Ислом таълимотининг асосий мазмун-моҳиятини ифодаловчи “Лаа илааҳа иллаллоҳ” (“Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ”) калимаси диний адабиётларда “тавҳид” калимаси номи билан зикр этилган. Мазкур калима шарҳига бағишланган кўплаб адабиётлар бор.

Маҳмуд Замахшарий ҳам шаҳодат калимасига бағишланган мўъжаз “Ал-масъала фи калиматиш шаҳада” асарини ёзган. Унинг ягона қўлёзмаси Берлин шаҳридаги қўлёзмалар фондида сақланади. Асар қисқа ҳажмли рисола бўлиб, унда олим Ислом динининг таянч тушунчаларидан ҳисобланган “Лаа илааҳа иллаллоҳ” жумласини грамматик таҳлил қилади. Дастлаб Замахшарий олдинги уламоларнинг бу жумла борасидаги фикрларини баён қилади. Уларнинг фикрича “Лаа илааҳа иллаллоҳ” жумласи тўлиқ маъно ифодаламаган. Замахшарий эса бу калимани тугал маънога эга мустақил жумла деб шарҳлайди.

Мазкур калиманинг икки ҳолатда бўлиши таъкидланади. Биринчиси, асл мустақил жумла ҳолати, иккинчиси, жумлани шарҳлаб ва таъкидлаб келувчи қўшимчали ҳолат. Бу ҳолатларга Замахшарий араб тилидаги “Ма жаа фи рожулин” – “Номаълум киши келмади” жумласини мисол келтиради.

Агар бу жумла маъносидаги ноаниқликни кетказиш истаги бўлса, унга “Ма жаани мин рожулин бал рожулани” (“Менинг олдимга бир киши эмас, балки икки киши келди”) мазмунида қўшимча қилиш зарур бўлади.

Олим бу фикрига Қуръони каримдан: “(Эй Муҳаммад,) Аллоҳ томонидан бўлган бир марҳамат сабабли уларга (саҳобаларингизга) юмшоқ сўзли бўлдингиз. Агар қўпол, қаттиқ дил бўлганингизда эди, албатта атрофингиздан тарқалиб кетган бўлар эдилар” – (Оли Имрон сураси, 159-оят); «Сўнгра аҳду паймонларини бузганлари, Аллоҳнинг оятларини инкор қилганлари, пайғамбарларни ноҳақ ўлдирганлари ва “Дилларимиз қулф” деганлари сабабли (Биз уларни лаънатладик)» (Нисо сураси, 154-оят) оятларини мисол қилиб келтиради. Оятлардаги сабаблар “фабираҳматин” (“юмшоқ сўзли бўлиш”), “фабинақдиҳим” (“лаънат бўлиши”) маъноларини ифодалайди.

Муаллиф ҳар иккала оятдаги “фа” юкламасидан сўнг “ма” юкламасининг келиши туфайли юмшоқлик Аллоҳнинг марҳамати билан, лаънат эса, қилинган аҳднинг бузилиши натижасида бўлганини таъкидлайди. Шу каби, шаҳодат калимасидаги синтактик қўшимча жумладаги маънони таъкидлаб келади.

Замахшарий бу грамматик ҳолатни “Жаани Зайду” гапи асосида тушунтиради. Гап “Зайд келди” маъносини ифодалайди. Лекин мазмун-моҳиятда “Зайддан ўзга кимса келмагани” қатъий тушунилмайди. “Зайддан ўзга келмагани”ни таъкидлаш маъносида юқори ҳолатдаги шакл қўлланилиши керак бўлади. Шу мақсадда гапни “Ма жаани илла Зайду” тарзида тузиш маънони тўлиқ англатади.

Шаҳодат калимасидаги “Лаа илааҳа” жумласи “Зайд мунталиқун” (“Зайд кетди”) жумласи билан грамматик жиҳатдан тенг ҳисобланади. Муаллиф “Лаа илааҳа” жумласига “иллаллоҳ”ни қўшиш билан биринчидан, улуҳиятни Аллоҳ таолога нисбат бериш, иккинчидан, уни бошқа барча нарсалардан ажратиш маъносини кўрсатади. Шунга кўра “Лаа илааҳа” жумласи исмий гапнинг кесими бўлиб, “иллаллоҳ” гапнинг эгаси вазифасини бажаради. Чунки араб тилида гап тузиш қоидаларига кўра исмий гапнинг эгаси доим аниқ, кесими эса, ноаниқ ҳолда бўлиши талаб этилади.

Рисолада “Лаа илааҳа иллаллоҳ” дейилиши “барча илоҳ деб номланганларнинг сифати бекор қилиниб, илоҳлик фақат Аллоҳга хос”лигини билдириши айтилади. Буни таъкидлаш учун Абдуллоҳ ибн Масъуд ва Жобир ибн Абдуллоҳ Ансорийдан ривоят қилинган ҳадис келтирилади: «Уҳуд куни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Лаа сайфа илла Зулфиқор ва лаа фатан илла Али” (“Зулфиқор қиличидан бошқа қилич ва Алидан бошқа йигит йўқдир”), дедилар». Яъни, шаҳодат калимаси юқоридаги ҳадис матни билан қиёсланса, кесимнинг эгадан олдин келиши мумкинлиги исботланади ва жумла мазмуни равшан бўлади.

Зоҳиджон ИСЛОМОВ,
Ўзбекистон халқаро ислом академияси
проректори, филология фанлари
доктори, профессор