22 Апрел, 2025, 24 Шаввол, 1446
22 Апрел, 2025, 24 Шаввол, 1446
АЛЛОҲ ТАОЛОНИНГ СИФАТЛАРИ БАЁНИ.
ЗОТИЙ ВА ФЕЪЛИЙ СИФАТЛАР БАЁНИ
АЛЛОҲ ТАОЛОНИНГ СИФАТЛАРИ БАЁНИ
5 - صِفَاتُ اللَّهِ لَيْسَتْ عَيْنَ ذَاتٍ وَلاَ غَيْرًا سِوَاهُ ذَا انْفِصَالِ
Маънолар таржимаси:
Аллоҳнинг сифатлари зотининг айни эмас ҳамда ундан ажраладиган бошқа ҳам эмас.
Назмий баёни:
Аллоҳ сифатлари айни зотимас,
Ундан ажралувчи бошқа ҳам эмас.
Луғатлар изоҳи:
صِفَاتُ – бу калима صِفَة нинг кўплик шакли. Сифат деганда сифатланмишда бор бўлган ва ўша билан уни бошқалардан ажратиб олиш мумкин бўлган белги тушунилади.
اللَّهِ – Аллоҳ лафзи ҳақида икки хил қараш бор:
Кўпчилик уламолар наздида биринчи қараш мўътабар ҳисобланади.
لَيْسَتْ – мозий, ноқис, жомид феъли. كَانَнинг шерикларидан бири. Феъллар сарфланиши ва сарфланмаслиги жиҳатидан иккига бўлинади:
Жомид феъллар деганда фақат битта кўринишда, мозий ёки амр кўринишида бўладиган тусланмайдиган феъллар тушунилади. Масалан,
لَيْسَ – мозий кўринишидаги ушбу феълнинг музориъ ва амри йўқ.
هَبْ – амр кўринишидаги ушбу феълнинг мозий ва музориъси йўқ.
Мутасарриф феъллар деганда эса тусланадиган феъллар тушунилади. Тусланадиган феъллар ҳам икки қисмга бўлинади:
عَيْنَ – ноқис феълнинг хабари бўлгани учун насб бўлиб турибди. Луғатда “айнан ўзи” маъносини англатади.
ذَاتٍ – бу калима ذُو нинг муаннаси бўлиб, ундан мустақил тасаввур қилинадиган нарса тушунилади. Наҳв олимлари жомид исмни икки қисмга ажратганлар:
ذَاتٌ ва شَخْصٌ калималари ўртасидаги фарқ:
– Зот – жисмга ҳам, жисм бўлмаганга ҳам ишлатилади;
– Шахс – фақат жисми бор нарсаларга нисбатан ишлатилади.
Шунга кўра Аллоҳ таолога нисбатан "шахс" калимаси ишлатилмайди.
وَ – мутлақ жамлаш учун келтирилган атф ҳарфи.
لا – нафий ҳарфи.
غَيْرًا – бу калимаعَيْنَ га атф қилинган
سِوَاهُ – бу калима غَيْرًاни таъкидлаш учун келган бадалдир. Ундаги замир ذَاتٍ га қайтади. Аслида ذَاتٍ калимаси муаннас бўлса-да, унга қайтаётган замир одоб юзасидан музаккар шаклида келтирилган.
ذَا – “соҳиб” маъносида келган “асмаи ситта”[3]дан бири. غَيْرًا га сифат бўлгани учун насб бўлиб турибди. Бу исм ҳаракатлар билан эмас, ҳарфлар билан эъробланади.
انْفِصَالِ – музофун илайҳ. Луғатда “ажралиш” маъносини билдиради.
Матн шарҳи:
Аҳли сунна вал-жамоа эътиқоди бўйича Аллоҳ таолонинг сифатлари Унинг айни Ўзи ҳам, Ўзидан бошқа ҳам эмас. Сифатлари Унинг Ўзи эмас деган гапнинг маъноси шуки сифат деганда зотдан бошқа нарса тушунилади. Шу маънода Аллоҳ таолонинг сифатлари Унинг айни Ўзи эмас, дейилади.
Аллоҳ таолонинг сифатлари Унинг ўзидан бошқа ҳам эмаслиги эса, Унинг бирор сифати азалда бўлмасдан кейин пайдо бўлган эмас ва абадий ҳеч қачон Унинг зотидан ажралмайди ҳам. Шу маънода Аллоҳ таолонинг сифатлари зотидан бошқа эмас, дейилади.
Аслида, ушбу масалага бунчалик урғу берилишининг асосий сабаби Аллоҳ таолонинг сифатлари ҳодис[4] эмаслигини исботлашдир. Чунки Аллоҳ таолонинг сифатлари Ундан мутлақо бошқа дейиладиган бўлса, Аллоҳ таолодан бошқа барча нарсалар ҳодис бўлгани учун У зотнинг сифатлари ҳам ҳодис, деган маъно чиқиб қолади. Шунинг учун Аллоҳ таолонинг сифатлари зотининг айни ўзи бўлмагани билан, зотидан бошқа ҳам эмас, дейилган. Яъни Аллоҳ деганда мазкур сифатлар билан бирга тушунилади.
Сўфи Оллоҳёр бобомиз ушбу масала ҳақида қуйидагиларни ёзган:
Субутийдур онинг саккиз сифоти,
Сифоти зоти эрмас на ғойри зоти
Яъни саккизта сифат субутий сифатлар дейилади ва улар Аллоҳ таолонинг зотининг айни ўзи ҳам эмас, зотидан бўлак ҳам эмас, деб эътиқод қилинади. Саккизта субутий сифат қайси сифатлар эканини шундай баён қилган:
Ҳаёту, илму, қудрат ҳам басар, самъ,
Иродаю, калом, таквиндур, эй шамъ.
Яъни ҳаёт, илм, қудрат, басор (кўриш), самъ(эшитиш), ирода, калом ва таквийн (вужудга келтириш) сифатлари субутий сифатлардир. Байт охирида келган “эй шамъ” сўзи “эй чироғим” яъни “эй болагинам” маъносида ишлатилган.
Мазкур сифатлар ақоид китобларида қуйидаги номлар билан аталган:
– Маъоний сифатлар. Бу сифатлар Аллоҳ таолонинг зотидан бошқа маъноларга ҳам далолат қилгани эътиборидан “маъоний” (зотдан бошқа маънони ифодаловчи) сифатлар деб номланган;
– Зотий сифатлар. Бу сифатлар Аллоҳ таолонинг зотидан ҳеч қачон ажралмагани эътиборидан “зотий” (зотдан ажралмайдиган) сифатлар деб номланган;
– Субутий сифатлар. Бу сифатлар Аллоҳ таолонинг зотида кейинчалик пайдо бўлмагани эътиборидан “субутий” (борлиги азалий экани исботланган) сифатлар деб номланган.
Фақатгина зотий ва феълий сифатлар тўғрисидаги баҳслар эътиборидан зотий сифатлар деганда, асосан, қуйидаги еттита сифат тушунилади:
1.Қудрат, 2. Ирода, 3. Илм, 4. Ҳаёт, 5. Самъ (эшитиш), 6. Басор (кўриш), 7. Калом (гапириш).
Феълий сифатлар деганда эса “тирилтириш”, “ўлдириш” ва “ризқ бериш” каби кўплаб сифатлар бўлиб, уларнинг умумий номи “таквин”дир. Мотуридийларда “таквин” ҳам қадим ҳисоблангани учун Сўфи Оллоҳёр бобомиз мазкур еттита сифатга таквинни ҳам қўшиб, саккизта сифатни субутийдур, деган. Ашъарийлар эса мазкур еттита сифатни зотий, яъни қадим ҳисоблаганлар.
Уламолар: "Зотий сифатларни еттита дейиш ҳам, мутлақ ададни баён қилиш жиҳатидан эмас, балки ушбу еттита сифатни билиш мўминга кифоя қилиши эътиборидандир", – деганлар.
Аллоҳ таолонинг сифатлари ҳақидаги фарқли қарашлар
Жоҳил файласуфлар. Баъзи жоҳил файласуфлар Аллоҳ таолонинг барча сифатларини инкор қилганлар. Махлуқотларга нисбатан ишлатиш мумкин бўладиган сифатларни Аллоҳ таолога нисбатан ишлатиб бўлмайди, деб ҳисоблаганлар. Бу фирқа ўзларининг қарашларига қуйидагича ақлий далил келтиришган: “Яратувчи яратилган нарсаларга ўхшаш бўлишини ақл инкор қилади. Яратилган нарсаларнинг “олим”, “қодир”, “эшитувчи” ва “кўрувчи” каби сифатлари бор. Шунинг учун бундай сифатлар билан Яратувчининг сифатланиши жоиз бўлмайди. Агар бу сифатлар билан сифатланадиган бўлса, яратилганларга ўхшаш бўлиб қолади. Шу маънода баъзи файласуфлар Аллоҳ таолога нисбатан “зот” ва “шай” каби исмларни ҳам ишлатиб бўлмайди, деб ҳисоблашган.
Мўътазилийлар. Аллоҳ таолонинг сифатлари зотидан бошқа маънони ифодалашини инкор қилганлар. Шунга кўра Аллоҳ таолони Олим дейилади лекин илми бор дейилмайди, Қодир дейилади лекин қудрати бор дейилмайди, дейишиб “калом” ва “ирода”дан бошқа сифатларини инкор қилганлар. Бу икки сифатни эса зотдан бошқа маънони ифодалайди, иккаласи ҳам Аллоҳ таолонинг зотидан бошқа жойда пайдо бўладиган сифатлардир, дейишган. Мўътазилийларнинг эътиқодига кўра Яратувчи шериксиз ягона зотдир. Агар Уни илм сифати билан “олим”дир, “қудрат” сифати билан қодирдир дейилса, бу сифатлар Унинг зотидан бошқа бўлгани учун азалда Яратувчидан бошқа нарсалар ҳам бўлган дейиш бўлиб қолади. Бундай дейиш эса тавҳидни инкор қилишдан бошқа нарса эмасдир.
Карромия ва мушаббиҳа фирқалари. Аллоҳ таолода олдин йўқ бўлган сифатлар кейин пайдо бўлиши мумкин ва улар йўқ бўлиб кетиши ҳам мумкин деб ҳисоблашган. Бу фирқалар Аллоҳ таолонинг сифатлари махлуқотларнинг сифатларига ўхшайди, деган эътиқодда бўлишган. Бу эътиқодларига оят ва ҳадисларнинг зоҳирий маъноларини далил қилишган. Ақлнинг илм воситаси эканини инкор қилишган.
Аҳли сунна вал-жамоа: Нақлий ва ақлий далиллар билан Яратувчининг бир экани ва махлуқотлардан бирортасига ўхшамаслиги собит бўлгач, У зотнинг комил сифатлар билан сифатлангани ҳам собит бўлган бўлади. Агар Аллоҳ таолода мазкур сифатлар азалда бўлмаганида, улар кейинчалик пайдо бўлган деган маъно бўлиб қолади. Олдин бўлмасдан кейинчалик пайдо бўлиш эса махлуқларнинг сифатларидир. Шунга кўра Аллоҳ таолонинг барча сифатлари ибтидоси йўқ азалий ва интиҳоси йўқ абадий деб эътиқод қилинади.
Аллоҳ таолонинг исмлари ва сифатлари
орасидаги фарқлар
Аллоҳ таолонинг исмлари ва сифатлари ўртасидаги фарқлар ҳақида жуда кўплаб маълумотлар келган. Таҳқиқ қилинганда асосий фарқ шу бўладики, Аллоҳ таолонинг исмлари Унинг зотига ва Ундаги комил сифатларга далолат қилади. Масалан, “Ал-Қодир”, “Ал-Алийм”, “Ал-Ҳакийм”, “Ас-Самийъ”, “Ал-Басийр” каби. Сифатлар эса зот орқали тасаввур қилинадиган “илм”, “ҳикмат”, “самъ”, “басор” каби комил сифатлардир. Чунки бу исмлар Аллоҳ таолонинг зотига ҳам, Ундаги “илм”, “ҳикмат”, “самъ”, “басор” каби сифатларига ҳам далолат қилади. Шу маънода айтиш мумкинки, исм икки нарсага, сифат эса фақат бир нарсага далолат қилади.
Аллоҳ таолонинг исмлари ва сифатлари бир-бирларидан қуйидагича фарқланади:
“1. Исмлардан сифатлар келиб чиқади. Сифатлардан эса исмлар келиб чиқмайди. Аллоҳ таолонинг “Ар-Роҳийм”, “Ал-Қодир” ва “Ал-Азийм” исмларидан “раҳмат”, “қудрат” ва “азамат” сифатлари чиқади, лекин “ирода” ва “макр” сифатларидан “Мурийд” ва “Маакир” исмлари чиқмайди.
ЗОТИЙ ВА ФЕЪЛИЙ СИФАТЛАР БАЁНИ
6 - صِفَاتُ الذَّاتِ وَالأَفْعَالِ طُرًّا قَدِيمَاتٌ مَصُونَاتُ الزَّوَالِ
Маънолар таржимаси:
Зотий ва феълий сифатларнинг барчаси қадимдир ва заволдан сақлангандир.
Назмий баёни:
Зотий феълий сифатлар бари баркамол,
Ибтидосиз, интиҳосиз доим безавол.
Луғатлар изоҳи:
صِفَاتُ – мубтадо. Сифат деганда мустақил тасавввур қилинмайдиган, фақат бирор зот орқали тасаввур қилинадиган нарсалар тушунилади.
الذَّاتِ – музофун илайҳ. Зотий сифатлар таърифи юқорида ўтди.
وَالأَفْعَالِ – Аллоҳ таоло бир сифат билан сифатланиб, унинг зидди билан ҳам сифатланиши жоиз бўлса, феълий сифат дейилади.
طُرًّا – бу калима луғатда “барчаси”, “ҳаммаси” маъноларини англатади. Ҳолликка кўра насб бўлиб турибди.
قَدِيمَاتٌ – қадимнинг маъноси иккинчи байтнинг изоҳида баён қилинди. Биринчи хабар.
مَصُونَاتُ – “ҳимоя қилинган”, “сақланган” маъноларини англатади. Иккинчи хабар.
الزَّوَالِ – завол калимаси икки хил маънода ишлатилади:
Матн шарҳи:
Аллоҳ таолонинг зотий ва феълий сифатларининг барчаси ибтидосиз азалий ва интиҳосиз абадий сифатлар бўлиб, улар ҳеч қачон заволга юз тутмайди. Яъни Аллоҳ таолонинг сифатлари У зот томонидан яратилган ҳам эмас, махлуқотларни яратиш вақтида вужудга келган ҳам эмасдир.
Қуръон ва суннатда баён қилинган Аллоҳ таолонинг сифатлари иккига бўлинади:
Ҳаёт, илм, калом, қудрат, эшитиш, кўриш ва ирода каби сифатлар зотий сифатлар бўлади. Ушбу сифатлар Аллоҳ таолонинг зотига тааллуқли бўлганидан зотий сифатлар деб аталган.
Аллоҳ таолонинг хоҳишига тааллуқли бўлган яратиш, ризқ бериш, истиво қилиш, яхши кўриш, ёмон кўриш, ғазабланиш ва хурсанд бўлиш каби сифатлар феълий сифатлар ҳисобланади.
Аллоҳ таоло азалда “ирода” (хоҳлаш) ва “калом” (гапириш) сифатлари билан сифатланганми? Мана шу саволга мўътазилийлар: “Азалда сифатланмаган”, – дейишган. Ашъарийлар: “Азалда сифатланган”, – деганлар. Ана шу жавобдан зотий ва феълий сифатларнинг таърифидаги ихтилоф келиб чиққан.
Мўътазилийлар: “Қайси бир сифатда инкор қилиш ҳам, исбот қилиш ҳам жорий бўлган бўлса у феълий сифатдир, масалан, “фалончига фарзанд берди”, “фалончига фарзанд бермади”. “Илм” ва “қудрат” сингари қайси бир сифатда инкор қилиш жорий бўлмаган бўлса у зотий сифатдир. Масалан, “Аллоҳ фалон нарсани билмади” ёки фалон нарсага қодир эмас” дейилмайди-ку. Шунга кўра “ирода” ва “калом”да инкор қилиш ҳам, исбот қилиш ҳам жорий бўлгани учун иккаласи феълий сифатлардандир, феълий сифатлар эса ҳодисдир”, – дейишган.
Ашъарийлар: “Феълий сифатлар деганда уни инкор қилиш туфайли зидди лозим бўлиб қолмайдиган сифатлар тушунилади. Масалан, “Аллоҳ фалончига фарзанд бермаган” деган гапдан Аллоҳ таолода фарзанд бермаслик сифати лозим бўлиб қолмайди. Шунга кўра агар “ирода” сифати инкор қилинадиган бўлса унинг зидди бўлган “мажбурийлик” лозим бўлиб қолади. Агар “калом” инкор қилинса, унинг зидди бўлган “гапиришдан ожизлик” лозим бўлиб қолади. Шунинг учун “ирода” ҳам, “калом” ҳам зотий сифатлардандир, зотий сифатларнинг барчаси эса қадимдир”, – деганлар.
Мотуридийларда эса зотий сифатлар ҳам, феълий сифатлар ҳам барчаси қадим ҳисоблангани сабабли қадимлигини исботлаш учун уларнинг ўрталарини ажратишга эҳтиёж ҳам йўқдир. Фақатгина зотий сифатлар деганда Аллоҳ таоло бир сифат билан сифатланиб, унинг зидди билан сифатланиши жоиз бўлмаган “қудрат”, “калом” ва “ирода” сингари сифатлар тушунилади. Феълий сифатлар деганда эса Аллоҳ таоло бир сифат билан сифатланиб, унинг зидди билан ҳам сифатланиши жоиз бўлган “раҳмат” ва “ғазаб” сингари сифатлар тушунилади.
Зотий сифатларнинг қадим эканида ихтилоф йўқ. Аммо феълий сифатларнинг қадим ёки ҳодислиги тўғрисида Аҳли сунна вал-жамоанинг ичида ҳам икки хил қараш бор. Имом Мотуридий феълий сифатларни қадим ҳисоблаган. Имом Ашъарий эса феълий сифатларни ҳодис деб тушунтирган[6]. Ушбу хилма-хиллик сабаби ҳақида “Шарҳу Фиқҳил акбар”, “Бидаяту фи усулид-дин” ва булардан бошқа кўплаб китобларда кенг баҳс юритилган. Жумладан, Ҳасан ибн Абдул Муҳсин Абу Азбанинг “Равзатул баҳия фийма байнал Ашаироти вал Мотуридия” (Ашъарийлар ва Мотуридийлар ўртасидаги гўзал чаманзор” асарида шундай ёзилган:
“Ҳанафийлар феълий сифатларнинг барчаси зотий сифатлар каби Аллоҳ таолонинг Ўзи ҳам бўлмаган, Ундан бошқа ҳам бўлмаган қадим сифатлардир, деганлар. Ашъарийлар эса феълий сифатлар қадим бўлмаган сифатлардир, деганлар. Ашъарийларнинг сўзларидан “яратишидан олдин яратувчи дейилмайди, ризқ беришидан олдин ризқ берувчи дейилмайди”, деган маъно чиқади. Ҳанафийларнинг сўзларидан эса, “тўқишни билган ва тўқишга қодир бўлган зот ҳали тўқимаган бўлса ҳам, тўқувчи дейилгани каби яратишга қодир зотни яратувчи, ризқ беришга қодир зотни ризқ берувчи дейилаверади”, деган маъно чиқади”[7].
Бу масалани кенг таҳқиқ қилиб ўрганган уламолар ўрталаридаги фарқ фақатгина лафзда бўлиб, аслида, иккала тарафда ҳам бир хил қадимдир, деганлар. Яъни феълий сифат вужудга келтирилган нарсалар тарафидан қаралганда иккала тарафда ҳам қадим эмас, вужудга келтирувчига нисбатан эса иккала тарафда ҳам қадимдир.
Хулоса қилиб айтганда, ушбу байт Аллоҳ таолонинг зотий сифатлари ҳам, феълий сифатлари ҳам – барча-барчаси азалийдир ва абадийдир маъносини англатади.
КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:
АЛЛОҲ ТАОЛОНИ “ШАЙ” ДЕЙИШ МУМКИНЛИГИ БАЁНИ:
Аллоҳ таоло макон ва тарафдан холидир;
Аҳли сунна жумҳурининг далиллари.
[1] Алам исм (атоқли от) икки қисмга бўлинади: 1. Алам муртажал; 2. Алам манқул.
Аввалданоқ истеъмол қилишда бир нарсага махсус исм қилиб тайин қилинган аламларга алами муртажал дейилади. Масалан, فَقْعَسٌ (қабила номи) ва عِمْرَان (ўғил боланинг исми) кабилар.
Аввалда аламликдан бошқа маъноси бўлиб, кейин бир нарсага исм қилиб кўчирилган аламларга алами манқул дейилади. Масалан, مُقِيمٌ (аввалда "доимий яшовчи" кейинчалик ўғил боланинг исми)ва طَاهِرٌ (аввалда "тоза, покиза" кейинчалик ўғил боланинг исми) кабилар. Қаранг: Аҳмад Ҳодий Мақсудий. Истикмал. – Қозон: “Лито-Типография И. Н. Харитонова”, 1909. – Б. 2.
[2] Атияту Қобил Наср. Ғоятул мурид фи илмит тажвид. – Риёз: “Мактабатул Ҳарамайни”, иккинчи нашр 1410 ҳ. – Б. 86.
[3] “Асмаи ситта” деб аталадиган бу исмларни баъзи наҳв олимлари улар, аслида, қуйидаги бешта исмлардир, дейишган:أب – أخ – حَم – فو – ذو Бу исмларнинг бошқа исмлардан фарқи, улар و билан раф, اбилан насб ва ي билан жор бўлади. Бундай эъробланиш учун уларда иккита шарт топилиши керак:
[4] Ҳодис луғатда “олдин йўқ бўлиб, кейин бор бўлган нарса” маъносини англатади. Ақоид китобларида бу калима кўп ишлатилгани сабабли уни таржима қилмасдан термин маъносида ишлатиш маъқул кўрилди.
[5] Алавий ибн Абдулқодир Саққоф. Сифатуллоҳи азза ва жалла ал-варидату фил китаби ва сунна. “Мактабатуш шомила”. 1-жуз, – Б. 10.
[6] Мотуридия ва Ашъария таълимотлари орасидаги ихтилофли масалалар нечта экани ҳақида турли қарашлар айтилган:
[7] Ҳасан ибн Абдул Муҳсин. Равзатул баҳия фийма байнал Ашаъироти вал Мотуридия. – Байрут: “Дору сабийлир рошад”, 1996. – Б. 101.
Ўзбекистон тараққиётининг янги босқичида жамиятда диний бағрикенглик, миллатлараро тотувлик ва ижтимоий барқарорликни таъминлаш, жаҳон илм-фани ва маданияти ривожига беқиёс ҳисса қўшган буюк аллома ва мутафаккирларимизнинг бой илмий-маънавий меросини чуқур ўрганиш, униб-ўсиб келаётган ёш авлодни она Ватанга садоқат, миллий-диний қадриятларга ҳурмат руҳида тарбиялаш, юртимизнинг жаҳон цивилизацияси бешиги сифатидаги тарихий мақоми ва нуфузини тиклаш бўйича пухта ўйланган изчил ислоҳотлар амалга оширилмоқда.
Ўтган қисқа вақт ичида Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази, Имом Бухорий, Имом Мотуридий, Имом Термизий халқаро илмий-тадқиқот марказлари, Ўзбекистон халқаро ислом академияси, Самарқандда Ҳадис илми мактаби, Бухорода Мир Араб олий мадрасаси ташкил этилди. Ушбу муассасалар “Жаҳолатга қарши маърифат” эзгу умуминсоний ғояси асосида жамиятда соғлом маънавий муҳитни таъминлашга, ёшларни замонавий фикрлайдиган ва буюк аждодларимизга ҳар жиҳатдан муносиб этиб тарбиялашга хизмат қилмоқда.
Шиддат билан ўзгариб бораётган бугунги мураккаб шароитда дунёда содир бўлаётган воқеа-ҳодисалар мамлакатимизда “Инсон манфаатлари ҳамма нарсадан устун” деган халқчил тамойилга асосланган ислоҳотлар тўғри эканлигидан далолат бермоқда.
Юқоридагиларни эътиборга олган ҳолда Ўзбекистон Республикасида фуқароларнинг виждон эркинлигини таъминлаш ва диний соҳадаги давлат сиёсати концепциясида белгиланган вазифаларни рўёбга чиқариш, диний-маърифий соҳадаги эзгу ғоя ва ташаббусларни халқ манфаатларидан келиб чиқиб изчил давом эттириш мақсадида қарор қиламан:
I. Диний-маърифий соҳа фаолиятини такомиллаштиришнинг устувор йўналишлари
1. Қуйидагилар фуқароларнинг виждон эркинлиги ҳуқуқини таъминлаш ҳамда диний-маърифий соҳадаги фаолиятни сифат жиҳатидан янги босқичга олиб чиқишнинг устувор йўналишлари этиб белгилансин:
а) жамиятда диний бағрикенглик ва конфессиялараро тотувликни янада мустаҳкамлашга оид илғор механизмларни жорий этиш;
б) илм-фан ва жаҳон цивилизацияси ривожига улкан ҳисса қўшган буюк аждодларнинг инсонпарварлик, эзгулик, тинчлик ва бағрикенглик каби умуминсоний ва олийжаноб ғояларга асосланган диний-фалсафий меросини чуқур ўрганиш ҳамда кенг тарғиб этиш;
в) диний-маърифий соҳада кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан такомиллаштириш орқали замон талабларига мос мутахассисларни етиштириш;
г) аҳоли орасида бирдамлик, ўзаро ҳурмат ва меҳр-оқибат руҳини кучайтириш, ижтимоий-маънавий муҳит барқарорлигини таъминлашга қаратилган долзарб илмий тадқиқотларни қўллаб-қувватлаш;
д) диний-маърифий соҳадаги халқаро ҳамкорлик муносабатларини янада ривожлантириш ҳамда самарадорлигини ошириш.
2. Диний-маърифий соҳа фаолияти ривожланишини қўллаб-қувватлаш бўйича чора-тадбирлар дастури 1-иловага мувофиқ тасдиқлансин.
3. Жамиятда виждон эркинлигини кафолатлаш, диний бағрикенглик, фуқаролараро тотувлик ҳамда ижтимоий-маънавий муҳит барқарорлигини таъминлаш мақсадида “Бағрикенг жамият – барқарор давлат” тамойили асосида Дин ишлари бўйича қўмита билан (кейинги ўринларда – Қўмита) Ўзбекистон маҳаллалари уюшмаси, Ички ишлар вазирлиги, Ёшлар ишлари агентлиги ҳамда Оила ва хотин-қизлар қўмитасининг янги ҳамкорлик тизими йўлга қўйилсин.
Қуйидагилар ҳамкорлик тизимининг асосий вазифалари этиб белгилансин:
а) диний соҳадаги давлат сиёсатининг мақсади, асосий вазифалари ва принципларини қатъий амалга оширишда давлат ва жамоат ташкилотларининг ўзаро ҳамкорлигини йўлга қўйиш;
б) фуқароларнинг виждон эркинлигига бўлган ҳуқуқини таъминлаш, жамиятда турли диний конфессиялар вакилларининг ўзаро аҳил-иноқ ва ҳамжиҳат ҳаёт кечиришини қўллаб-қувватлаш;
в) Ўзбекистон аҳолисининг дини, эътиқоди, миллий мансублиги, ижтимоий келиб чиқишидан қатъи назар ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини тўлиқ рўёбга чиқара олишини таъминлаш;
г) динга бўлган муносабатидан келиб чиқиб устунлик бериш, камситиш ва виждон эркинлиги кафолатлари бузилишининг бошқа ҳар қандай кўринишларининг олдини олиш.
Қўмита бир ой муддатда Ўзбекистон маҳаллалари уюшмаси, Ички ишлар вазирлиги, Ёшлар ишлари агентлиги ҳамда Оила ва хотин-қизлар қўмитаси билан биргаликда ҳамкорлик тизимининг механизмларини белгиловчи қўшма қарорни тасдиқласин.
II. Диний-маърифий соҳанинг институционал асосларини такомиллаштириш
4. Фуқароларнинг ибодатлар ва диний расм-русумларни амалга ошириши учун қўшимча қулайликлар яратиш, “Ҳаж” ва “Умра” зиёратларига бориши билан боғлиқ хизматларни кўрсатиш жараёнида ортиқча бюрократик тартиботларни бартараф этиш мақсадида Қўмита ва Рақамли технологиялар вазирлиги 2025 йил 1 сентябрга қадар “Ҳаж ва Умра ягона портали”ни (кейинги ўринларда – Портал) ҳамда унинг мобил иловасини ишлаб чиқсин.
Белгилансинки:
а) Портал “Ҳаж” тадбирларига борувчи фуқароларнинг ягона электрон навбати ҳамда “Умра” тадбирларига юбориладиган зиёратчиларнинг электрон рўйхати шакллантириладиган тизим ҳисобланади;
б) Порталда “Ҳаж” ва “Умра” фаолияти тўғрисидаги маълумотларни йиғиш ва расмийлаштириш билан боғлиқ жараёнлар рақамлаштирилади;
в) вазирлик ва идоралар Қўмита сўровига кўра ўзининг ахборот тизимлари Порталга интеграция қилинишини таъминлайди;
г) Қўмита Портал фаолиятини молиялаштиришга, техник жиҳатдан қўллаб-қувватлашга, алоқадор давлат ва нодавлат ташкилотлар учун фойдаланиш имкониятини яратишга масъул давлат органи ҳисобланади;
д) Қўмита “Умра” тадбирларини ташкил этиш ва ўтказиш лицензиясига эга юридик шахслар ҳамда Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг Порталдан фойдаланиш имкониятини таъминлайди.
5. Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлиги ҳамда Қўмитанинг Ўзбекистон халқаро ислом академиясини Ўзбекистон халқаро исломшунослик академияси (кейинги ўринларда – Академия) этиб қайта номлаш тўғрисидаги таклифи маъқуллансин.
Академия исломшунослик ва диншунослик соҳаларида мутахассисларни ҳамда ўқув дастури, қўлланма ва дарсликларни тайёрлашга ихтисослашган таянч давлат олий таълим ва илмий-тадқиқот муассасаси этиб белгилансин.
6. Қуйидагилар Академиянинг асосий вазифалари ҳисобланади:
а) исломшунослик, диншунослик, дин психологияси, ислом иқтисодиёти, манбашунослик, халқаро муносабатлар ва эҳтиёж мавжуд бўлган бошқа соҳалар бўйича кадрлар тайёрлаш;
б) таълим жараёнига илғор педагогик технологияларни, илм-фан ва техниканинг сўнгги ютуқларини ҳамда етакчи хорижий олий таълим ташкилотлари тажрибаси асосида ишлаб чиқилган таълим дастурларини жорий этиш;
в) виждон эркинлиги ва конфессиялараро бағрикенгликни таъминлаш, радикаллашув, экстремизм ва терроризмга қарши курашиш ҳамда диний соҳадаги давлат сиёсатининг асосларига оид илмий-тадқиқот ишларини амалга ошириш;
г) диний-маърифий йўналишда илмий, илмий-оммабоп адабиётларни тайёрлаш ва нашр қилиш, шунингдек, интернет тармоғида таълим ресурсларини жойлаштириш ва мунтазам янгилаб бориш;
д) талабаларда юксак маънавий ва ахлоқий фазилатларни ривожлантириш, Ватанга муҳаббат, унинг тақдирига дахлдорлик, касбга садоқат ҳиссини мустаҳкамлаш, таълим-тарбия жараёни ҳамда маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш;
е) мамлакатимизда ва хорижда диний соҳада фаолият олиб бораётган илмий-тадқиқот ва таълим муассасалари билан яқиндан ҳамкорлик қилиш.
7. Академияга қуйидаги ҳуқуқлар берилсин:
а) ўқув-илмий жараёнларга жалб этилган юқори малакали хорижий мутахассислар меҳнатига ҳақ тўлаш миқдорларини бозор конъюнктурасидан келиб чиқиб белгилаш;
б) Қўмита билан келишган ҳолда тўлов-контракт асосида ўқитиш қийматини тегишли йўналиш ва мутахассисликлар бўйича давлат олий таълим муассасаларида белгиланган базавий тўлов-контракт қийматидан уч баравардан ортиқ бўлмаган миқдорда белгилаш;
в) талабаларнинг тўлов-контракт маблағларини тўлаш муддатларини белгилаш ва узайтириш;
г) етук хорижий мутахассисларни жалб қилиш ҳамда Академия вакилларини хорижий илмий-тадқиқот ва таълим муассасаларига малака ошириш ва тажриба орттириш учун юбориш;
д) ўз грифи асосида дарсликлар ҳамда бошқа ўқув ва илмий адабиётларни яратиш ва нашр этиш.
8. Белгилансинки, Академияга ўқитишнинг тўлов-контракт шаклидан тушадиган маблағларнинг етишмаган қисми давлат олий таълим муассасаларини сақлаш учун ажратилган маблағлар доирасида тасдиқланган бюджет параметрларига тегишли ўзгартириш киритиш орқали қопланади.
9. Қўмита, Ўзбекистон мусулмонлари идораси ҳамда Олий таълим, фан ва инновациялар вазирлигининг Ўзбекистон халқаро ислом академияси ҳузуридаги Малака ошириш марказини Дин ишлари бўйича қўмита ҳузуридаги Диний-маърифий соҳада малака ошириш ва қайта тайёрлаш институти (кейинги ўринларда – Институт) сифатида қайта ташкил этиш ҳақидаги таклифига розилик берилсин.
Белгилаб қўйилсинки:
а) Институт исломшунослик, диншунослик, давлат ва дин муносабатлари асослари, шунингдек, радикаллашувнинг олдини олиш йўналишларида диний соҳада мутахассисларнинг малакасини ошириш ва қайта тайёрлашга масъул муассаса ҳисобланади;
б) барча таълим ташкилотларининг исломшунослик ва диншунослик фанлари ўқитувчиларининг малакасини ошириш ҳамда уларни қайта тайёрлаш Институт томонидан амалга оширилади;
в) таълим жараёни сифатини ошириш ҳамда таълим ва амалиёт уйғунлигини таъминлаш мақсадида Институт сўровига асосан дарсларга тегишли вазирлик, идора, илмий-тадқиқот ва таҳлил марказларининг раҳбар ходимлари ва мутахассислари жалб этилади;
г) Институт қайта ташкил этилаётган Ўзбекистон халқаро ислом академияси ҳузуридаги Малака ошириш марказининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, шунингдек, тузилган шартномалари бўйича ҳуқуқий вориси ҳисобланади.
10. Академияга қарашли Тошкент шаҳри, Юнусобод тумани, Зарбулоқ кўчаси, 14-уй манзили бўйича жойлашган ётоқхона биноси оператив бошқарув ҳуқуқи асосида Институтга бепул ўтказилиши таъминлансин.
Иқтисодиёт ва молия вазирлиги ушбу бинони сақлаш учун Ўзбекистон халқаро ислом академиясига 2025 йил учун ажратилган бюджет маблағларининг қолдиқ қисмини Институтга ўтказиб берсин, 2026 йилдан бошлаб эса бинони сақлаш билан боғлиқ харажатларни Институтнинг харажатлар сметасида режалаштириб борсин.
11. Қўмита, Ўзбекистон мусулмонлари идораси ҳамда Бухоро вилояти ҳокимлигининг Баҳоуддин Нақшбанд ёдгорлик мажмуаси маркази муассислигида Баҳоуддин Нақшбанд илмий-тадқиқот марказини ташкил этиш ва қуйидагиларни унинг асосий вазифалари этиб белгилаш тўғрисидаги таклифлари маъқуллансин:
а) буюк аждодимиз Баҳоуддин Нақшбанд ва нақшбандийлик тариқати алломаларининг юксак инсонпарварлик ғояларини илмий асосда ўрганиш, ёш авлодни бағрикенглик ҳамда ўзаро ҳурмат руҳида тарбиялаш мақсадида тарғибот ишларини олиб бориш;
б) тасаввуф таълимоти тарихи ва унинг бугунги кундаги аҳамиятини илмий тадқиқ этиш, “Етти пир” алломалари ва азиз авлиёларнинг бой илмий-маънавий меросини халқаро майдонда кенг тарғибқилиш;
в) нақшбандийлик таълимотининг эзгу ғояларини тадқиқ этиш учун илмий-назарий ва услубий масалаларга бағишланган анжуман, конференция, кўргазма, семинар-тренинг, танловлар ҳамда бошқа маданий-маърифий тадбирларни ташкил этиш;
г) тасаввуф таълимотининг илмий асосланган ғояларини тарғиб қилиш, сохта тариқатчиликнинг олдини олиш бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш.
12. Қўмита ва Академиянинг Ўзбекистон халқаро ислом академияси ҳузуридаги Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот марказини Вазирлар Маҳкамаси бўйсунувига ўтказиш тўғрисидаги таклифи маъқуллансин.
Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази исломшунослик йўналишидаги илмий тадқиқотларни ҳамда дин билан боғлиқ жараёнлар бўйича таҳлилларни амалга оширувчи илмий-тадқиқот муассасаси этиб белгилансин.
13. Қуйидагилар Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот марказининг қўшимча вазифалари этиб белгилансин:
а) Имом Мотуридий, Абу Муин Насафий каби буюк аллома аждодларимиз қолдирган бой маънавий меросни ўрганиш, жаҳон илм-фани ривожига қўшган беқиёс ҳиссасини халқимиз, айниқса, ёшларга етказиш, улар яратган асарларнинг илмий-изоҳли таржима ва қиёсий матнларини нашр этиш, мамлакатимиз ҳудудида рўй берган Биринчи ва Иккинчи Ренессанснинг илмий-назарий асосларини тадқиқ этиш ҳамда Янги Ўзбекистон тараққиётининг маънавий пойдеворини яратишда иштирок этиш;
б) ислом динининг инсонпарварлик моҳияти, маърифий-маданий роли ва ривожланиш йўналишларини илмий асосда ўрганиш ва кенг оммага, жумладан, халқаро жамоатчиликка етказиш;
в) диний таълим муассасаларига илмий-тадқиқот ва ўқув-услубий масалаларда ҳамда педагог кадрлар ва диний ходимларнинг малакасини ошириб боришда амалий ёрдам кўрсатиш;
г) ижтимоий-маънавий муҳит барқарорлигини сақлаш, ёшларни ёт ғоялар таъсиридан асрашга қаратилган стратегик аҳамиятга эга лойиҳа ва ташаббусларни ишлаб чиқиш.
14. Диний-маърифий соҳадаги ташкилотлар фаолиятининг самарадорлигини ошириб бориш мақсадида доимий асосда фаолият кўрсатувчи Диний-маърифий соҳада таълим, фан ва илмий-тадқиқотга оид фаолиятни мувофиқлаштирувчи кенгаш (кейинги ўринларда – Мувофиқлаштирувчи кенгаш) ташкил этилсин ва унинг таркиби 2-иловага мувофиқ тасдиқлансин.
Белгилансинки:
а) Мувофиқлаштирувчи кенгаш диний-маърифий соҳада таълим, фан ва илмий-тадқиқот ишларининг барча жараёнларини мувофиқлаштириш масалаларига масъул бўлган маслаҳат органи ҳисобланади;
б) Мувофиқлаштирувчи кенгашнинг ишчи органи вазифасини Қўмита амалга оширади;
в) Мувофиқлаштирувчи кенгаш томонидан Ўзбекистондаги Ислом цивилизацияси маркази, Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази, Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот маркази, Академия ва бошқа диний-маърифий муассасаларнинг таълим ва илмий-тадқиқотга оид фаолияти мувофиқлаштирилади;
г) Мувофиқлаштирувчи кенгаш мажлислари ҳар чоракда камида бир маротаба ўтказилади.
15. Қуйидагилар Мувофиқлаштирувчи кенгашнинг асосий вазифалари этиб белгилансин:
а) “Учинчи ренессанс – Янги Ўзбекистон” ғояси асосида буюк аждодларимиз илмий меросида улуғланган ватанпарварлик, бағрикенглик каби умуминсоний ғояларни аҳоли орасида кенг тарғиб этиш йўналишларини белгилаш;
б) диний-маърифий соҳадаги муассасалар фаолиятини чуқур ўрганиб бориш, ўқув-тарбия жараёнига илғор ахборот-коммуникация ва педагогик технологиялар, инновацион ишланмаларни татбиқ этиш ҳамда илмий ва услубий фаолиятини мувофиқлаштириш;
в) соҳа ташкилотларида тўпланган илмий-услубий ишланмалар ва тажрибаларни таҳлил этиш асосида улардаги таълим мазмунини такомиллаштириш ва мувофиқлаштириш, ўқув режа ва фан дастурларини ишлаб чиқишда узвийлик тамойилларини таъминлаш;
г) республиканинг барча таълим ва илмий-тадқиқот муассасаларида бажариладиган диний мавзудаги тадқиқотлар (диссертациялар)нинг мавзу ва йўналишларининг аҳамияти, долзарблиги юзасидан тегишли тавсияларни бериш.
III. Диний бағрикенгликни янада мустаҳкамлаш
16. Республикада истиқомат қилувчи турли дин вакилларининг Янги Ўзбекистон тараққиётига дахлдорлик ҳиссини ошириш, жамиятда конфессиялараро тотувлик ва диний бағрикенгликни янада мустаҳкамлаш мақсадида Қўмитанинг Конфессиялар ишлари бўйича кенгаш (кейинги ўринларда – Кенгаш) фаолиятини такомиллаштириш ҳақидаги таклифига розилик берилсин. Бунда қуйидагилар инобатга олинсин:
а) Кенгаш таркибига сиёсий арбоблар, жамоатчилик фаоллари, диншунос олим ва мутахассисларни кузатувчи сифатида киритиш;
б) Кенгашга диний конфессияларнинг муаммолари бўйича давлат ва нодавлат ташкилотларга сўров, мурожаат ва тавсиялар юбориш ҳуқуқини бериш;
в) Тошкент, Самарқанд, Бухоро ва Фарғона вилоятларида ҳудудий кенгашлар ташкил этиш;
г) Кенгаш томонидан турли конфессияларга оид диний ташкилотларнинг профессионал хизматчилари ўртасида спорт мусобақалари, интеллектуал ўйинлар, маданий-маърифий тадбирлар ўтказиш.
Кенгашнинг янгиланган таркиби 3-иловага мувофиқ тасдиқлансин.
IV. Фармон ижросини ташкил этиш ва назорат қилиш
17. Қўмита манфаатдор вазирлик ва идоралар билан биргаликда икки ой муддатда қонунчилик ҳужжатларига ушбу Фармондан келиб чиқадиган ўзгартириш ва қўшимчалар тўғрисида Вазирлар Маҳкамасига таклифлар киритсин.
18. Мазкур Фармоннинг ижросини самарали ташкил қилишга масъул ва шахсий жавобгар этиб Дин ишлари бўйича қўмита раиси С.Д.Тошбоев белгилансин.
Фармон ижросини назорат қилиш ва ижро учун масъул идоралар фаолиятини мувофиқлаштириш Ўзбекистон Республикаси Бош вазири А.Н.Арипов ҳамда Ўзбекистон Республикаси Президентининг маслаҳатчиси Р.Қ.Давлетов зиммасига юклансин.
Ўзбекистон Республикаси
Президенти Ш.МИРЗИЁЕВ
Тошкент шаҳри,
2025 йил 21 апрель
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 