07 Январ, 2025, 7 Ражаб, 1446
07 Январ, 2025, 7 Ражаб, 1446
Муҳаммад алайҳиссаломга пайғамбарлик келишидан олдин араблар тартибсиз ҳаёт кечирар эдилар. Улар на бир қонунга бўйсунар ва на бирорта ягона динга эътиқод қилар эдилар. Осмонларини жаҳолат булути қоплаган эди. Бунинг натижасида турли хил ботил ақидалар уларнинг қон-қонларига сингиб кетган бўлиб, гоҳида ўз қўллари билан ясаб олган ҳайкалларни илоҳ десалар, гоҳида кўз ўнгиларида чиқиб-ботиб турган юлдузларни илоҳ дер эдилар. Шу сабабли ҳар ким ўз ота-бобосидан мерос қилиб олган эътиқодни ҳақ деб билар эди. Лекин шунга қарамай уларнинг ўзларига яраша кичкинагина кенгашлари бўлиб, бу кенгаш орқали ўрталаридаги можаро ва турли муаммоларни ҳал қилар эдилар. Бундан ташқари баъзи яхши одат ва қадриятлар ҳам йўқ эмас эди. Бу одатларнинг баъзиси уларга оталари Исмоил алайҳиссаломнинг шариатларидан қолган бўлса, баъзилари қўшни диёрларда яшаётган яҳудий ва насронийлардан кириб келган, бошқалари эса урф-одат ва ҳаёт тажрибаси орқали юзага келган эди. Масалан, уларда ҳам талоқ, никоҳ, зиҳор каби ижтимоий масалалар мавжуд бўлиб, ўзларининг тартиб интизомларига мувофиқ ўтказар эдилар. Аёл киши ўз валийсига кимга тегмоқчи эканлигини айтар, валий эса хабарни йигитга етказар, агар йигит рози бўлса валий орқали келинга маҳр берар ва шундан кейин келин куёвникига келар эди.
Шунингдек, қасос олишда ҳам арабларнинг машҳур қоидалари бор эди. Масалан, “иккинчи қатл биринчи қатлни бекор қилади”, “янглишиб ўлдириб қўйилганда ўлган кишининг дияси қотилнинг ота томонидан бўлган энг яқин қариндоши зиммасига юкланади” ва ҳоказо каби қоидалар мавжуд эди. Лекин мазкур қонун ва қоидалар халқ орасидагина мавжуд бўлиб, бирорта ҳам китобга қайд қилиб ёзиб қўйилмаган ва бу қонунлари ҳаётларини тартиб-интизомга солиб туриш учун етарли эмас эди. Арабларнинг аҳволлари то Ислом дини келгунича шундай давом этди. Аллоҳ таоло қуриб-қақшаб ётган араб ярим оролини Ислом динига бешик, дунё бўйлаб ҳидоят ва илм қуёши чиқадиган жой бўлишини, урушқоқ ва қаҳри қаттиқ аъробийларни Ислом динининг даъватчиси ва унинг ҳимоячиси бўлишлигини ҳохлади.
اللَّهُ أَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسَالَتَهُ
яъни: “Аллоҳ пайғамбарликни қаерга қўйиш (раво кўриш)ни яхши билувчидир” (Анъом сураси, 124-оят).
Пайғамбарлик давридаги қонунчилик
Ислом дини барча инсонларга баб-баробар келган, лекин шундоқ бўлса ҳам у биринчи бўлиб арабларнинг ҳаёт тарзларини ислоҳ қилишдан бошлади. Чунки, Аллоҳ таоло уларни Ўз динининг ёрдамчиси ва унинг даъватчиси бўлишларини ихтиёр қилган эди. Сиз юқоридаги мавзуда танишиб ўтганингиздек, арабларнинг аҳволлари икки ҳолат билан ажралиб турар эди: диний ҳаётларида бутпарастлик, ижтимоий ҳаётда беқарорлик. Арабларни бундай тартибсизликдан олиб чиқиш ва Аллоҳнинг динига ёрдамчи қилиб тарбиялаш учун улардаги мана шу икки ҳолатни тузатмоқ лозим эди. Бу ҳолатни тузатиш эса арабларнинг қалбига ёлғиз Аллоҳга бўлган эътиқод уруғини экиш, холис Унинг ўзигагина ибодат қилмоққа йўллаш, улардаги разил ахлоқларни буткул қўпориб ташлаш, ёмон одатларга чек қўйиш, чиройли ва намунали одоб ва ахлоқларни уларнинг табиатларига сингдириш билан ҳамда уларнинг барча ишларида қўлланадиган, турмуш тарзларида унинг кўрсатмасига амал қиладиган қатъий қонун жорий қилиш билан амалга ошар эди.
Маккадаги қонунчилик
Ислом дини биринчи ишни эътиқодни ислоҳ қилишдан бошлади. Чунки, эътиқод асосий пойдевор ҳисобланиб, бошқа нарсалар унинг устига бино қилинади. Шунинг учун ҳам аввал шу мақсадни амалга ошириш, ундан кейингина ижтимоий ҳаёт қонунларини жорий қилишга киришди.
Айнан шу сабабли Маккада – ҳижратдан олдин – нозил бўлган Қуръон оятларига назар ташлайдиган бўлсангиз, унда мушрикларни ширкдан қайтаришга, уларни тавҳид (якка худолик)га даъват қилишга, Осмон ва Ер ҳақида, мавжудотларнинг яратилиши ҳақида фикр қилишга ундовчи, ота-боболарнинг нотўғри эътиқодларига тақлид қилишни бас қилишга чақирувчи, аждодлардан қолган жоҳилият одатлари бўлмиш одам ўлдириш, зино, қизларни тириклайин кўмиш каби ишлардан юз ўгиришга буюрувчи маъноларни кўришингиз мумкин. Шунингдек, Маккий оятларда Ислом ахлоқ-одобларидан намуналар келтирилади, масалан, адолат, вафо, эҳсон, яхшилик ишларда ўзаро ҳамкорлик қилиш, адоват ва гуноҳ ишларда бировга ёрдам бермаслик ва ҳоказо. Кўпгина оятларда Аллоҳ берган ақлни ишлатишга, ўз ақл-идроклари орқали тўғри йўлни топиб олишга чақиради. Ўзларига юборилган пайғамбарга қарши чиқмасликка, акс ҳолда илгари яшаб ўтган кишиларнинг бошига келган бало ва офатлар уларга ҳам келиб қолиши мумкин эканлигини таъкидлайди. Уларни қон-қонларига сингиб кетган жоҳилият одатларидан халос қилиб, яхши одат ва анъаналарни ҳаётларига сингдириш учун барча услубларни қўллайди.
Қуръони карим ушбу даврда нозил бўлган оятларда шариатнинг иккинчи томонига (яъни ибодатлар) жуда оз миқдорда эътибор қаратган, ҳаттоки ибодатларнинг аксари ҳижратдан кейингина жорий қилинган. Ўлимтик, қон ва Аллоҳдан бошқага атаб сўйилган гўштни ейиш ҳаромлиги ҳақидаги аҳкомлар Ислом ақидасини сақлаш учун зарур бўлганлиги сабабидан ҳам ҳижратдан олдин жорий қилинган эди.
Мана шу Исломнинг Қуръони каримнинг кўпгина оятларида тутган йўли ва услубидир. Қуръон оятлари олти мингдан зиёд бўлишига қарамай ундаги аҳком оятлар сони икки юзта атрофидадир, ундан бошқалари эса юқорида биз зикр қилиб ўтган мавзуларга тегишлидир.
Қуръони карим ўн уч йил давомида мана шу услубда нозил бўлди. Ислом эътиқоди кўпчиликнинг қалбида илдиз отиб ширк залолати ақида нури олдида ғойиб бўлди. Ислом динига кирувчиларни турли азоб ва хўрлашлар билан ундан тўсувчи душманларнинг ҳийла ва найранглари энг юқори даражага чиқди. Шу вақтда Аллоҳ таоло аввал мўминларга, сўнгра Пайғамбар алайҳиссаломга ансорларнинг диёри, мусулмонларнинг янги ватани ҳамда келажакда Аллоҳнинг йўлига даъват қилишда асосий ўрин тутувчи қувват манбаи бўлмиш Мадинаи Мунавварага ҳижрат қилишга изн берди.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси
раисининг биринчи ўринбосари
Ҳомиджон Ишматбеков
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Совчилик ота-оналар ёки ишбошилар томонидан амалга оширилиши ва уларга жавоб бериш ҳам шу тариқа бўлиши мусулмон халқларнинг оммавий одатларидан бўлиб қолган, десак, муболаға қилмаган бўламиз. Ҳаттоки, мусулмон бўлмаган қавмлар ёки динимиз ҳақида тузукроқ маълумотга эга бўлмаган, «мусулмонман», деб юрган баъзи кимсалар: «Мусулмончиликда умр йўлдошини танлашда ёшларнинг ўзларининг хоҳиши эътиборга олинмаса ҳам, бўлаверади», деган тушунчада бўлишлари ҳам мумкин. Аммо шариатда ундай эмас. Исломда ҳар бир шахс ўз эрки, ҳуррияти ва истак-хоҳиши билан оила қуриши кераклиги алоҳида таъкидланади.
Бу борада Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бир қанча ҳадиси шарифлари келган.
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ، عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: لَا تُنْكَحُ الْأَيِّمُ حَتَّى تُسْتَأْمَرَ وَلَا تُنْكَحُ الْبِكْرُ حَتَّى تُسْتَأْذَنَ، قَالُوا: يَا رَسُولَ اللهِ، وَكَيْفَ إِذْنُهَا؟ قَالَ: أَنْ تَسْكُتَ. رَوَاهُ الْخَمْسَةُ. وَفِي رِوَايَةٍ: الثَّيِّبُ أَحَقُّ بِنَفْسِهَا مِنْ وَلِيِّهَا، وَالْبِكْرُ تُسْتَأْمَرُ وَإِذْنُهَا سُكُوتُهَا.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Маслаҳат сўралмагунча, жувон никоҳланмас. Изн олинмагунча, бокира никоҳланмас», дедилар.
«Эй Аллоҳнинг Расули, унинг изни қандай бўлади?» дейишди.
«Сукут сақламоғи», дедилар».
Бешовлари ривоят қилганлар.
Бошқа бир ривоятда:
«Жувон ўз нафсига валийсидан ҳақлироқдир. Бокирадан эса изн сўралади. Унинг изни – сукутидир», дейилган.
Бу ҳадиси шарифда никоҳ масаласида қиз ва аёлларнинг розилиги шарт экани, совчи келганида, эркаклар, яъни оталар, акалар ва бошқалар ўзларича жавоб бериб юбормасдан, улар билан маслаҳат қилиб, розиликларини олишлари кераклиги баён қилинмоқда.
Замон бузилиб, ишлар тескарисига айланмай туриб, нафақат мусулмонларда, балки дунёнинг барча халқларида ҳам бир қизга совчилик қилиш оила бошлиғи бўлмиш отага гап очиш, ундан розилик сўраш билан бўлган. Оддий инсоний одоб-ахлоқ, халқларнинг урф-одатлари шуни тақозо қилган ва қилади ҳам.
Ислом оталарга ёки уларнинг ўрнига қолган валийларга қизнинг ўзидан розилик сўрашни тавсия қилади. Чунки ҳолатнинг ўзи шуни тақозо қилади. Бир одамни ўзининг изнисиз, хабарисиз, розилигисиз эрга бериб юбориш тўғри эмас.
Агар эрга тегиши ҳақида сўз кетаётган кимса эрдан ажраган жувон бўлса, у ўз розилигини очиқ-ойдин айтиши шарт. Чунки у оила кўрган, эркак киши билан муносабатда бўлган, никоҳ масалаларида тажрибага эга, бундай гапларни гаплашиб юрган. Энди очиқ маслаҳатлашишдан уялмайди.
Маслаҳат қиз боланинг турмушга чиқиши ҳақида бўлаётган бўлса, бир оз бошқача йўл тутилади. Агар у очиқ жавоб берса, ўзининг иши. Унинг ўша жавобига қараб иш қилинади. Аммо индамаса, сукути розилик аломати бўлади.
Муслима қизлар одоб-ахлоқ, ҳаё, эҳтиром доирасида тарбия топганликлари туфайли уялиб, отаси ёки бошқа яқинлари билан ўз никоҳи тўғрисида гапла-шишга уялиб, индамайдилар. Шунинг учун қиз боланинг уялиб, индамагани унинг бу никоҳга розилиги ҳисобланади.
Лекин индамаслигига норозилик аломатлари қўшилса, бундай сукутни розилик деб бўлмайди. Бундай ҳолларда оналарни ишга солиш яхшироқ бўлади. Зотан, жорий одатлар ҳам шунга айланиб қолган.
Имом Абу Довуд ривоят қилган ҳадисда Набий соллаллоҳу алайҳи ва-саллам:
«Аёлларни қизлари ҳақидаги ишга таклиф қилинглар», – деганлар.
عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ عَنِ النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ: تُسْتَأْمَرُ الْيَتِيمَةُ فِي نَفْسِهَا، فَإِنْ سَكَتَتْ فَهُوَ إِذْنُهَا، وَإِنْ أَبَتْ فَلَا جَوَازَ عَلَيْهَا. رَوَاهُ أَصْحَابُ السُّنَنِ.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Етим қиздан ўзи ҳақида изн сўралади. Агар сукут сақласа, ўша унинг изнидир. Агар бош тортса, уни мажбурлаш йўқ», – дедилар».
«Сунан» эгалари ривоят қилганлар.
Етим қизлар деганда отаси ва валий бўладиган қариндошлари йўқлиги туфайли бошқа бир одамнинг тарбиясида ўсган қизлар тушунилади. Одатда, бундай қизларни ўзларидан сўраб-сўрамай эрга бериб юбориш ҳеч гап бўлмай қолган. Аммо хоҳ етим бўлсин, хоҳ етим бўлмасин, қизларни мажбур қилиб эрга бериш шариатга мутлақо хилоф эканини мана шу ривоятдан кўриб турибмиз. Бундай қилиш катта зулм ҳисобланади.
Ислом ҳукмларидан бехабар кишилар Аллоҳ таоло томонидан қизларга берилган бу ҳақни поймол қилиб келганлар. Улар қизларнинг розилигини сўрамай, норози бўлсалар, уриб-сўкиб эрга берганлар. Бу эса, доимо Ислом душманлари томонидан динимизга таъна тошлари отилишига сабаб бўлиб келган. «Мусулмонман» деб юрганларнинг ношаръий ишлари ўзларига гуноҳ бўлиши билан бирга, динимиз душманлари тегирмонига сув қуйишини шундан билиб олсак ҳам бўлади.
"Бахтиёр оила" китобидан
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа