25 Ноябр, 2024, 24 Жумадул аввал, 1446
25 Ноябр, 2024, 24 Жумадул аввал, 1446
4 – ҚОСИМ ИБН МУҲАММАД РОЗИЯЛЛОҲУ АНҲУ
У киши Мадинаи Мунавварада ҳижрий 30 сана, милодий 650 санада таваллуд топганлар. Ҳижрий 102 сана, милодий 720 санада Қудайдда вафот этганлар.
Қосим ибн Муҳаммад розияллоҳу анҳу узун бўйли, қорамтир рангли, соқолининг икки тарафи сийрак зот эдилар. У кишининг кўзларидан доимо ёш оқиб турарди. Аллоҳ таолодан қўрққанларидан доимо қадлари букик юрардилар.
Қосим ибн Муҳаммад розияллоҳу анҳу Абу Бакр розияллоҳу анҳунинг фарзанди Муҳаммад розияллоҳу анҳунинг ўғиллари эдилар. У кишининг кунялари Абу Муҳаммад эди. Қосим ибн Муҳаммад розияллоҳу анҳунинг оналари асли форс аёли эди.
Қосим ибн Муҳаммад розияллоҳу анҳу дастлаб Оиша розияллоҳу анҳодан, сўнг Абу Ҳурайра ва Ибн Аббос розияллоҳу анҳумодан ҳадис ва фиқҳ дарсларини олдилар. У киши Мадинанинг етти буюк фақиҳларидан биридирлар. Қосим ибн Муҳаммад розияллоҳу анҳу фиқҳ ва тасаввуфда устоз эдилар.
Умар ибн Абдулазиз: «Агар қўлимдан келса, халифаликни Қосим ибн Муҳаммадга қолдирган бўлардим», дер эди.
Имом Молик: «Қосим бу умматнинг фуқаҳоларидандир», дер эдилар.
Қосим ибн Муҳаммад розияллоҳу анҳудан билмаган нарсалари сўралса, «Билмайман», деб айтишдан тортинмас эдилар. Билган нарсалари ҳақида эса «Ўзим билган нарсаларни беркитишим мен учун ҳаромдир», дер эдилар.
Вафотларидан олдин Қосим ибн Муҳаммад розияллоҳу анҳунинг кўзлари ожиз бўлиб қолган эди. У киши ўзларининг вафотлари яқинлашганини сезганларида ўғилларига:
«Мени ўзим кийиб турган либослар – кўйлак, изор ва ридога кафанланглар», дедилар.
«Отажон, буни икки қават қилсак бўлмайдими?» деди.
«Бобом Абу Бакр ҳам шу каби уч нарсага кафанланган эдилар. Биз улардан ўрнак олишимиз лозим. Шуниси етади. Янги либосларга ўликлардан кўра тириклар муҳтождир», дедилар.
У киши етмиш ёшларида вафот этдилар.
Қосим ибн Муҳаммад розияллоҳу анҳу силсила омонатини Салмон Форсий розияллоҳу анҳудан олганлар.
5 – ЖАЪФАР СОДИҚ РОЗИЯЛЛОҲУ АНҲУ
Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу ҳижрий 83 санада Мадинаи Мунавварада таваллуд топганлар ва ҳижрий 148 санада ўша ернинг ўзида вафот этганлар.
Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу гўзал юзли, катта бошли, оқ танали ва қирмизи ёноқли зот эдилар. У киши катта боболари ҳазрати Али каррамаллоҳу важҳаҳуга жуда ҳам ўхшар эдилар.
Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу ўзларининг «содиқ» деган лақабларига жуда ҳам мос эдилар. У киши ҳаётларида ҳеч ёлғон гапирмаганлари учун шу лақабни олган эдилар. Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу кулча юзли ва ширин сўзли зот эдилар.
Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳунинг насаблари бир тарафдан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга борса, иккинчи тарафдан ҳазрати Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳуга етиб боради. У кишининг оталари Муҳаммад Боқир розияллоҳу анҳу имом Ҳусайннинг набиралари бўлса, оналари Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳунинг набиралари Қосим ибн Муҳаммад ибн Абу Бакрнинг қизлари эди.
Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу имом Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳининг замондошларидир.
У киши розияллоҳу анҳу ўзлари табаъа тобеъинлардан бўлиб, жуда кўп тобеъинлардан турли илмларни, хусусан, ҳадис илмини ўргандилар. У киши ўз замоналарида мавжуд бўлган кўпгина илмларда пешқадам эдилар. Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу кимё, физика ва ал-Жабр (Алгебра) илмларида тенги йўқ зот эдилар. Ал-Жабр (Алгебра) илмининг асосчиси, буюк олим Жобир ибн Ҳайён Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳунинг талабасидир. У киши ўз замоналарининг улкан олими сифатида ҳамма тарафга донг таратган эдилар.
Аббосий халифалардан Абу Жаъфар Мансур у кишини тез-тез зиёрат қилиб, билмаган нарсаларини сўраб турар эди. Бир куни халифа Абу Жаъфар Мансурнинг юзига пашша келиб қўнибди. У ҳар қанча уринмасин, пашшани ҳайдай олмабди. Шу пайт Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу халифанинг олдига кириб қолибдилар. Халифа у кишидан:
«Аллоҳнинг пашшани яратишидан ҳикмат недир?» деб сўрабди.
«Золимлар ва ўзига ишонганларга биргина пашшага ҳам кучлари етмаслигини кўрсатиб туриш учундир», дебдилар Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу.
Бир куни Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳуга ниҳоятда ихлосли бўлган бир одам у киши билан анҳорнинг бўйида кетаётиб, сувга йиқилиб тушиб, оқиб кета бошлабди. Шунда ҳалиги киши «Жаъфар! Жаъфар»! деб бақира туриб, сувга ботиб кетибди. Бироздан сўнг бирдан нажот топибди. Шунда Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу ундан:
«Нима бўлди?» деб сўрабдилар.
«Жаъфар», дедим, ботдим, «Аллоҳ», дедим, қутулдим», дебди. Шунда Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу:
«Доимо ушбу ҳолни ўзингга лозим тут. Аллоҳдан ўзгадан ёрдам сўраб бўлмас», дебдилар.
Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу ўлимларидан олдин ўғиллари Мусо Козимга қуйидаги васиятни қилганлар:
«Ўғлим, васиятларимни яхши тингла. Агар буларга диққат билан муносабатда бўлсанг, бахтли яшаб, бахтли ўлурсан.
Ўғлим! Аллоҳ Ўзининг тақсимига рози бўлганни ўзгаларга муҳтож ҳолда ташлаб қўймас. Бошқаларнинг қўлидагига кўз тиккан эса фақир ҳолида ўлур. Илоҳий тақсимга рози бўлмаган кимса Аллоҳга У Зотнинг ҳукми тўғрисида эътироз қилган бўлур.
Ўз гуноҳини кичик кўрган кимса бошқанинг кичик гуноҳини катта кўргай. Бошқанинг гуноҳини кичик кўрган ўзининг гуноҳини катта кўргай. Бошқаларга исён ила қилич кўтарган одам ўша қилич ила ўлдирилгай. Ўзгага ўра қазиган ўша ўрага ўзи тушгай».
Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу ҳижрий 148 сана – милодий 765 санада вафот этиб, Жаннатул Бақийъ қабристонига, оталари Муҳаммад Боқир, боболари Али ибн Хусайн Зайнул Обидин ҳамда катта амакилари имом Ҳасаннинг қабрлари ёнига дафн этилдилар.
Жаъфар Содиқ розияллоҳу анҳу силсила омонатини она тараф боболари ҳазрати Қосим ибн Муҳаммад ибн Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳудан олганлар.
6 – БОЯЗИД БИСТОМИЙ ҚУДДИСА СИРРуҲУ
Бу зотнинг туғилган йиллари номаълум. Милодий 875 санада Бистом шаҳрида вафот этганлар.
Боязид Бистомий қуддиса сирруҳу узун бўйли, заиф баданли, оқ ва сийрак соқолли ва кўзлари чуқур одам эдилар. У киши ҳазрати Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳуга ўхшаб кетар эдилар. Боязид Бистомий қуддиса сирруҳуни «орифларнинг султони» ва «муҳаққиқларнинг сардори» деб аташарди.
Боязид Бистомий қуддиса сирруҳу ёшликларидан илм-маърифатга қаттиқ қизиқдилар. У киши 113 та шайх билан учрашиб, улардан илм олганлар. Жаъфар Содиқ раҳматуллоҳи алайҳининг вафотлари чоғида 12 ёшда бўлган Боязид Бистомий қуддиса сирруҳу у кишининг ўзларидан, талаба ва мухлисларидан бўлган уламо ҳамда машойихлардан жуда кўп фойдалар олганлар.
У киши Жаъфар Содиқ раҳматуллоҳи алайҳига оид ҳар бир сўздан ва иршод услубидан фойда олишга интилганлар. Бу нарсалар у кишига катта таъсир қилган. Боязид Бистомий қуддиса сирруҳу Жаъфар Содиқ раҳматуллоҳи алайҳининг руҳониятларидан файз олиб ҳамда шариат, тариқат, маърифат ва ҳақиқат мартабаларида тамоман у кишига тобе бўлиб, йўлларини давом эттиришга ҳаракат қилганлар.
Боязид Бистомий қуддиса сирруҳу ёшликларида Тайфур деб аталган эканлар. У киши оналарининг дуоларини олган зот эдилар.
Охир-оқибат у киши ҳақиқат сирларини ва ишларнинг ҳикматларини билишда ягона зотлардан бирига айландилар. Уламолар Боязид Бистомий қуддиса сирруҳуни «шариатда имом, тариқатда қаҳрамон, суннатга тобе ва ҳимматда нодир», деб васф қиладилар. У киши ҳанафий мазҳабида эдилар.
Боязид Бистомий қуддиса сирруҳу силсилани Жаъфар Содиқ раҳматуллоҳи алайҳидан маънавий йўл билан олганлар.
7 – АБУЛ ҲАСАН ҲАРАКОНИЙ ҚУДДИСА СИРРУҲУ
Бу зот Эроннинг Ҳаракон деган жойида ҳижрий 352 сана, милодий 963 санада таваллуд топдилар ва ўша ерда ҳижрий 425 сана, милодий 1034 санада вафот этдилар.
У киши узун бўйли, кулча юзли, кенг пешонали, йирик кўзли ва қизғиш рангли зот эдилар.
Абул Ҳасан Ҳараконий тасаввуфда танила бошлашлари билан ҳазрати Боязид Бистомийни тушда кўриб, у зотдан иршод ва файз олганларини сўзладилар. Абул Ҳасан Ҳараконий қуддиса сирруҳу у кишининг мозорларида ўн икки йил хизмат қилдилар. Мазкур хизматдан сўнг иршодга маъзун ва тариқатни нашр қилишга маъмур бўлдилар. Ана шу муддатда Қуръони Каримни Фотиҳа сурасидан бошлаб охиригача тафсир қилиб чиқдилар. Шу билан у кишига барча зоҳир ва ботин илмларнинг эшиги кенг очилди.
Кишилар Абул Ҳасан Ҳараконий қуддиса сирруҳудан:
«Ахлоқ недир?» деб сўрашди.
«Ишни Аллоҳ учун қилмоқдир», дедилар.
У кишининг ҳикматли сўзларидан намуналар:
– Роса қирқ йилдан бери Аллоҳ менинг қалбимга боқади ва у ерда Ўзидан бошқани кўрмайди.
– Кўнгилларнинг ойдинлиги ҳаққа майлли бўлмоқ билан, амалларнинг гўзаллиги риёдан узоқ бўлмоқ биландир.
– Неъматларнинг энг ҳалоли ўз меҳнатинг ила қўлга киритганингдир.
Абул Ҳасан Ҳараконий қуддиса сирруҳу силсила омонатини Боязид Бистомий қуддиса сирруҳудан маънавий йўл билан олганлар.
8 – АБУ АЛИ ФАРМАДИЙ ҚУДДИСА СИРРУҲУ
Бу зот ҳижрий 407 сана, милодий 1016 санада Фармадда туғилиб, ҳижрий 477 сана, милодий 1084 санада Тусда вафот этганлар.
Абу Али Фармадий қуддиса сирруҳу ўрта бўйли, қорамтир рангли, пешонаси кенг, кўзлари ва киприклари қоп-қора зот эдилар. У киши муридларига отадан ҳам меҳрибон, барчага муҳаббатли эдилар.
Абу Али Фармадий қуддиса сирруҳу зоҳир илмларни аввало Найсобурда шайх Абу Саъид Абул Хайр ҳазратларидан, сўнгра Абул Қосим Қушайрий ҳазратларидан олдилар. Ботиний илмларни эса аввало шайх Абул Қосим Гургоний Тусий ҳазратларидан, кейинроқ Абул Ҳасан Ҳараконий ҳазратларидан олдилар. У киши бу икки улуғ зотга астойдил хизмат ҳам қилганлар.
Абу Али Фармадий қуддиса сирруҳу хизмат аҳли бўлиб танилган кишилардан эдилар. У киши устозларининг изни ила бошқа устозларга ҳам ихлос билан хизмат қилар эдилар. Баъзи вақтларда керакли хизматларни буйруқ бўлмасдан олдин бажарар ва улуғ таважжуҳларга сазовор бўлар эдилар.
Абу Али Фармадий қуддиса сирруҳу ўз асрларида салаф мазҳаби бўйича сўз соҳиби эдилар. Ҳужжатул Ислом имом Ғаззолий раҳматуллоҳи алайҳи у кишининг талабаларидан бўлиб, айнан шу устознинг қўлларида ижтиҳод даражасига етганлар.
Абу Али Фармадий қуддиса сирруҳу, шунингдек, Фостий ва Юсуф Ҳамадоний каби улуғ зотларни ҳам тарбиялаб етиштирганлар.
Абу Али Фармадий қуддиса сирруҳу силсила омонатини Абул Ҳасан Ҳараконий ҳазратларидан олганлар.
9 – ЮСУФ ҲАМАДОНИЙ ҚУДДИСА СИРРУҲУ
Бу зот ҳижрий 440 сана, милодий 1048 санада Ҳамадон шаҳрида туғилиб, ҳижрий 535 сана, милодий 1141 санада Ҳирот ёки Марвда вафот топганлар.
Юсуф Ҳамадоний раҳматуллоҳи алайҳи заиф баданли, калта бўйли, буғдойранг юзли зот эдилар. У кишининг соқолларида фақат бита оқ тук бор эди. Зоҳидликлари ва тақволари худди Имоми Аъзамники каби эди. У кишининг тўлиқ исмлари Абу Яъқуб Юсуф ибн Айюб Ҳамадонийдир.
Юсуф Ҳамадоний раҳматуллоҳи алайҳи ўн саккиз ёшларида Ҳамадондан Бағдодга келадилар ва Мавлоно Абу Исҳоқ ҳазратларидан фиқҳ, ҳадис, тафсир каби илмлардан дарс оладилар. Ўша ерда Абдулқодир Жийлоний раҳматуллоҳи алайҳининг суҳбатларини топадилар ва ўзлари ҳам ваъзу иршод ишларини бошлайдилар. Кейин Бағдоддан Исфаҳонга келиб, иршод ишларини кўпайтирадилар. Яна Абу Али Фармадий раҳматуллоҳи алайҳининг хизматларига етишадилар.
Юсуф Ҳамадоний раҳматуллоҳи алайҳи ўз суҳбатларида машойихларнинг ҳикматли сўзларини ҳам кўп ишлатар эдилар. У кишининг ҳимматлари олий эди. Юсуф Ҳамадоний раҳматуллоҳи алайҳи Ҳирот билан Марвнинг орасида бориб-келиб турар ва ваъзу насиҳатда давом этар эдилар.
У кишидан истифода этганлардан беш одам буюк шайх ва тариқат намояндалари бўлиб етишдилар. Уларнинг номларини эслаб ўтайлик:
Хожа Убайдуллоҳ Баркий, хожа Ҳасан Антокий, хожа Аҳмад Яссавий, хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний ва хожа Ҳаким Саноъий.
Ҳазрати хожа Баҳоуддин Нақшбанднинг бош халифалари Муҳаммад Порсо ҳазратлари ўзларининг «Фаслул хитоб» номли китобларида Юсуф Ҳамадоний раҳматуллоҳи алайҳининг ҳар бири бир китобга тенг келадиган ҳикматли сўзларидан бир қисмини тўплаганлар.
Юсуф Ҳамадоний раҳматуллоҳи алайҳи силсила омонатини Абу Али Фармадий раҳматуллоҳи алайҳидан олганлар.
10 – ХОЖА АБДУЛХОЛИҚ ҒИЖДУВОНИЙ
ҚУДДИСА СИРРУҲУ
Бу зот ҳижрий 515 сана, милодий 1121 санада Бухорои шарифнинг Ғиждувонида туғилганлар ва ҳижрий 595 сана, милодий 1199 санада ўша ерда вафот этганлар.
Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳу узун бўйли, катта бошли, оқ рангли, гўзал юзли зот эдилар. У кишининг қошлари қалин, кўкрак ва елкалари кенг эди. У кишининг ота-оналари Бухорога Малатиядан ҳижрат қилиб келган эдилар. Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳунинг оталарининг исми Абдулжалил бўлган.
Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳунинг оталари Абдулжалил солиҳ ва ориф бир киши эдилар. Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳу оналарининг қорнида бўлган кезларда оталари Абдулжалил ўз яқинлари билан Малатиядан Бухорога ҳижрат қиладилар.
Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳу беш ёшликларидан Бухоронинг буюк олимларидан бири бўлган шайх Садруддин ҳазратларидан Қуръони Каримни ўргана бошладилар. У киши ёшлик чоғларидаёқ Каломуллоҳнинг дақиқ маъноларини ҳам англаб етадиган даражага эришдилар. Тез орада хожа Абдулхолиқ Ғиждувонийнинг ояти карималар ҳақида айтган фикрлари устозларни ҳам ҳайратга соладиган бўлди. Бир куни у киши ўз устозларига Аъроф сурасидаги «Роббингизга тазарруъ ила ва махфий дуо қилинг. Зотан, У ҳаддан ошувчиларни севмас» ояти ҳақида: «Махфийликнинг ҳақиқати ва хафий зикр қандоқ бўлур? Агар инсон зикр ва дуони ошкора қилса, риёкорлик хавфи бор. Орага риё киргач, ҳақиқий зикр ва дуо бўлиши мумкин эмас», дедилар.
Шу ва шунга ўхшаш фикрлар самараси ўлароқ, Аллоҳ таолонинг инояти ила у киши Нақшбандия тариқатида зикри хафий ва вуқуфи ададийнинг жорий бўлишига сабаб бўлдилар.
Шунингдек, «нафий ва исбот» йўли ила бўладиган зикр ҳам айнан хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳунинг номлари билан боғлиқдир. Бу зикр бош эгилган ҳолда нафасни тутиб туриб, еттидан йигирма бир мартагача «Лаа илааҳа иллаллоҳ»ни қалбан айтиш ила бошланади. Бу ҳам зикри хафий, ҳам нафий исбот ва ҳам ҳаққоний муроқабадир.
Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳу йигирма ёшларида шайх Юсуф Ҳамадоний ҳазратлари билан кўришдилар ва у зотдан дарс ола бошладилар. Кейинроқ кўзга кўринган машойихларнинг бирига айландилар.
Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳу Нақшбандия тариқатида ўн бир асосга эга бўлган дастур ишлаб чиқдилар. Сайри сулукка кирган ҳар бир кишига бу дастурни билиш жуда ҳам зарур:
«Ҳуш» сўзи «ақл-ҳуш», «ҳушёрлик» маъноларини, «дам» сўзи «нафас» маъносини билдиради. Бу шиорда ҳар бир олинган ва чиқарилган нафасда ҳушёр бўлиш, Аллоҳ таолони эсдан чиқармаслик маъноси ўз аксини топган. Яъни сўфий ҳар нафасида Аллоҳ таолони ёд этиб туриши лозим.
Қадамга назар солиш. Бу шиорга биноан, сўфийга юрганида доимо оёғининг учига назар солиб юриш тавсия қилинади. Яъни турли ҳаром нарсаларга назари тушишининг олдини олиш лозим.
Ватанга сафар қилиш. Бу шиорда ҳар одимда аслига ва Ҳаққа сафар қилиш маъноси бўлиши кераклиги олдинга сурилган.
Анжуманда хилват қилмоқ. Бу шиорда сўфий ўзи халқ ичида турган бўлса ҳам, Ҳақ билан холи бўлиш малакасига эга бўлиши кўзда тутилган.
Ёд эт. Бу шиорда нафасни тутиб туриб, тил ва дил билан бирданига тавҳид зикрини қилиш кўзда тутилган.
Сўнгра ўт. Бу шиорда мақсад ва матлаб фақатгина Аллоҳ таолонинг розилиги бўлиши кўзда тутилган. Бунда солик зикр қилиб бўлгач, «Илоҳи анта мақсуди ва ризока матлуби», дейди ва бунинг маъносини ўйлайди. Бунинг маъноси эса «Илоҳим, Сен мақсудимсан ва розилигинг матлубимдир», деганидир.
Аслида бу шиор ҳар бир мўмин-мусулмоннинг эзгу орзусидир. Яъни ҳар бир мўмин-мусулмон Аллоҳ таолога ғойибона иймон келтириш билан бирга жаннатда, иншааллоҳ, Аллоҳ таолони кўришига қатъий ишонади. Унинг иймон келтириб, солиҳ амал қилишдан мақсади ҳам шу: Аллоҳ таолони бир марта бўлса ҳам кўриш ва кўнгли бутунлай таскин топган ҳолда жаннатда абадий яшаш. Бу дунёда банданинг истаги, орзуси, матлаби, ўзини Яратган Зотнинг розилигини топишдир. Чунки бу синов дунёсининг оғир имтиҳонларидан ўтиб, Аллоҳ таолонинг розилигига эриша олган банда ҳар икки оламда ҳам абадулабад бахтли бўлади, иншааллоҳ.
Нигоҳ сол. Бу шиорда қалбни хавотирдан сақлаш кўзда тутилган. Бу орқали қалбга Аллоҳ таолонинг муҳаббатидан бошқа нарса кирмаслиги таъминланади.
Бу ва бундан кейинги мақомлар, хусусан, «Ёд дошт», «Вуқуфи замоний» ва «Вуқуфи қалбий» ҳар бир мўмин-мусулмонга буюрилган тафаккур мақомидир. «Бир соатлик тафаккур бир кунлик ибодатдан афзалдир» ҳадисининг маъноси ҳам шу. Зеро, инсон ўзига берилган ақлу фаросат билан борлиққа, замонга ва энг аввало ўзига теран нигоҳ солиб, яратилмиш нарсаларнинг моҳияти ва Яратувчининг қудрати, адолати, шафқати, муҳаббати, инъоми ҳақида тафаккур қилса, ҳаёт, борлиқ фақат Аллоҳ таоло билангина мазмун касб этишини англайди. Шу ишонч иймондир, иймоннинг мадоридир. Бинобарин, тафаккур иймонга етакловчи, иймонга қувват бўлувчи омилдир. Шунинг учун ҳам холис тафаккур холис ибодатнинг олий даражасидир.
Ёдга ол. Бу шиорда ҳар лаҳзада Аллоҳ таолони ёдда тутиш кўзда тутилган.
Замондан воқиф бўлмоқ. Бу шиорда солик ўзи яшаётган замонни билмоғи ва ундан унумли фойдаланмоғи кўзда тутилган.
Ададдан воқиф бўлмоқ. Бу шиорда сўфийнинг зикр қилишда талаффуз қилинадиган лафзларнинг ададига алоҳида эътибор бериши кўзда тутилган.
Қалбдан воқиф бўлмоқ. Бу шиорда қалбни Аллоҳнинг зикри, фикри ва амри ила машғул қилмоқ ҳақида сўз боради.
Хожа Муҳаммад Порсо ҳазратлари ўзларининг «Фаслул хитоб» номли китобларида хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳу ҳақларида қуйидагиларни ёзганлар:
«Хожаи жаҳон, мутлақи шайхи комил, муҳаққиқ қутби замон, матлаъул анвор, манбаи асрор, ҳақоиқ ва маъонийнинг мукошифи ҳазрати хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳунинг усули бу тариқатга ҳужжат ва бошқа тариқатларга мактабдир. У киши ҳар он сидқи сафо йўлида бўлмишлар ва ҳазрати Мустафо соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларидан айрилмаганлар».
Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳу шариат, тариқат, маърифат ва ҳақиқат аҳли эдилар.
Хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳу силсила омонатини ҳазрати Юсуф Ҳамадоний раҳматуллоҳи алайҳидан олганлар.
11 – ХОЖА ОРИФ РЕВГАРИЙ ҚУДДИСА СИРРУҲУ
Бу зот ҳижрий 560 сана, милодий 1165 санада Ревгарда таваллуд топганлар ва ҳижрий 660 сана, милодий 1212 санада ўша ерда вафот этганлар.
Хожа Ориф Ревгарий қуддиса сирруҳу ўрта бўйли, ой юзли, катта кўзли, ингичка қошлари ҳилол каби киши эдилар. У кишининг ранглари гул каби бўлиб, вужудларидан хушбўй ҳид таралиб турган.
Хожа Ориф Ревгарий қуддиса сирруҳу йиллар давомида хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳунинг хизматларида бўлганлар ва бош халифа (ўринбосар) даражасига етганлар.
Хожа Ориф Ревгарий қуддиса сирруҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларига диққат билан амал қиладиган зот эдилар. У киши хожа Абдулхолиқ Ғиждувоний қуддиса сирруҳунинг вафотларидан сўнг бу йўлнинг давомчиси бўлдилар.
12 – ХОЖА МАҲМУД ФАҒНАВИЙ ҚУДДИСА СИРРУҲУ
Бу зот Бухорои шарифдан уч фарсах узоқда жойлашган Фағна қишлоғида туғилганлар. Аммо таваллуд саналари маълум эмас. У киши ҳижрий 717 сана, милодий 1317 санада ўзлари туғилган юртда вафот этганлар.
Хожа Маҳмуд Фағнавий қуддиса сирруҳу тижорат билан рўзғор тебратганлар. У киши хожа Ориф Ревгарийнинг хизматлари ила етишдилар. Хожа Маҳмуд Фағнавий қуддиса сирруҳу ўз устозлари учун хилватда, тариқат ва ҳақиқатда сирдош эдилар.
Хожа Маҳмуд Фағнавий қуддиса сирруҳу ёлғиз кишилар учун зикри хафийни, жамоат учун зикри жаҳрийни хуш кўрар эдилар.
Хожа Маҳмуд Фағнавий қуддиса сирруҳу силсила омонатини Хожа Ориф Ревгарий қуддиса сирруҳудан олганлар.
КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг халифалиги
(халифалик даври: ҳижрий 64–73; милодий 683–692)
Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг ҳаёти
Абдуллоҳ ибн Зубайр – жаннат башорати берилган ўн кишининг бири бўлган машҳур саҳоба Зубайр ибн Аввом розияллоҳу анҳунинг ўғилларидир. Оналари – Асмо бинт Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳо.
У зот ҳижратдан кейин Мадинада биринчи туғилган бола эдилар. Шунинг учун у киши туғилганида мусулмонлар ниҳоятда хурсанд бўлган. Ўша пайтда яҳудийлар «Муҳожирларда бепуштлик тарқалган» деб даъво қилишарди. Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг туғилиши эса Мадинаи мунавварада мусулмонлар учун байрам устига байрам бўлиб кетди.
У киши улуғ саҳобадир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этганларида Абдуллоҳ ибн Зубайр тўққиз ёшда эдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ўттиз учта ҳадис ривоят қилганлар.
Абдуллоҳ ибн Зубайр Қуръон оятлари ёзилган саҳифалардан мусҳафларга нусҳа кўчиришдек масъулиятли ишни бажарган тўрт саҳобанинг биридирлар.
Усмон розияллоҳу анҳу Ҳафса онамизга одам юбориб: «Бизга саҳифаларни бериб тур, ундан мусҳафларга нусха кўчириб олайлик, кейин уларни ўзингга қайтариб берамиз», деган. Шунда Ҳафса уларни Усмонга бериб юборган. У зот Зайд ибн Собит, Абдуллоҳ ибн Зубайр, Саъид ибн Ос ва Абдурраҳмон ибн Ҳорис ибн Ҳишомларга амр қилган ва улар мусҳафларга нусха кўчиришган.
Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳу Ярмук урушида оталари билан бирга иштирок этганлар. Ҳазрати Усмон розияллоҳу анҳу қатл қилинган куни у кишини ҳимоя қилиб жанг қилганлар ва жароҳатланганлар. Шунингдек, Қустантиния ғазотида, кейинчалик Муовиянинг даврида Африкадаги фатҳларда ҳам иштирок этганлар.
Ўша пайтда Африка жамияти дейилганда Тароблусдан Танжагача чўзилган катта ерларни ўз ичига олган жамият кўзда тутиларди. Унинг подшоҳи Рум томонидан қўйилар, ўша пайтда Жиржис исмли одам подшоҳ эди. У ҳар йили Рум подшоҳига харож тўлаб турарди. Жиржис бир юз йигирма минг отлиқдан иборат лашкар тўплади. Мусулмонлар келиб, Исломни арз қилишган эди, у бош тортиб, урушни ихтиёр қилди. Жиржис жарчи юбориб, «Ким Абдуллоҳ ибн Саъдни қатл қилса, уни қизимга уйлантираман ва юз минг динор бераман!» деб жар солдирди.
Мусулмонларнинг қўмондони Абдуллоҳ ибн Зубайр эдилар. У киши Абдуллоҳ ибн Саъддан изн олиб, мусулмонлар ичида «Ким Жиржисни қатл қилса, у юз минг динор олади ва Жиржиснинг қизига уйланиб, унинг мамлакатига волий бўлади!» деб жар солдирдилар. Жиржиснинг дилига қўрқув тушди.
Аввалига жанг Жиржиснинг режаси бўйича давом этди, яъни эрталаб бошланиб, пешинда тўхтар эди. Кейин Абдуллоҳ ибн Зубайр мусулмон жангчиларни иккига бўлдилар. Бир қисми пешингача уруш қилади, иккинчиси пешиндан кейин. Ана шунда румликлар дам олишга улгуришмайди. Мусулмонлар эса дам олиб дам олиб, жангни давом эттираверадилар.
Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг ушбу режаси румликларнинг мағлубиятига асосий сабаб бўлди. Абдуллоҳ ибн Зубайр Жиржисни қатл этди.
Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳу жуда кўп ибодат қилар эдилар. Халифалар ичида чавандозлиги билан машҳур бўлганлар. Шижоатда у кишига тенг келадиган одам йўқ эди.
«Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳу намоз ўқисалар, хушуъдан қотган таёққа ўхшаб қолар эдилар. Сажда қилганларида чумчуқлар у кишини девор деб ўйлаб, устиларига қўнар эди. Бир куни Каъбанинг Ҳатийм тарафида намоз ўқиётганларида тош тушиб, кийимларининг бир томонини узиб кетганини ҳам сезмаганлар».
Ҳижратнинг 64 йили Язид ибн Муовия вафот этганида бу зот халифа бўлишлари учун байъат берилди. Мана шу даврда Миср, Ҳижоз, Яман, Хуросон, Ироқ, Шом юртларининг баъзи ерларига ҳукмдор бўлдилар.
Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳу ўзлари умавийларга қарши чиқиб, Маккага амир бўлиб турганларида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айганларидек қилиб, Каъбани қайта қурдилар. Аммо умавийларнинг лашкарбошиси золим Ҳажжож Абдуллоҳ ибн Зубайрни қатл қилиб, қурилишларини бузиб, қурайшликлар кўрганидек қилиб қайта қурди.
Абдуллоҳ ибн Зубайр ўзларининг халифалик даврларида биринчи бўлиб дирҳамни жорий этдилар. Бу дирҳамнинг бир тарафига «Муҳаммадур Расулуллоҳ», иккинчи тарафига «Амруллоҳи бил вафо вал адл» деб битилган эди.
Абдуллоҳ ибн Зубайрга байъат
Карбалода Ҳусайн розияллоҳу анҳу қатл қилинганларидан сўнг Ибн Зубайр Язидни халифаликдан олинди, деб эълон қилдилар ва одамларни ўзларига байъат қилишга чақирдилар. Мадинаи мунаввара ва Маккаи мукаррама аҳли у кишига байъат қилди. Юқорида айтиб ўтилганидек, Язид ибн Муовия Ибн Зубайрга қарши уруш қилди. Мадинаи мунавваранинг Ҳарамини бузиб, ичкарида уруш қилишга журъат этди. Маккаи мукаррама қамал қилиб турилганда, ҳижрий 64 (милодий 683) йилда Язид вафот этди. Шундан кейин Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг ишлари қарор топди. У кишига бошқа шаҳарларнинг одамлари ҳам байъат қилишди. Бану Умайяга фақат Шомнинг бир қисмигина қолди, холос.
Абдуллоҳ ибн Зубайр ана шу тарзда қонуний халифага айланди. Шунга биноан Муовия ибн Язид, Марвон ибн Ҳакам ва Абдулмалик ибн Марвонларнинг биринчи даврдаги халифаликлари ботил ҳисобланди. Улар ҳақида: «Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг замонида Шомда ҳоким бўлиб туришган», дейилади. Аҳли илмларнинг кўплари мана шунга иттифоқ қилганлар.
Ҳодисалар
Марвон ибн Ҳакамнинг фаолияти
Язиднинг ўлимидан кейин унинг ўғли Муовия халифа бўлди. Лекин у халифаликдан воз кечиб, узлатга юз тутди.
Умавийлар ҳижрий 64 йилда Марвон ибн Ҳакамга байъат қилишди. У Шомнинг барчасини ўз ҳукми остига бўйсундиришга имкон топди. Сўнг Абдуллоҳ ибн Зубайрдан Мисрни тортиб олди.
Марвон ибн Ҳакам ҳижрий 65 (милодий 684) йилда вафот этди. У ҳам ўғли Абдулмаликка аҳд олиб, уни халифа қилиб қўйгач, оламдан кўз юмди.
Мухтор Сақафий ҳаракати
(ҳижрий 64–67; милодий 683–686)
Мухтор Сақафий Ибн Зубайрнинг одамларидан эди. Лекин у Ибн Зубайрдан ажралиб, ўзбошимчалик билан иш юритиб, бош кўтарди ва Куфага жўнаб кетди. У залолатга кетиб адашган, ниҳоятда обрўталаб ва мол-мулкка ўч одам эди. У Куфага эга чиқиб олди, Мосулни буйсундирди, Маккага ҳужум қилди. Абдулмалик унга қарши уруш олиб борган эди, Сақафий уни енгди. Ҳусайн розияллоҳу анҳунинг қотилларини қатл қилди, уларни жуда қаттиқ таъқиб остита олди. Бу ишларни у шийъаларнинг розилиги учун қилди. Мухтор Сақафий Убайдуллоҳ ибн Зиёдни қатл қилди. Сўнгра Мусъаб ибн Зубайр Мухтор Сақафийни йўқ қилди. Мусъаб Абдуллоҳ ибн Зубайр ва унинг укаси томонидан Басранинг волийси этиб тайинланган эди. Бу воқеа ҳижрий 67 (милодий 686) йилда бўлиб ўтди.
Абдулмаликнинг Ироқ ва Мадинани эгаллаб олиши
Абдулмалик ўзи бош бўлиб, Мусъаб ибн Умайрга қарши уруш қилиш учун йўлга чиқди. Мусъаб енгилди ва ҳижрий 71 (милодий 690) йилда қатл қилинди. Ироқ Абдулмаликка бўйсунди. Сўнг унинг лашкари Мадинаи мунавварага келди ва у ерни ҳам ўзига бўйсундирди.
Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг қатл қилиниши ва Макканинг бўйсундирилиши
Кейин Абдулмалик ўз қўмондони Ҳажжож ибн Юсуф бошчилигида лашкарини Макка томон юборди. Ибн Зубайр Маккада ўзига истеҳком қуриб олган эди. Ҳажжож Маккаи мукаррамани қамал қилди. Каъбани манжаниқда тошга тутди. Одамлар Ибн Зубайрни ташлаб қочиб кетишди. Ибн Зубайр ўзига яқин кишилар билан беқиёс шижоат кўрсатиб, Каъбанинг олдида душманга қарши жанг қилди. Бироқ манжаниқда отилган тошлар тегиб синган Каъбанинг бўлаклари остида ҳалок бўлди. Бу ҳодиса ҳижрий 73 (милодий 692) йилда содир бўлди. Шундай қилиб, Макка ва унинг аҳолиси Абдулмаликка бўйсунди. Барча юртларга Абдулмалик қонуний халифа бўлиб олди.
Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳунинг халифалиги таҳминан тўққиз йил давом этди.
Умавийлар халифалигининг қайта тикланиши
Абдулмалик ибн Марвон
(халифалик даври:ҳижрий 73–86; милодий 692–705)
Абдулмалик ибн Марвоннинг ҳаёти ва халифалиги
Абдулмалик ибн Марвон ибн Ҳакам ибн Абу Ос ибн Умайя 16 ёшлигида Муовия уни Мадинага волий қилган эди. У халифа бўлишидан олдин ғоятда обид, зоҳид ва фақих инсон бўлиб, Мадинаи мунавваранинг уламоларидан саналарди. Абдулмалик ибн Марвон ҳижрий 41–45 йилларда Африкани фатҳ қилиш ишларида иштирок этган. Ҳижрий 65 (милодий 684) йилда отаси Марвон ибн Ҳакамнинг вафотидан кейин ишни ўз қўлига олди. Ўша вақтда Ибн Зубайр халифа бўлиб турган эди. У Ироқни Ибн Зубайрдан ажратиб олгандан сўнг уни қатл қилиб, Ҳижозни ўзига бўйсундирди. Бошқа шаҳарлар ҳам унга байъат қилди. Ҳижрий 73 (милодий 692) йилдан Абдулмалик ибн Марвон қонуний халифага айланди ва барча вазиятни ўз қўлига олди.
Бу инсон умавийлар давлатининг иккинчи асосчиси саналади. Абдулмалик ибн Марвон ишни қўлига олган пайтда Ислом олами тарқоқ ҳолатда эди. У ўзининг донолиги ва сиёсати билан юртларнинг ҳаммасини тоатга қайтишга ундади ва бу ишда муваффақиятга эришди. Барча бош кўтаришлар, исёнлар ва қўзғалонларни бостирди.
Фатҳлар
Абдулмалик ибн Марвоннинг даврида кенг ва катта фатҳлар бўлмади, чунки у хорижийларга ва Ибн Ашъасга қарши жанг билан машғул бўлди. Кейинроқ Румга қарши уруш қилишга қайтди, чунки улар Шом юртларига таҳдид солиб турган эди. Мағриб юртлари қайтадан фатҳ, қилинди. Ўша даврда Шимолий Африка майдонида энг катта ва машҳур қўмондонлардан бири Мусо ибн Нусайр бўлди. Уқбанинг ўлимидан кейин Танжа ва Сиптани фатҳ қилди.
Шарқ тарафда Мовароуннаҳр юртларида туркларга қарши урушлар бўлди. Муҳаммад Сақафий Синдни фатҳ қилди. Машриқда кенг қамровли фатҳлар бўлмади, бироқ унинг давридаги барқарорлик отаси Валиднинг пайтидагидан кўра салмоқлироқ бўлди.
Ҳодисалар Абдурраҳмон ибн Ашъас ҳаракати
(ҳижрий 81–85; милодий 700–704)
Ҳижрий 81 йилда Ҳажжож Абдурраҳмон ибн Ашъасни турк юртларини фатҳ қилиш учун юборди.
У ерда жуда кўп ғалабаларга эришган Абдурраҳмон ибн Ашъас Ҳажжожга ва Абдулмаликка итоат қилишдан бош тортди. Ҳажжожга қарши уруш олиб бориб, Ироқни бўйсундирди. Сўнг машриқ тарафда Хуросондан бошқа жойлар унга бўйсунди. Абдурраҳмон ибн Ашъас билан умавийлар орасида катта урушлар бўлди. Ниҳоят ҳижрий 82 йилда у енгилиб, қочиб кетди ва ҳижрий 85 йилда қатл қилинди.
Ҳажжож томонидан Ибн Ашъасга эргашган уламолардан кўпчилиги ҳам қатл қилинди. Уларнинг ичида тобеъинлардан бўлмиш Саъид ибн Жубайр ҳам бор эди.
Ҳажжож ибн Юсуф Сақафий
Абдулмаликнинг энг кўзга кўринган одамларидан бири бўлган бу шахс ўзининг сиёсати, доҳийлиги ва шафқатсизлиги билан машҳур бўлди. У Мусъаб ибн Зубайрга қарши уруш олиб борган, Ироқни умавийларга қўшган қўмондонлардан эди. Сўнг Абдулмалик уни Абдуллоҳ ибн Зубайрга қарши урушиш ва Ҳижозни бўйсундириш учун юборди. У Ибн Зубайрни ўлдирди ва ўша ерларга ўзи волий бўлди.
Ироқда фитналар янгитдан бошланганда (ўзи ҳар доим шундай бўлиб келган), Абдулмалик Ҳажжожни Ироққа волий қилди. Ҳажжож Ироққа қарши раҳмсиз ва шафқатсиз сиёсат олиб бориб, уни ҳам ўзига бўйсундирди. Ҳажжожнинг нуфузи Шарқнинг барча тарафларига тарқалди. Умавийлар давлати дуч келган тўсиқларни енгишда унинг хизматлари ниҳоятда катта эди. Кўриниб турибдики, Ҳажжожнинг шафқатсизлиги ўша замондаги тинчлик ва истиқлол учун хизмат қилган.
Хаворижлар
Ўша даврларда хаворижларнинг Ироқ ва Арабистон яриморолидаги фаолиятлари кучайди. Умавий қўмондонлардан Муҳаллаб ибн Абу Сафро уларнинг устидан кўп ғалабаларга эришиб, у ерларда жуда кўп аҳолини қириб битирди. Қотрий ибн Фужоъа ва Шабиб Шайбоний хаворижларнинг энг кўзга кўринган намояндаларидан эди.
Абдулмалик ибн Марвон амалга оширган энг муҳим ишлар
– Ҳижрий 76 (милодий 695) йилда исломий пул бирлиги чиқарилиб, муомалага киритилди.
– Масжидул Ақсо биноси янгиланди.
– Девон ишлари арабийлаштирилди. Бу иш ҳижрий 81–86 (милодий 700–705) йилларда амалга оширилди.
Абдулмалик ибн Марвоннинг вафоти
Абдулмалик ибн Марвон ҳижрий 86 (милодий 705) йилда вафот этди. Унинг қонуний халифалиги ўн уч йил давом этди.
Кейинги мавзулар:
Валид ибн Абдулмалик.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа