10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
Рамазон – маънавият ва маърифат ойи. Унинг ҳар бир куни инсонга ҳузур бахш этади. Ҳар бир мўминни тафаккур қилишга ундайдиган – Рамазон ойининг таърифлари бисёр. Мўмин-мусулмонлар ўн бир ой соғинч ва иштиёқ билан кутадиган, ойларнинг султони, эзгулик ва хайр мавсуми, тоату ибодат фасли, дуолар ижобат онлари, саховатлар жўш урадиган давр, Қуръон ойи муборак Рамазондир. Унга машҳурликда, буюкликда ҳеч бир ой тенг кела олмайди. Бу ой мусулмонларнинг муҳаббатига сазоворлиги билан ҳам алоҳида – танҳо. Шунинг учун ҳамки, унинг келиши интиқ кутилажак.
Бу ойнинг фазилат, хислатлари кўп. Уларни санаб адоғига етиб бўлмайди. Таърифини ҳар қанча келтирманг, камдек кўринаверади. Бу ой инсоннинг онгу тафаккури маънан юксалади. Шунинг учун ҳам, маънавият ва маърифат ойи, деб таъриф берамиз.
“Рамазон – маънавият ва маърифат ойи” дейилишига бир қанча сабаблар бор:
Биринчидан, бу ойда илм билан машғул бўлинади. Билмаганни билишга интилинади, англанганларини эса ўзгалар билан улашишга алоҳида эътибор қаратилади. Қуръони карим ўқилади, ҳадислар айтилади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Кимки Қуръондан бир ҳарф ўқиса, унга бир яхшилик бўлади. Бир яхшилиги ўн баробар бўлади. Алиф, лам, мим бир ҳарф, демайман. Лекин алиф бир ҳарф, лам бир ҳарф, мим бир ҳарфдир”, деганлар (Имом Термизий ривояти).
Иккинчидан, инсонлар бир-бирининг ҳолидан хабар олади. Уришганлар ярашади. Гиналар унутилади. Ёлғон гапиришдан тийилади. Кимнидир ҳақорат қилишдан йироқлашилади. Кечиримли бўлинади. Бир сўз билан айтганда, қалблар яқинлашади. Ширинсўзлик ошади. Чин маънода айтганда, одамлардаги ҳушмуомалалик юксалади. Кимнидир ҳафа қилишдан тийилади. Диллар янада покланади. Ҳуллас, рамазон шунинг учун ҳамки маънавият ва маърифат ойидир.
Учинчидан, рамазон ёрдам, кўмак ойидир. Муҳтожлар ёд олиниб, эҳтиёжмандларга ҳар доимгидан кўпроқ мадад берилади. Ҳам моддий, ҳам маънавий. Вирус туфайли икки ойдир-ки, моддий ва маънавий эҳтиёжманд оилаларга беғараз кўмак берилмоқда.
Тўртинчидан, рамазон ойининг шарофатидан инсон ўзида эзгу амалларни мужассам қилади.
Бешинчидан, рамазонда мақсадлар муштарак. У шуниси билан бирдамлик ойи. Чунки бу ойда фақат эзгу ниятлар қилинади, уларнинг рўёби учун жидду жаҳд қилинади. Бу ойда одамлар риёзат билан ўзини ислоҳ қилишга шошади. Шу боисдан рамазонда ҳасад, гинаю кудрат, хусуматга ўрин йўқ. Бу каби иллатлардан чекинилади.
Олтинчидан, огоҳлик, дахлдорлик ойи. Бу ойда имон синовдан ўтади. Атрофдагиларга ўзгача – меҳр, муҳаббат, ҳурмат нигоҳи билан қаралади. Айблар кўринмайди, камчиликлар ёпилади. Атрофдагиларнинг ҳар бир ҳолатидан огоҳлик кузатилади, уларнинг муаммолари ечимида дахлдорлик ҳисси кучаяди.
Еттинчидан, ғанимат ойи. Рўзадорлар мақсад қилинган ишларини бажаришга, берилган вақтни ғанимат билиб, натижадор ишларга бел боғлашга шошилишади. Чунки бу ойнинг савоби ҳар қачонгидан кўп, дуоларнинг бисёр ижобати бор.
Саккизинчидан, ибодат ойи. Аслида, рўза – ибодат. Қуръон ўқиш – ибодат. Аллоҳ буюрганларини бажариб, қайтарганларидан қайтишлик – ибодат. Бундан ташқари, ушбу ойда тунги ибодатларга кенг ўрин берилади.
Шунингдек, рамазон руҳан покланиш, ахлоқан юксалиш ойи ҳамдир. Рамазонда шайтонлар кишанланиб, инсонни ёмонликка чорловчи васвасалари чекланиб, одамларга ўзларини тарбиялаш учун имкон берилади. Бинобарин, бу ойда қилинган гуноҳнинг жазоси оғир бўлади.
Рамазонда ёлғон гапиришдан тийилади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: "Ким ёлғон гапиришни ва унга кўра амал қилишни қўймаса, унинг таом ва ичимлигини тарк этишига Аллоҳнинг эҳтиёжи йўқ", деганлар.
Рамазон – сабр-бардош ойи. Машаққатларга қарамай ўзининг энг муҳим эҳтиёжларини тийган киши сабр ва чидамнинг юқори даражаларини ўзлаштиради. Аммо унутмаслик лозимки, овқатдан тийилиш билангина мақсадлар ҳосил бўлмайди. Бунинг учун инсон ғоявий, руҳий жиҳатдан ҳам тайёр бўлиши лозим. Ҳатто хаёлини бошқарсин – ёмонликларни унутсин. Имкони бўлса, бир умрга.
Рамазон тарбия ойи ҳамдир. Унда нафслар тарбия қилинади – эзгулик сари бошқарилади. Маълумки, тарбия инсон туғилмасиндан аввалроқ бошланади ва бир умрлик ишдир. Унинг тўғри ташкил қилиниши эса камолот кафолатидир. Рамазон бизга бунга имкон ойи ҳисобланади. Ўзгаларни ўзига ойна билган ҳар ким руҳан покланиб, ақлини тартибга солишга шошилиши талаб қилинади.
Рамазоннинг боши – ният. Ният бўлганда ҳам ибодат, эзгулик учун ният. Қалб тайёрлиги. Жисм ҳозирлиги. Чин ихлос. Икки дунё саодати ҳақида тафаккур. Демак, рамазонга руҳан ва жисман тайёр бўлиш зарур. Жисм ҳозирлиги очликка бардош, турли иллатлардан, ёмон сўзлардан йироқлик бўлса, руҳ яратганига яқинликни ҳис этиши, у ҳар қачонгидан-да кўпроқ кузатилаётганию тингланаётганидан завқ олиши руҳ тайёрлигидир.
Рамазон ойида жаннат дарвозалари очилиб, дўзах эшиклари ёпилади. Бу эса оз амал билан кўп савоб олиш имкониятидир. Ундан қандай фойдаланиш эса ақл эгалари ўз ишидир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Кимки Рамазон рўзасини иймон билан, савоб умидида тутса, унинг олдинги ва кейинги гуноҳлари кечирилади” деганлар (Имом Бухорий ривояти).
Қиёмат куни рўза рўзадорни шафоат қилади. Бу эса муқаррар жаннат деганидир. Ҳар бир инсоннинг асл нияти биринчи одам қувилган – жаннатга қайтиш экани эътиборга олинса, ушбу ойнинг аҳамияти ойдинлашади.
Хуллас, рамазон улуғ, ҳикмати кўп. Унга муносиб бўлиш лозим. Муносиблик эса юқорида келтирилганлар ижроси билан бўлади.
Мунира Кахарова,
Республика Маънавият ва маърифат маркази
бўлими бошлиғи
Бу зотнинг тўлиқ исми Наср ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Иброҳим Абу Лайс ас-Самарқандий ал-Ҳанафийдир. Самарқандда таваллуд топгандир. Самарқанд ўзининг кўп олимлари билан машҳур бўлган ҳамда Самарқанд аҳли илмни яхши кўрган. Бу маълумотлар Нажмиддин Умар ибн Муҳаммад Насафийни “Ал қанд фий уламаи Самарқанд” асарида келтирилган.
Абу Лайс Самарқандий бошланғич таълимни Самарқандда олган. Сўнг уламоларининг кўплиги билан машҳур бўлган Балхга кетади. Илмни мустаҳкамлаб Самарқандга қайтади. Абу Лайс нафақат Самарқанд ва Балх уламолари орасида илмий мавқега эга, балки Ҳанафий уламоларининг орасида ҳам ўз мавқега эгадир. Бунга бир қанча мисоллар далолат қилади:
У яшаган даврда юртимизда луғат, тафсир, ҳадис, фиқҳ илмлари ривожланган. Мана шундай илмий муҳитда яшаб ижод этган аллома самарали мерос қолдирган. Унинг “Баҳр ал-улум” (“Илмлар уммони”), “Уюн ал-масойил” (“Масалалар сарчашмаси”), “Танбеҳул-ғофилин” (Ғофилларга танбеҳлар”), “Бўстон ал-орифин” (“Орифлар бўстони”) каби асарлари бизгача етиб келган ва нашрлар этилган.
Алломанинг туғилган йили сифатида муаррихлар ҳижрий 301-310 йиллар ораси ва 911-милодий йилни кўрсатадилар. Олимнинг куняси Абу Лайс, яъни “Лайснинг отаси”. “Лайс” луғатда шер, арcлон маъносини беради. У зотнинг Лайс деган фарзандлари бўлганми ёки “Абу Туроб” сингари мажозий лақабми, номаълум. Ҳар ҳолда куня экани аниқ. Куняси билан лақаби қўшиб айтилар эди, масалан: "Фақиҳ Абу Лайс айтди" каби. Лақабларидан бири “ал-Фақиҳ” бўлиб, шу лақаб билан машҳур бўлган. Аллома фиқҳ илмида юксак мартабага эришган, ўз замонасида унга тенг келадиган олим топилмас эди. Фақиҳ сўзининг
олдида араб тилидаги “ал” артикли қўшилиб, уни “ал-Фақиҳ” деб аталиши ҳам шунга ишоратдир.
Абу Лайснинг ўзи ҳам “ал-Фақиҳ” лақабини яхши кўрар эди. Чунки, ривоятларга қараганда, “Танбеҳул ғофилин” китобини ёзган маҳалларида бир кеча у кишининг тушларига Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам кириб, ёзган китобларини тутқазиб: "Ё Фақиҳ! Китобингни ол!” дейдилар. Уйғонганларида китобларида Пайғамбаримиз алайҳиссалом муборак қўлларини, изларини кўрадилар. Шундан кейин “Фақиҳ” деган номни яхши кўрди ва у туфайли кўп барокатларга ноил бўлади. Иккинчи унвони “Имомул-ҳуда”. Бу лақаб билан яна бир буюк аллома Абу Мансур ал-Мотуридий ҳам аталган.
Абу Лайснинг вафоти ҳақида ҳам муаррихлар турли саналарни кўрсатадилар. Довудий ўзининг “Табақот ал-Муфассирин” китобида 393-ҳижрий йилнинг жумод ал-охир ойининг сешанба 11-кечасида вафот этган, деган. “Жавоҳир ал-мўзиъа” асарида 373-сешанба кечасида, “Кашф аз-зунун” асарида 376, ёки 383, ёки 375-ҳижрий йилда вафот этган дейилади. Араб мероси тарихида 373, ёки 375, ёки 393-ҳижрий вафот этган дейилган.
Яъни, аллома 985 ва 1003-милодий йиллар орасида вафот этган. Манбаларда унинг оиласи ҳақида ҳеч нарса ёзиб қолдирилмаган. Абу Лайс Самарқандий Самарқандда шайхул-ислом даражасига кўтарилган. Лекин унинг расман қози бўлгани ҳақидаги маълумот манбаларда кузатилмайди. У ўз даврида энг зарурий илм – фиқҳни эгаллагани боис, фатволар айтишга лойиқ бўлган ва унинг фатво ҳамда ҳикматли сўзлари кишилар орасида тарқалган. Жумладан, Салоҳиддин Ноҳий унинг фиқҳий асарлари матни тузилишига кўра ўз тадқиқотида алломани мадрасаларда мударрислик қилганини тахмин қилади. Шунингдек, Абу Лайс тафсирида ҳадислар, ривоятлар, қироатлар, луғавий манбаларга алоҳида аҳамият берилиши ҳам унинг мударрислик қилганини тасдиқлаши мумкин. Абу Лайс Самарқандий илмий салоҳиятининг шаклланишида аввало олим оиласида таваллуд топгани таъсир кўрсатган бўлса, кейинчалик Балх, Самарқанд ва Бухоро каби муҳим илмий мавқега эга бўлган шаҳарлар олимларининг таълим-тарбиялари сезиларли бўлган. Абу Лайс Самарқандий Балхлик олимларнинг Самарқандга келиши, у ерга сафар қилиш муносабати билан илм ўрганган бўлса, айрим ҳолларда уларнинг асарларини мутолаа қилиш ва ўрганиш орқали уларни ўзининг устози деб ҳисоблаган.
Абу Лайс Самарқандий шаклланган илмий муҳит асосан ҳанафий мазҳаби олимлари таъсирида бўлган. Кўпчилик тарожум асарларида Абу Лайс Самарқандийнинг икки ёки уч устози зикр этилади холос. Бунга сабаб балки олимга кўпроқ таҳсил берган устозини зикр этиш билан кифояланиш бўлса керак. Унинг асарларида ўз давридаги кўплаб олимларнинг сўзлари, ривоятлари келтирилган. Олим уларни ўз асарларида зикр этган. Тадқиқот доирасида Абу Лайс Самарқандийнинг 24 устози аниқланди. Тафсирида 20 устози, “Танбиҳ-л-ғофилин”да 4 устози зикр этилган. Олимнинг барча устозлари ҳанафий мазҳаби уламолари бўлиб, уларнинг кўпчиликларининг силсиласи Нуъмон ибн Собит Абу Ҳанифа, Абу Юсуф, Муҳаммад ибн Ҳасанга бориб тақалади. Бу устозларнинг баъзилари ҳақидаги маълумотлар тарожум асарларида зикр этилган. Муҳаммад ибн Фазл Бухоро ва Самарқандга келгани ва Самарқандда вафот этгани, Халил ибн Аҳмад Фарғона қозиси бўлгани ва шу ерда ёки Самарқандда вафот этгани, Абу Жаъфарнинг Бухоро ва Самарқандга келгани ва Бухорода вафот этгани ҳақидаги маълумотлар уларнинг Самарқанд илмий муҳити билан боғликлигини кўрсатади. Улар ўз замонларининг етук олимлари бўлиб, Абу Лайс Самарқандийга устозлик қилганлар Абу Лайс Самарқандий тафсирининг ЎзРФА Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида сақланаётган нусхасининг биринчи варағида шундай маълумот мавжуд: “Абул-Маҳомид Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Ануш Ҳасийрий “Ҳодий Ҳасийрий” асарининг охирги қисм иккинчи – “Фатво беришда эҳтиёт қилиш” номли фаслида шундай ёзади: 258/872 санада вафот этган Самарқанд ҳофизи фақиҳ Абу Лайс: “Самарқандда 40 йил фатво бердим, ушбу 40 йилда фақат илгари ўтган уламоларнинг сўзларига таяндим. Менинг китобимдан қиёмат куни ғийбатдан бирор нарса чиқмайди. Ўнг қўлимни чап қўлимдан ажратганимдан буён ёлғон гапирмадим, ҳеч кимга қушнинг бошини сувга солиб кўтарганда бошида қолган сувчалик ёмонлик истамадим”, деган.
“Абу Лайс фозил, тақводор, буюк имом бўлиб, юз минг ҳадисни ёд билган. Вакиъ, Муҳаммад ибн Ҳасан, Ибн Муборак, Абу Юсуф ва бошқа олимлар китобларини мутолаа қилар эди. Унинг кўплаб асарлари бор”.
Барча манбаларда Абу Лайс Наср ибн Сайёр ҳофиз, Наср ибн Муҳаммад эса фақиҳ деб аталган. Юқоридаги маълумотда Абул-Лайс Наср ибн Муҳаммад билан ҳофиз Абу Лайс Наср ибн Сайёр ибн Фатҳ ҳақидаги маълумотлар чалкаштириб юборилган. Шунингдек, кўрсатилган вафот йили ҳам ҳофиз Абул-Лайс вафот этган йилига яқинроқ келади. Шу каби ушбу икки алломани адаштириш ҳоллари манбаларда учрайди.
Жумладан, у иккисини бир олим деб кўрсатилган ўринлар ҳам мавжуд. Фақиҳ Абу Лайс Самарқандийнинг Муҳаммад Шайбонийнинг китоби билан танишганлиги, ўз ижодида Абу Юсуф, Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбоний, Вакиъ, Ибн Муборакларнинг силсилалар орқали ривоятларини кўп келтирганлиги сабабли бу маълумотлар Абу Лайс Наср ибн Муҳаммадга тегишли деб ҳисоблаш мумкин. У ўзининг тафсирида Муҳаммад ибн Ҳасан “Ас-Сияр ал-Кабир” асаридан маълумот келтиради.
Туғилган жойи Самарқанддир. “Баҳр ал-улум” тафсирининг кириш қисмида у шаҳар ҳақида бундай дейилади: “Араблар уни Сирон ҳам дейдилар. Сафд водийсининг жанубида жойлашган бу жой иқлими яхши ва катта шаҳардир”. Бир шоир бу ер ҳақида шундай деган эди:
Инсонлар учун охиратда жаннат бордур,
Бу дунёнинг жаннати Самарқанддур.
Бу шаҳар толиби илмлар маскани бўлган. Бу ерга уламо-ю фуқаҳолар, тасаввуф аҳллари сафар қилар эдилар. Шунинг учун бу ер бошқа юртлар ичида муҳим илмий ўрин эгаллаб турар эди, чунки Абу Лайс Самарқандий қаторида у кишининг олимлардан бўлган шериклари ва дўстлари ҳам кўп эди.
ТИИ талабаси Мирзақосим Саидмирзаев
[1] Тарихи ат-турас ал-арабий. 1-жилд, 3-жуз, 107 ва ундан кейинги саҳифалар.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа