериш ва хатони такрорламаслик умидида бу масалани илмий йўл ила яна бир кўриб чиқайлик.
Намозда рукуъга борганда ва ундан қайтганда икки қўлни кўтариш керак деганларнинг далиллари ва уларнинг муноқашаси
Бу ҳукмга амал қилишга даъват этганлар рўйхати бошида тўрт машҳур ва маъруф фиқҳий мазҳабларимиздан иккитаси, Шофеъий ва Ҳанбалий мазҳаблари туради. Улар ўзларининг бу ҳукмларига бир неча ҳадиси шарифларни далил қилиб келтирадилар:
Биринчи далил:
Имом Бухорий ва Имом Муслимлар қилган ривоятда Ибн Умар: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қачон намозни очсалар икки қўлларини елкалари баробар кўтариб туриб такбир айтар эдилар. Кейин қачон рукуъга такбир айтсалар ҳам шунингдек, қачон бошларини рукуъдан кўтарсалар ҳам уларни худди ўшандоқ кўтарар эдилар ва «самиъаллоҳу лиман ҳамидаҳ, Роббанаа ва лакал ҳамд», дер эдилар», деганлар.
Мана шу саҳиҳ ҳадисда намозда рукуъга борганда ва ундан қайтганда қўл кўтариш Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари экани очиқ-ойдин кўриниб турибди, дейдилар Шофеъий ва Ҳанбалийлар.
Иккинчи далил:
Имом Бухорий келтирган ривоятда Нофеъ розияллоҳу анҳу: «Ибн Умар розияллоҳу анҳу рукуъга борганда ва ундан қайтганда икки қўлини кўтармаган одамни кўрса, унга тош отар эди», деган.
Бу ривоят ҳам юқоридаги маънони таъкидлаб келмоқда. Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳу ўзлари амал қилибгина қолмай, ўзгаларни ҳам мазкур ҳукмга бўйсунишларига ҳаракат этганлари яққол кўриниб турибди, дейдилар Шофеъий ва Ҳанбалийлар.
Ҳанафий уламолар, дарҳақиқат, сизлар келтирган ривоятлар бор ва кучли эканини биз ҳам яхши биламиз, лекин биз ушбу ҳадис ва ривоятларга амал қилишдан олдин бошқа ҳадис ва ривоятларни ҳам чуқурроқ ўрганиб чиқиб, бошқача қарорга келдик, келинг, аввало Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳунинг ҳадисларини муноқаша қилайлик, дейдилар.
Имом ат-Таҳовий, Имом Ибн Абу Шайба ва Имом ал-Байҳақийлар ўз китобларида келтирган ривоятда Мужоҳид розияллоҳу анҳу: «Ибн Умарнинг орқасида намоз ўқиганман. У икки қўлини намоздаги биринчи такбирдан бошқа ҳеч кўтармас эди», деганлар.
Олдинги икки ривоят ва биз келтирган учинчи ривоятни қўшиб ўргансак, рукуъга борганда ва ундан қайтганда икки қўлни кўтариш ҳукми насх бўлгани аён бўлади. Яъни бу ҳукмга маълум муддат амал қилинган-у, сўнгра амалдан қолган.
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳу Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг рукуъга кетишда ва ундан қайтишда қўл кўтарганларини кўрганлар, ўзлари бу ишга амал қилганлар ва бошқаларни ҳам амал қилишга чорлаганлар. Кейинчалик бу амал насх бўлганидан кейин унга амал қилишни тўхтатганлар.
Сиз ҳам, ҳурматли Шофеъий, Ҳанбалий ва ушбу масалада улар билан ҳамфикр бўлганлар, биз ҳам саҳобий ўзи қилган ривоятга зид амал қилса, ривоятини эмас, амалини қабул қилишга иттифоқ қилганмиз. Чунки саҳобийлар насх бўлмаса, ўзлари ривоят қилган ҳукмга хилоф амал қилмайдилар. Хусусан, Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳу ҳар бир каттаю кичик нарсада Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга аниқ эргашувчи ягона саҳобий бўлганлар. У киши Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламга оид, эргашиш зарур ҳисобланмаган ишларни ҳам ўта аниқлик билан қилиб юрганлари маълум ва машҳур. Шундоқ одам насх собит бўлмаса, ўзлари ривоят қилган ҳадисга хилоф иш тутиб, рукуъга боришда ва ундан қайтишда икки қўлни кўтаришни тарк қилмас эдилар.
Учинчи далил:
Имом Абу Довуд, Имом Термизий, Имом Насаий, Имом Ибн Можа ўз Сунанларида, Имом Бухорий «Рафу ълядайни фиссолати» деган рисолаларида ва Имом Таҳовий «Мушкилул-Осор»да Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳудан келтирган ҳадисда: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қачон фарз намозга турсалар такбир айтиб, икки қўлларини елкалари баробар кўтарар эдилар. Худди шу ишни қироатларини тамом қилиб рукуъга боришни ирода қилсалар ҳам, рукуъдан бош кўтарсалар ҳам қилар эдилар. У зот намозда ўтирган ҳолларида ҳеч қўлларини кўтармас эдилар. Қачон икки марта сажда қилиб, турмоқчи бўлсалар ҳам икки қўлларини кўтариб, такбир айтар эдилар», дейилган.
Шофеъий ва Ҳанбалий мазҳаби уламоларининг бу далилларига жавоб қуйидагича: Бу ривоят собит эканини яхши биламиз. Лекин Ҳазрати Али розияллоҳу анҳунинг айни ўзларидан бунинг акси содир бўлгани ҳақида ривоят бор. Ана шу ривоятни ҳам этиъборга олиб туриб, (ниҳоий) ҳукм чиқарилса, жуда ҳам яхши бўлар эди.
Имом ат-Таҳовий ва Имом Ибн Абу Шайбалар Осим Ибн Кулайбнинг отасидан қилган ривоятда: «Али розияллоҳу анҳу икки қўлларини намознинг биринчи такбирида кўтарар эди, холос. Кейин кўтармас эди», дейилган.
Имом Абу Бакр Ибн Абу Шайба Абу Исҳоқдан келтирган ривоятда эса: «Абдуллоҳ (Ибн Масъуд) ва Алининг асҳоблари икки қўлларини фақатгина намозни бошида кўтарар эдилар, холос», дейилган.
Бу ҳам рукуъга кетишдан олдин ва ундан кейин икки қўлни кўтаришга маълум муддат амал қилингани ва кейин насх бўлганини кўрсатади. Бўлмаса Ҳазрати Алидек улкан саҳобий ўзлари Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан қилган ривоятга хилоф иш қилмас эдилар. Шу билан бирга Ҳазрати Али розияллоҳу анҳу ўз шогирдлари бўлмиш кичик саҳобийлар ва тобеъинларни ҳам рукуъга кетганда ва ундан қайтганда, икки қўлни кўтармасликка ўргатган эканлар. Бу ҳам ўз-ўзидан бўлаверадиган нарса эмас.
Шофеъий ва Ҳанбалийлар ўзларига далил қилиб келтирган юқоридаги ҳадисда зикр қилинган «Қачон икки марта сажда қилиб, турмоқчи бўлсалар ҳам икки қўлларини кўтариб такбир айтар эдилар», деган жумла уларнинг зиддига катта ҳужжатдир. Чунки улар саждадан туришда қўл кўтариш керак демайдилар. Ўз-ўзидан «нима учун бир ҳадиснинг маълум бўлагига амал қиласизлар-у, бошқа бўлагига амал қилмайсизлар», деган ҳақли савол пайдо бўлади.
Сажда қилиб бўлиб тураётганда ва бошқа ҳолатларда ҳам икки қўл кўтарилиши ҳақида бошқа ҳадисларда ҳам зикр қилинган. Мана шу нарсанинг ўзи ҳам аввал намозда такбираи эҳромдан бошқа жойларда ҳам қўл кўтариш бўлиб, кейинчалик насх қилинганига далолатдир. Бу ҳақиқатни Ҳанафийлар тўлиқлигича олиб, Шофеъий ва Ҳанбалийлар бир қисмини қабул қилиб, рукуъга кетиш ва ундан қайтишга тегишли жойини қабул қилмаган чиқадилар.
Ҳанафийлар мухолифларнинг ҳар бир далилига худди шу қабилда раддия қиладилар. Биз намуна учун келтирилган мисоллар билан кифояланиб, энди бу масалани қадимда қандоқ муноқаша қилингани ҳақидаги икки ривоятни ўрганиб чиқайлик:
Имом ат-Таҳовий келтирган ривоятда ал-Муғийра розияллоҳу анҳу қуйидагиларни айтадилар: «Иброҳимга, Воилнинг Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қачон намозни бошласалар, рукуъ қилсалар ва рукуъдан бошларини кўтарсалар, икки қўлларини кўтаришларини кўрдим, деган ҳадисига нима дейсиз, дедим». У киши: «Агар Воил у зотнинг ундоқ қилганларини бир марта кўрган бўлса, Абдуллоҳ ундоқ қилмаганларини эллик марта кўрган», деди.
Кўриниб турибдики, рукуъга кетаётиб ва ундан қайтаётиб икки қўл кўтарилади, деганлар Воил Ибн Ҳужр розияллоҳу анҳунинг ҳадисларини далил қилганлар. Буюк тобеъинлардан Иброҳим ан-Нахаъий розияллоҳу анҳуга бу гап айтилганда, у киши Абдуллоҳ Ибн Масъуд розияллоҳу анҳунинг ҳадисларини раддияга келтирганлар ва қайси бир ҳадис қабул қилишга лойиқроқ эканини тасдиқлаш мақсадида уларнинг ровийларининг ҳолларини зикр қилиб ўтганлар. Воил Ибн Ҳужр розияллоҳу анҳу иймонга келганларидан кейин Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида фақатгина бир ҳафта туриб, намоз ўқишни ўрганганлари ва қайтиб кетиб, кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни қайта кўрмаганлари машҳур. Бунинг устига Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам у кишига таълим учун алоҳида муомала қилганлар.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг рукуъга кетишда ва ундан қайтишда икки қўлларини кўтармаганлари ҳақидаги ривоят соҳиби Абдуллоҳ Ибн Масъуд розияллоҳу анҳу эса, энг биринчи иймонга келган саҳобалардан бўлиб Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан у зотнинг умрларининг охирларигача ажралмаган улкан саҳобийлардан биридирлар. Албатта у киши Воил розияллоҳу анҳуга қараганда кўп нарсани билишлари турган гап.
Иккинчи мисол Имом ал-Ҳорисий ўзларининг «Муснад» номли китобларида Суфён Ибн Уяйна розияллоҳу анҳудан Имом Абу Ҳанифа билан Имом ал-Авзоъий ора-ларида бўлиб ўтган қуйидаги мунозарани келтирадилар:
«Абу Ҳанифа билан ал-Авзоъий Маккадаги буғдой растасида кўришиб қолишди. Шунда ал-Авзоъий Абу Ҳанифага:
- Сизларга нима бўлди, намозда рукуъга борганда ва ундан бош кўтарганда қўлларингизни кўтармайсизлар? деди. Абу Ҳанифа эса:
- Чунки бу ҳақда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан бирор саҳиҳ нарса бўлмади, деди.
- Қандоқ қилиб саҳиҳ нарса бўлмасин? Ахир, менга аз-Зуҳрий Солимдан, у отасидан, у эса Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ривоят қилишича, У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам намозни бошлаш чоғларида, рукуъга кетишда ва ундан қайтишда икки қўлларини кўтарар эканлар! деди ал-Авзоъий. Шунда Абу Ҳанифа:
- Бизга Ҳаммод Иброҳимдан, у Алқама ва ал-Асваддан, улар Абдуллоҳ ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилишича, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам намозни бошлашдан бошқада икки қўлларини кўтармас эканлар, деди.
- Мен сенга аз-Зуҳрийдан, Солимдан, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламдан ҳадис ривоят қилсам, сен менга Ҳаммод Иброҳимдан ҳадис айтди, дейсан-а?! деди ал-Авзоъий. Абу Ҳанифа унинг бу гапига:
- Ҳаммод аз-Зуҳрийдан кўра фақиҳроқ эди. Иброҳим эса Солимдан кўра фақиҳроқ эди. Агар Ибн Умар саҳобийлик фазлига эга бўлса ҳам фиқҳда Алқама ундан кам эмас. Ал-Асваднинг фазли жуда ҳам кўп. Абдуллоҳ ибн Масъуднинг фиқҳда ва қироатда фазли кўп. Унинг саҳобийлик ҳаққи бор. Кичиклигидан Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида бўлган. У Абдуллоҳ ибн Умардан афзал, деб жавоб берди. Шунда ал-Авзоъий жим қолди».
Демак, Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳи ҳам, у кишининг издошлари ҳам шаръий ҳукмларни ҳаводан эмас, Қуръон ва Суннатдан олган эканлар. Бошқалардан кўра чуқурроқ илмий изланишда бўлган эканлар. Ҳатто бошқа мазҳаб мужтаҳидлари мулоҳаза қилмаган нозик томонларни ҳам улар мулоҳаза қилган эканлар.
Ҳанафийларнинг далиллари
Ҳанафий мазҳаби уламолари мазкур масала бўйича мухолиф томонларнинг далилларини муноқаша қилиб, уларга раддия берибгина қолмай, ўз ҳукмларини тасдиқлаш учун ҳужжат-далиллар ҳам келтирганлар. Қуйида эътиборингизга улар келтирган далиллардан қисман ҳавола қиламиз:
Биринчи далил:
Имом Муслим Жобир Ибн Самура розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бизнинг ҳузуримизга чиқдилар ва: «Нима учун мен сизларни қўлларингизни худди асов отнинг думига ўхшатиб кўтараётганингизни кўрмоқдаман?! Намозда сокинлик ила туринглар!» дедилар», дейилган.
Маълумки, намоз янги фарз бўлган пайтда ҳозирги каби тўлиқ бўлмаган. Баъзи ҳолатларда ҳар хил майда овоз чиқариш ёки ҳаракатлар ҳам бўлиб турган. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ундоқ ишларни қилган одамларга аста-секин тарбия бериб, хатоларини тузатиб борганлар. Бу маънода ҳадис китобларимизда бир қанча ривоятлар келган. Ушбу биз таҳлил қилаётган рукуъга кетишда ва ундан қайтишда қўлни кўтариш масаласи ҳам аввалда бор бўлиб, кейин мансух қилинганлигини мана шу ҳадисдан билиб олсак бўлади. Бу ҳукмнинг мансух бўлгани, амалдан қолганидан бехабар баъзи саҳобийлар аввалгидек рукуъга борганда ва ундан қайтганда қўлларини кўтариб, намоз ўқиётганларини Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳужраларидан кўриб турганлар. Кейин ташқарига чиқиб, уларга ушбу ҳадисда келтирилган гапларни айтганлар.
Иккинчи далил:
Имом Термизий Алқама розияллоҳу анҳудан қилган ривоятда: «Абдуллоҳ Ибн Масъуд мен сизларга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг намозларини ўқиб берайми, деди-да, намоз ўқиб, биринчи қўл кўтаришдан бошқа қўл кўтармади», дейилган.
Ўз-ўзидан маълумки, бунга ўхшаш кишиларни огоҳлантириб қўйиб, қилинган ишлар ўта аниқлик билан адо этилади. Абдуллоҳ Ибн Масъуд розияллоҳу анҳу ким эканликлари эса ҳаммамизга маълум. У киши Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам билан У зотнинг пайғамбарлик даврларида ҳар доим бирга юрган, улкан илм соҳиби ва кўплаб ҳадисларни ривоят қилган саҳобийлар.
Худди шу маънодаги ҳадисни Имом Насаий ҳам ривоят қилганлар.
Учинчи далил:
Имом ат-Таҳовий ал-Асвад розияллоҳу анҳудан қилган ривоятда: «Умар Ибн Хаттобнинг биринчи такбирда икки қўлини кўтариб, кейин кўтармаслигини кўрдим», дейилган.
Тўртинчи далил:
Имом Ибн Абу Шайба ал-Асвад розияллоҳу анҳудан келтирган ривоятда: «Умар ибн Хаттобнинг орқасида намоз ўқидим. У ўз намозида бошланишдагидан бошқа ҳеч қўлини кўтармади. Аш-Шаъбий, Иброҳим ва Абу Исҳоқларни ҳам намозни бошлашдагидан бошқа қўл кўтарганларини кўрмадим», дейилган.
Бешинчи далил:
Имом ал-Байҳақий Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан қилган ривоятда: «Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам, Абу Бакр ва Умарларнинг орқаларида намоз ўқидим. Улар намозни бошлашдаги қўл кўтаришдан бошқа қўл кўтармас эдилар», дейилган.
Олтинчи далил:
Имом ат-Таҳовий Абу Бакр Ибн Айёш розияллоҳу анҳудан қилган ривоятда: «Ҳеч бир фақиҳни ҳеч қачон биринчи такбирдан бошқа жойда қўлини кўтарганини кўрмадим», дейилган.
Еттинчи далил:
Намоз ҳамманинг кўз ўнгида, ҳар куни беш марта адо этиладиган, эътиборли ва улкан ибодат. Айниқса, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳар бир намозларини йиллар давомида кўпчилик ўта диққат билан кузатиб, ўрганиб келган. Ана шундоқ нарсага тегишли, рукуъга борганда ва ундан қайтганда қўл кўтариладими-йўқми, деган масалада ҳар хил гап айтилишининг ўзи бу иш ҳақида шубҳа туғдиради. Бу эса, Ҳанафийларнинг иши тўғри эканини кўрсатади.
Саккизинчи далил:
Ҳанафийлар рукуъга борганда ва ундан қайтганда қўл кўтариш ҳақида келган ривоятлар кўплиги, саҳиҳлиги, баъзи гапларга қараганда саҳобаи киромларнинг элликталаридан ривоят қилинганлигини яхши биладилар. Аммо, шундоқ бўлса ҳам, насх ворид бўлиши мумкинлигини таъкидлайдилар. Чунки насх ривоятнинг кучли ва кучсизлигига ёки кўп ва озлигига қараб бўлмаслиги ҳаммага маълум. Ҳадис ҳар қанча кучли бўлса ҳам оятнинг кучига ета олмайди. Шундоқ бўлса ҳам Қуръони Каримнинг баъзи оятлари мансух бўлгани маълум ва машҳур.
Тўққизинчи далил:
Ушбу муноқаша қилинаётган қўл кўтариш ҳақидаги масалада бир ақлий далил келтириш учун Ҳанафий мазҳаби уламолари вақтинча насх ҳақидаги даъволаридан кечадилар. Айтайлик, насх ворид бўлмади, дейдилар улар. Ундоқ пайтда умумий қоидага биноан бир ҳукм ҳақидаги ҳадислар қарама-қарши бўлиб қолса, саҳобалар нимага амал қилган бўлсалар, ўша олинади. Агар саҳобаларнинг амаллари ҳам қарама-қарши бўлиб қолса, қиёсга қайтилади. Ушбу масалада ҳам қиёсга қайтиладиган бўлса, аслида намозда сукунат, ортиқча ҳаракат қилмаслик таъкидланади. Намознинг ичида қўл кўтаришлик ортиқча ҳаракатдир. Такбири таҳримадаги қўл кўтариш намоз ичидаги эмас, унинг бошланишидаги кўтаришдир.
Шу ерга келганда, муҳтарам ўқувчидан далиллар келтиришга якун ясаш учун изн сўраймиз. Агар қолган далилларни ҳам келтирадиган бўлсак, гап чўзилиб кетади. Ўзи шундоқ ҳам чўзилиб кетган гапни яна ҳам чўзиб юрмай, хулосага ўтиб қўяқолганимиз маъқулдир.
Хулоса
Кўриб турибмизки, барча фиқҳий масалалар, жумладан, омийн масаласи, рукуъга борганда ва ундан қайтганда қўл кўтариш каби масалаларда Ҳанафий мазҳабидагилар ҳадисга амал қилмайдилар, деган даъво, мутлақо ёлғон ва ботил даъводир. Аксинча, Ҳанафийлар ҳадисларни бош-қалардан кўра чуқурроқ ва аниқроқ ўрганиб, амал қилишларини ўзимиз илмий равишда ўрганиб чиқдик. Шу билан бирга Ҳанафийлар бошқа мазҳаб атбоъларига ўхшаб, ўзга мазҳабдагиларнинг фикрларини ҳам ҳурмат қилиб келганлар.
Ҳозирги давримизда ҳам Шофеъий ва Ҳанбалийлар қўл кўтариб, Ҳанафий ва Моликийлар қўл кўтармай тинчгина намозларини ўқиб келишар эди. Ичимиздан бир неча оятни чала ёд олган ва уч-тўрт ҳадиснинг таржимасини ўрганиб олганларимиз чиқиб, мазҳаббоши мужтаҳидларимизга тош ота бошлашди. Мусулмонлар оммаси ўз ибо-датларини адо қилишда Қуръон ва Суннатга амал қилмас-ликда айбланди. Динга эндигина қайтаётган халқ оммаси ўртасида уламолар ичида қолиши лозим бўлган масалалар олиб чиқилиб турли ихтилофларга йўл очилди. Оқибатда мусулмонларга кўпгина кулфатлар етди.
Азиз дин қардошлар! Ўтган саҳифаларда ҳозирда ихтилофларга сабаб бўлаётган масалалардан иккитасини кўриб чиқдик. Аслида бундай масалалар анчагина бўлиб қолди. Янгилари ҳам пайдо бўлмоқда. Бу ҳолат яна ҳам авж олиб боравериши мумкин. Чунки ичимиздан, мазҳаб ихтилофга сабаб бўлади, шунинг учун уни қўйиб Қуръон ва Суннатга амал қиламиз, деган даъво билан чиқаётганлар, аслида, Ҳанафий мазҳабини рад этиб, бошқа мазҳабга эргашмоқдалар. Улар баъзи масалаларни фақат ўша мазҳабда айтилгани ҳақ, ундан бошқаси ботил, деб ўйламоқдалар. Шунинг учун ҳам мусулмонлар оммасини бидъатга берилганликда, Қуръон ва Суннатга амал қилмасликда ва бошқа нарсаларда айбламоқдалар. Бу фикримизнинг тасдиғи учун биргина мисол келтирайлик.
Кейинги мавзулар:
Таҳоратда бўйинга масҳ тортиш;
Фиқҳий мазҳабларнинг ҳақлиги тўғрисидаги замонавий ҳужжат ва фатволар;
Тўққизинчи қарор.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа