05 Май, 2025, 7 Зулқаъда, 1446
05 Май, 2025, 7 Зулқаъда, 1446
Барҳаёт маънавий мерос
Ислом дини вужудга келган дастлабки даврларданоқ мусулмонлар орасида ақидавий мавзуларда ихтилофлар юзага келган. Ушбу ихтилофларнинг негизида калом илмининг энг нозик мавзусига айланган ва бугун аксар деструктив кучлар ўзига дастур қилиб олган масалалар ётади.
Президентимизнинг 2020 йил 11 августдаги қарори билан ташкил этилган Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази шундай мураккаб саволларга илмий асосланган жавоблар бериб, мотуридийлик таълимотига асос солган буюк ватандошимиз, аллома Абу Мансур Мотуридий ҳаёти, беназир илмий меросини эътироф этиш, юртимиз ҳамда жаҳонда кенг тарғиб қилишга хизмат қилиши шубҳасиз.
Мотуридийлик таълимоти ислом дини доирасидаги оқимлар орасида ўзининг рационалистик қарашлари билан алоҳида ажралиб турган мўътазилийликка қарши ўлароқ вужудга келган бўлса ҳам аслида исломнинг бирламчи манбалари — Қуръон оятлари ва ҳадиси шарифлар мазмунини тўғри талқин қилиш, инсонларга содда ва равон тушунтиришни мақсад қилган.
Бир сўз билан айтганда, мотуридийлик адашган тоифаларга қарши ғоявий кураш майдонида олдинги сафда турган. Ислом оламида “Имомул ҳуда” (Ҳидоятга бошловчи имом) номи билан танилган Муҳаммад ибн Муҳаммад ибн Маҳмуд Абу Мансур Мотуридий Самарқандий Самарқанд яқинидаги Мотурид қишлоғида 870 йили туғилиб, 944 йили вафот этган. Қабри Самарқанд шаҳридаги Чокардиза (жангчилар қалъаси) қабристонида.
Аллома яшаган даврда ислом оламида ғоявий парокандалик, ақидавий ихтилофлар авж олгани сабаб тўғри йўлдан адашган турли оқимлар илгари сурган янглиш ғояларга қарши Қуръон ва Ҳадисга мувофиқ асосли раддия бера оладиган алломаларга эҳтиёж кучли эди.
Шундай вазиятда Абу Мансур Мотуридий изланишлари, машаққатли меҳнати, ақл-заковати билан ёт ғояларга қарши тура олди. Ишонч билан айтиш мумкинки, аҳли сунна вал жамоа ақидасини сақлаб қолишда, ривожлантиришда Имом Мотуридийнинг хизматлари беқиёсдир.
Мазкур таълимотнинг энг ёрқин вакили Абу Муин Насафий Имом Мотуридийнинг илмий мавқеи ва калом илмидаги қадр-қимматини юксак баҳолаб, бундай ёзган: “Мовароуннаҳрда бирорта ҳанафий олим мавжуд бўлмаганда ҳам Абу Мансур Мотуридий бир ўзи уларнинг ўрнини боса олар эди. Чунки у илм уммонининг энг чуқур қаърига шўнғиб, ундан дуру гавҳарларни олиб чиқди, диний ҳужжатларни ўзининг фасоҳати, мислсиз заковати билан зийнатлади”.
Имом Мотуридий замондош олимлари наздида олимларнинг энг улуғи, миллатнинг устуни эди. Қуръонга ёзган тафсири эса ҳар қандай чигалликни очиб берувчи, инсон қалбидаги шубҳаларни ҳайдовчи манба эди. Олим Ҳосирий бундай ёзган: “Имом Мотуридийнинг илми туфайли тўғри йўлдаги одам билан адашган, нотўғри йўлдаги одам фарқланади. Мотуридийлар адашган тоифаларга раддия берган жамоа эди”.
Олим Муҳаммад ибн Абдураззоқ Зубайдий эса “Имом Мотуридий дин учун курашувчи, аҳли сунна вал жамоа ақидасини мустаҳкамловчи олим” бўлганини зикр қилган. Кўриниб турибдики, Абу Мансур Мотуридийнинг ўз давридаги мавқеи ва мартабаси ниҳоятда юқори бўлган. Унинг ақидавий қарашлари Мовароуннаҳрда кўпчилик ҳанафий уламолар томонидан қўллаб-қувватланган. Ғоялари ўз даврида пайдо бўлган ақидавий тоифалар ривожига тўсқинлик қилган таълимот сифатида эътироф этилган.
Имом Мотуридий уч йўналиш — калом, тафсир, фиқҳ ва усулул фиқҳ бўйича асарлар ёзган. Абу Муин Насафий “Табсиратул адилла” (Далиллар билан шарҳлаш) асарида Мотуридийнинг 10 дан ортиқ асари рўйхатини келтирган. Афсуски, улардан “Китобут тавҳид” (Аллоҳнинг ягоналиги ҳақида китоб) ва “Таъвилот аҳли сунна” (Аҳли сунна вал жамоа тафсири) номи билан танилган ва уламолар наздида барча тафсирлардан устун турувчи “Таъвилотул Қуръон” (Қуръон тафсири) номли асарларигина бизгача етиб келган.
Аллома асарлари бутун ислом ақидасини таҳлил қилади. Адашган фирқаларнинг ақидасини кескин рад этади ва уни инкор этиб бўлмас далиллардан ташкил топган яхлит тизим сифатида тан олиш лозимлигини исботлаб беради. Мотуридий ҳанафий ақидасига мос равишда инсон диний маърифатга эришишнинг уч воситасига – соғлом ҳис аъзолари, нақл, ақлга эга эканини ёзади. Унинг таҳлилий фикрлари бутун ислом оламида шарқий ҳанафий сифатида танилиши, шуҳрат қозонишига сабаб бўлди.
Имом Мотуридий “Тўғри йўлнинг калити — илм”, деб таъкидлайди ҳамда ёшларга “қуролни илмдан ясаш” таълимини беради. Бундан илмини тўғри йўлда сарфлаган ҳар бир инсон юксак мартабага эришиши мумкинлигини англаш мумкин. Ҳақиқатан, илм-маърифат қурол қилиб олинса, барча мунозаралар тинч йўл билан, қонли тўқнашувларсиз, талафотсиз ечим топади.
Мотуридийлик таълимотида “динни илм билан ҳимоя қилиш” тарғиб қилинади. Бу эса юртимизда амал қилаётган “Жаҳолатга қарши — маърифат” ғояси билан ҳамоҳангдир.
Имом Мотуридий ўгитларида илмга, юрт раҳбарига итоаткорликка, шунингдек, гўзал инсоний фазилат — камтаринликка тарғиб қилинади.
Бугунги кунда ёшларимизни ботир ва шижоатли қилиб тарбиялашимиз ҳам энг асосий вазифалардан биридир. Чунки шижоатли ёшларгина ҳар қачон ғанимларга ҳам эътиқод, ҳам жасорат билан қарши тура олади, Ватанимиз сарҳадларини мардонавор ҳимоя қилишга қодир бўлади.
Чунончи, Имом Мотуридийнинг “Хорлик истасанг, хиёнатчи бўл”, “Душманинг билан иноқлашган дўстдан йироқ бўл”, “Бировнинг молига муҳтож экансан, билгилки, унинг қулисан” каби ўгитлари ёшларимизни лоқайдликдан, бепарволикдан юз ўгириб, шижоатли бўлишга тарғиб этади.
Мотуридийлик таълимотининг бунёдкор ғоялари барча замонларда долзарб бўлиб келган. У ислом тарихида ўзига хос ўрин тутган аллома ҳисобланган. Олимнинг илмий қарашлари асосида шаклланган таълимот ўрта асрлардан то бугунги кунгача суннийлик эътиқодига зид равишда пайдо бўлаётган ёт ғояларга қарши мафкуравий қурол вазифасини ўтаб келмоқда.
Имомнинг бағрикенглик қарашлари, ақл ва тафаккурга ундовчи чақириқлари бугунги кунда ҳам ниҳоятда улкан аҳамият касб этади. Бунинг олимлар томонидан эътироф этилгани диққатга сазовор. Абу Муин Насафий таъбири билан айтганда, “Абу Мансур Мотуридий имомларнинг улуғи ва миллатнинг устунидир” ёки Ҳасан ибн Абу Узба айтганидек, унга эргашган киши, албатта, ҳидоят топади.
Ушбу фикримизни замонамизнинг машҳур олими, Миср бош имоми, Ал-Азҳар мажмуаси раҳбари Аҳмад Таййиб жанобларининг Самарқанд шаҳрида ўтказилган халқаро конференцияда билдирган қуйидаги эътирофи билан далиллаш мумкин: “Бугунги кунда турли такфирчи, бузғунчи кучларни енгишда мафкуравий куч борми?” деб сўрасалар, мен: “Ҳа, минг марта ҳа!” деб айтаман. У мотуридийлик таълимотидир!”
Шунинг учун ҳам Президентимизнинг юқорида номи тилга олинган қарори миллий қадрият ва анъаналаримизни тиклаш, улуғ аллома аждодларимиз хотирасини абадийлаштириш, илмий меросини чуқур ўрганиш, тадқиқот ишларини рағбатлантириш, илм аҳлига зарур шарт-шароит яратиб бериш, шу жумладан, мотуридийлик таълимотини халқаро миқёсда кенг тарғиб қилиш борасидаги саъй-ҳаракатларнинг узвий давоми бўлди, дейиш мумкин.
Зеро, бугунги кунда дунёдаги қарийб 2 миллиард мусулмон аҳолининг 38 фоизи ёки 726 миллиони мотуридийлик таълимотига амал қилади. Улар Покистон, Ҳиндистон, Туркия, Миср, Россия каби 20 га яқин давлатда истиқомат қилади. Шунга кўра айтиш мумкинки, мотуридийлик буюк аждодларимиз саъй-ҳаракатлари билан дунё бўйлаб тарқалган ва катта эҳтиром билан қабул қилинган.
Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази ташкил этилгани, бир томондан, алломанинг авлодлари бўлмиш олимларимиз, тадқиқотчиларимиз зиммасига алоҳида масъулият ва мажбурият юклайди. Иккинчи томондан, Имом Мотуридий ва юртимиздан чиққан у каби аллома аждодларимиз меросини илмий доираларда кенг тарғиб қилишнинг янги-янги имкониятларини яратади.
Эргаш ДАМИНОВ,
Ўзбекистон халқаро ислом академияси тадқиқотчиси
Кибр, ўзини бошқалардан юқори деб ҳисоблаш, улардан устун қўйиш, ўзини бошқаларга нисбатан юксак кўриш ва уларга нисбатан мағрурлик қилишдир. Бу, кўпинча одамларнинг бошқа кишиларни пастга уриш, улар билан адолатли муносабатда бўлмаслик ва ўзини жуда катта кўрсатиш каби хулқ-атворларни ўз ичига олади.
Саодат калити ҳушёрлик ва фаҳму фаросатдадир. Бадбахтлик манбаси кибр ва ғафлатдадир.
Банда учун Аллоҳ таолонинг неъматлари ичида иймон ва маърифатдан улуғи йўқдир. Унга эришиш учун бағрикенглик ва қалб кўзи ўткирлигидан бошқа васила йўқдир.
Куфр ва маъсиятдан каттароқ бало ва офат йўқдир. Мазкур икки нарсага чақиришда қалб кўрлиги ва жаҳолат зулматидан бошқа нарса йўқдир.
Зийрак кишилар Аллоҳ таоло уларни ҳидоятини ирода қилган ва қалбларини Исломга кенг қилиб қўйганлардир.
Мутакаббирлар Аллоҳ таоло уларни залолатини ирода қилган ва қалбларини худди осмонга чиқаётгандаги каби тор ва танг қилиб қўйганлардир. Мутакаббир ўз ҳидоятига кафил бўлиши учун қалб кўзи очилмаган кишидир.
Аллоҳ таоло: “Мўминлардан ихтиёрий эҳсон қилувчиларини ва зўрға топиб-тутувчиларини истеҳзо ила масхаралайдиганларни Аллоҳ “масхара” қилади ва улар учун аламли азоб (бор)дир” (Тавба сураси, 79-оят), деб айтган.
Яна: “Эй мўминлар! (Сизлардан) бирор миллат (бошқа) бир миллатни масхара қилмасин! Эҳтимолки, (масхара қилинган миллат) улардан яхшироқ бўлса. Яна (сизлардан) аёллар ҳам (бошқа) аёлларни (масхара қилмасин)! Эҳтимолки, (масхара қилинган аёллар) улардан яхшироқ бўлса. Ўзларингизни (бир-бирларингизни) лақаблар билан атамангиз!” (Ҳужурот сураси, 11-оят);
“(Кишилар ортидан) ғийбат қилувчи, (олдида) масхара қилувчи ҳар бир кимсанинг ҳолига вой!” (Ҳумаза сураси, 1-оят).
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Бир-бирларингизга ҳасад қилманглар ва савдода сохталик билан келишиб, нархларни оширманглар. Бир-бирларингизга ғазаб қилманглар ҳамда орқа ўгириб, муносабатларни бузманглар. Баъзиларингиз айримларингиз савдоси устига савдо қилмасин. Аллоҳнинг бандалари, биродар бўлинглар. Мусулмон мусулмоннинг биродаридир. Унга зулм ҳам қилмайди, хўрламайди ҳам, паст ҳам санамайди. Тақво бу ерда”, деб, уч бора қалбларига ишора қилдилар. “Мусулмон биродарини паст санаган киши ёмон эканига далолат қилади. Ҳар бир мусулмоннинг бошқа мусулмонга қони, моли ва обрўсини (суиистеъмол) қилиши ҳаромдир”, дедилар (Имом Муслим ривояти).
Имом Нававий раҳимаҳуллоҳ: “Тадаббур қилган кишига бундан-да фойдаси кўп, манфаати улуғ ва яхшироқ ҳадис бўлмаса керак”, дедилар.
Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қалбида зарра миқдорича кибри бор киши жаннатга кирмайди”, дедилар. Шунда бир киши: "Ё Расулуллоҳ, киши чиройли кийим ва чиройли пойабзал кияди (бу ҳам кибр бўладими?)" деганида, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Албатта, Аллоҳ чиройлидир. Чиройлини яхши кўради. Кибр эса ҳақни бузиш ва кишиларга паст назар билан қараш”, дедилар (Имом Муслим ривояти).
Биз «юз ўгирма» деб таржима қилган маъно оятда «тусоъъир» деб келган. Бу маъно, аслида, туяда учрайдиган бир касалликка нисбатан ишлатилар экан. Ўша касалликка мубтало бўлган туя доимо бошини пастдан-юқорига ҳаракатлантириб, ёнбошга силтаб турар экан. Мутакаббирлик билан бурнини жийириб, юзини одамлардан ўгирадиган кишилар ана ўша касал туяга ўхшатилмоқда.
«Одамлардан такаббур-ла юз ўгирма».
Ҳа, мусулмон киши учун одамларни камситиш, уларни паст санаш жуда ёмон иллат. Ҳатто юриш-туришда ҳам кибру ҳаводан, такаббурликдан сақланиш керак.
«…ва ер юзида кибр-ҳаво ила юрма».
Бу жуда ёмон нарса. Бошқаларга кибр оғир ботади. Энг муҳими: «Албатта, Аллоҳ, хеч бир мутакаббир ва мақтанчоқни севмас».
Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳудан нақл қилинган ривоятда: «Кимнинг қалбида заррача мутакаббирлик бўлса, Аллоҳ уни дўзахга юзтубан ташлайди», дейилган.
Шунингдек, ибн Абу Лайло ривоят қилган хадисда: «Ким кийимини кўз-кўз қилиб, мақтанчоқлик ила судраб юрса, Аллоҳ таоло унга назар солмайди», дейилган.
Расулулллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айтдилар: “Илм ўрганинг, илм учун сакинат ва виқорни ҳам ўрганинг. Ва сизларга илм ўргатаётганларга тавозеъ билан ўзингизни паст тутинг!” (Имом Табароний “ал-Авсат”да ривоят қилган).
Муаллимга кибр қилиш, уни менсимаслик тубан хулқ ҳамда нифоқ аломатларидан ҳисобланади. Имом Табароний “Ал-Кабир”да ривоят қилган ҳадиси шарифда бундай дейилади: “Уч тоифа инсон борки, уларни фақат мунофиқгина хорлайди: Исломда мўйсафид бўлган қария, илм соҳиби ва одил раҳбар”.
Устоз ва муаллимга ўзни паст тутиб, ҳокисор бўлиш нажот эшиги, илм таҳсил қилишнинг асосий омилларидан бири ҳисобланади. Динимиз шунга буюради, шунга ўргатади. Бу устозларнинг шогирдлари устидаги ҳақларидандир.
Имом Нававий раҳимаҳуллоҳ айтадилар: “Ўқувчи муаллимига итоаткор ва ройиш бўлиши, унинг сўзига қулоқ солиб, ўз ишларида у билан маслаҳатлашиб туриши ва оқил бемор самимий ва моҳир табиб сўзини қабул қилганидек у ҳам ўз муаллимининг сўзини қабул қилмоғи лозим. Шунингдек, муаллимига эҳтиром кўзи билан боқиши, унинг ўз ишида комил иқтидор ва малака соҳиби эканлиги ва бошқа устозлардан устунлигига ишониши лозим. Ана шунда ундан манфаат олиши осон бўлади”.
Олимларимиз айтадиларки, талаба ўз устозининг камоли аҳлият ва иқтидор соҳиби эканлигига, ўз ишининг моҳир мутахассиси эканлигига эътиқод қилиб, ишониши керак. У ҳақда фақат яхши фикрда бўлиши лозим. Агарчи, устозидан диёнатга очиқ-ойдин терс келадиган хатти-ҳаракатни кўриб қолса ҳам уни фақат яхшиликка йўйиб, яхши гумонда бўлиши керак. Акс ҳолда унинг баракасидан маҳрум бўлади.
Ибн Синонинг устози Кушёрнинг ҳузурига бир киши осмон илмини ўрганиш мақсадида келибди. 2-3 ой ўтса ҳамки, устози илм беришни бошламаганидан сўнг айтибди:
– Ҳазрат, энди менга жавоб берсангиз. Уч ой бўлди ҳамки дарс бермадингиз. Вақтингиз йўқ шекилли…
Шунда устоз:
– Мен сенга бажонидил дарс берардим-у, лекин сен ҳузуримга келганингдаги “бу илмдан менинг унча-мунча хабарим бор”, деган кибр-ҳавойинг ҳали ҳам кетмади. Мен бир идишга қачонки у бўш бўлсагина сув қуяман. Афсус, сенинг калланг ҳаво билан тўлиб қолган экан, – деб жавоб қилибди.
Имом Қуртубий раҳимаҳуллоҳ дедиларки: "Агар мутакаббир кишини кўрсанг билгинки, унинг намози кам ёки ундан бутунлай маҳрум бўлган. Чунки кибр билан кўп сажда қилиш бирга жамланмайди".
Ривоят қилишларича: Бир кишиникига меҳмон келиб қолди. Уйда меҳмонга қўядиган ҳеч вақо йўқ эди. У бир литр қатиқ олиб келиб, беш литр сув қўшиб, туз ва муз солиб, айрон тайёрлади. Бир литр қатиқ беш литр сувни қабул қилиб, тотли ичимликка айланди. Агар ўша қатиққа бир томчи бензин тушиб кетганида уни ичиб бўлмас эди.
Худди шунингдек, салгина такаббурлик ҳам амални бузиб юборади. Мутакаббир кимса Аллоҳдан тўсилади, халойиқ томонидан нафратга учрайди. Аллоҳ таоло бу ҳақда «Чунки уларга ёлғиз Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ дейилган вақтда кибр-ҳаво қилган эдилар», деган (Соффот сураси, 35 оят).
Ҳориса ибн Ваҳб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Жавваз ҳам, жаъзарий ҳам жаннатга кирмайди", дедилар.
* «Жавваз – муомаласи қўпол одам».
* Жаъзарий – мутакаббир, қилмаган иши билан фахрланувчи.
Баъзи бир кишилар ибодат миқёсидаги маънавий ва моддий амалларни қилиб, (ҳаж, умра ва масжид ёки йўл қуриб) кибрланиб, мақтаниб бошқа кишиларни бундай ишларни амалга оширмаганликда айблаб, ўзларини улардан юқори олишади. Аслида ана шу ишлар халқни пулига бажарилган бўлади. Бундай кимсалар аслида энг разил ва пасткашлардир.
Аллоҳ таоло айтади: “Бошқалар эса гуноҳларини эътироф қилдилар…”. (Тавба сураси 102-оят) Аллоҳ таоло биздан маъсумликни талаб қилмади. Аксинча, гуноҳ содир бўлганида тавба ва синиқликни истади.
Одам алайҳиссалом гуноҳ қилганида эътироф қилиб гуноҳига истиғфор айтди. Аллоҳ унинг тавбасини қабул қилди.
Иблис эса гуноҳ қилганида мутакаббирлик қилди, тавба қилмади. Аллоҳ ундан юз ўгирди.
Ким гуноҳ қилиб қўйиб сўнгра тавба қилса қиёматда Одам алайҳиссалом билан тавба қилувчилар карвонида бўлади.
Ким гуноҳ қилиб сўнгра тавба қилмасдан мутакаббирлик қилса Иблиснинг карвонида бўлади.
Ортидан кибрни эргаштирувчи биттагина гуноҳ, ортидан синиқлик, пушаймонлик ва тавбани эргаштирувчи мингта гуноҳдан оғирроқдир.
Аллоҳ таоло гуноҳ қилганида пушаймон бўлиб тавба қилувчиларга муҳаббати ўлароқ Ўзини Ғофур дея номлади.
Бандаларини Ўз муҳаббатига тарғиб қилиш учун Ўзини Вадуд дея номлади.
Сизни синдириб сиздаги ужбни кетказадиган битта гуноҳ, қалбингизни мағрурланиш ва ужбга тўлдирадиган тоатдан яхшидир, қайсидир маънода!
Жаъфархон СУФИЕВ,
ТИИ талабаси,
Тўрақўрғон туман “Исҳоқхон тўра” жоме масжиди имом-хатиби.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа