22 Январ, 2025, 22 Ражаб, 1446
22 Январ, 2025, 22 Ражаб, 1446
Аллоҳ таолога ҳамд ва санолар, Расулимиз Муҳаммадга салавот ва саломлар бўлсин. Аммо баъд.
Дарҳақиқат, Рамазон энг улкан хайрият мавсумидир. Унда нафс сайқалланади, қалб ўз Холиқига яқинлашади. Унда жаннат эшиклари очилади. Эргашиб нажот топадиганимиз Қуръони карим Рамазонда нозил бўлди. Рўза учун бериладиган мукофотни эса Ундан ўзга ҳеч ким билмайди. Бу ибодатни Раббиси талаб қилгандек бажариб, ваъда қилинган мукофотга эришиш учун инсон тутаётган рўзасининг моҳияти ва фалсафасини англаши зарур. Келинг, унинг баъзи ҳақиқатларини қисқача ўрганишга ҳаракат қиламиз.
Инсониятни зулматлардан нур сари етаклаган, унга янги ҳаёт баҳш этган, ўзига эргашганларни бир уммат сифатида шакллантирган, адолат мезони, дунё ва охират машъали, қалблар таскини, нафслар мураббийси, зоҳир-у ботиннинг шифоси, руҳ-у баданнинг табиби, тиловати зикр ва Ҳақ таоло билан сўзлашиш воситаси бўлган боқий китоб Қуръони каримни нозил қилиш учун Аллоҳ таоло айнан Рамазони шарифни танлаган.
Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Рамазон ойининг илк туни бўлганда жаннат эшиклари очилади, ой мобайнида унинг бирор эшиги ёпилмайди. Дўзах эшиклари ёпилади, бутун ой давомида унинг бирор эшиги очилмайди. Жиноятчи жинлар боғланади. Осмондан бир нидо қилувчи: “Истиғфор айтувчи борми, мағфират қилинса! Тавба қилувчи борми, Аллоҳ тавбасини қабул қилса! Дуо қилувчи борми, ижобат қилинса! Сўрагувчи борми, сўрагани берилса!” деб нидо қилади. Рамазон ойининг ҳар бир тунида ифторлик пайтида Унинг Дўзахдан озод қиладиган олтмиш мингта қули бордир. Фитр (охирги куни) бўлганда Аллоҳ бутун ойда ўттиз марта олтмиш минг олтмиш мингдан озод қилган миқдоричалик қулларни озод қилади”[1].
Рамазон ойи гўзал ой. Унда Аллоҳ бандаларига Ўз раҳматини намойиш қилади. Жаннат ҳаридорлари осмонлар-у ерни яратаёттганда ҳисобни билишимиз учун ойларни ўн иккита қилган Зотга ибодат қилиш ила ўз хазиналарини бойитишади. Олдин кўрган зарарлари ўрнини қоплайдилар. Бу муқаддас кунларда Парвардигорнинг мағфирати бошқа вақтлардагига қараганда янада мавж уради, ижобат эшикларининг икки тавақаси ҳам кенг очилади.
Убода розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва саллам айтдилар: “Сизларга барака ойи бўлмиш Рамазон келди. Унда Аллоҳ сизларни (раҳмати ила) қамраб олиб, раҳмат нозил қилади, хатоларни ўчиради, дуоларни ижобат қилади. Аллоҳ сизлар у ойда (ибодат қилишда) мусобақа қилишингизга назар солади. Сизлар билан Ўз фаришталарига мақтанади. Бас, Аллоҳга ўзингиздан яхшиликни кўрсатинг. Таъкидки, (ҳақиқий) бадбахт унда Аллоҳнинг раҳматидан маҳрум бўлган (кимса)дир”[2].
Шайх Мустафо Сибоъий рўзанинг мақсадлари ҳақида сўз юритиб, жумладан, шундай дейди: “Бу муборак ойда баъзи одамлар тонггача суҳбатлашиб чиқишга одатланиб қолишди, ифторлик дастурхонларини тайёрлашда муболаға қилишади, у ойни ҳашамат ва фаровонлик билан тўлдирадилар. Бу кўринишлар баъзи тақводор инсоларни ҳурсанд ҳам қилади. Бу ишларни мусулмонларнинг қалбларида ислом мустаҳкам ўрнашганига далил сифатида ҳам келтиришади. Рўзанинг ҳақиқати кундузи оч юриш, тақвонинг ҳақиқати масжидлар намозхонлар билан тўлиши деб билишади. Рўза, булар билан биргаликда, умматнинг иродасини мустаҳкамлаш учун йўлдир. Рўзадор мубоҳ лаззатга қарши курашиш орқали ҳаром лаззатлардан тийилишга қодир бўлади. У ихтиёрий равишда таом ва ичимликдан ўзини маън қилиш орқали мажбурий ҳолатда сабр қилишга ўрганади.
Қадрли ёш рўзадор дўстларим, сизлар очлик азоби, ташналик шиддатини елкангизга олдингиз. Ота-онангиз билан рўза тутиш орқали ўзингизнинг эркаклигингизни эълон қилиб, иродангизни мустаҳкамлаб олдингиз. Эй рўзадор авлод, сизларга барвақт эркаклик ва метин ирода муборак бўлсин! Аллоҳга қасамки, сизлар эртанинг эркакларисиз. Бошқа диёрлар кураш майдонидан олдин ўз нафси олдида мағлуб бўлганлар қўлида зарар кўрган пайтда, ватанингиз сизнинг қўлингизда устун бўлади.
Эй рўзадорлар, сизлар нафснинг жанг майдонларидан биридасиз. Унда моддият ва руҳ ўртасида жанг авжига чиқади. Мағлуб бўлишдан ҳазир бўлинг! Тунда қоринни тўлдириш учун кундузи оч юришдан эҳтиёт бўлинг!”[3]
Рамазон ойидаги иймоний туҳфалар бизга саноқли кунларда берилувчи жуда ноёб фурсатдир. Ақлли инсон бундай мавсумларини ғанимат билади. Ахир, Аллоҳ таоло: “Уларга Аллоҳнинг кунларини эслат! Албатта, бунда ҳар бир ўта сабрли ва ўта шукрли киши учун оят-ибратлар бордир”[4], дея марҳамат қилган. Солиҳлардан бирига вафот яқинлашганида қаттиқ йиғлаган экан. Ундан сабаби сўралганида “Мен фақатгина рўзадорлар Аллоҳ учун рўза тутганларида уларнинг орасида бўлмаганим, намозхонлар Аллоҳ учун намоз ўқиганларида улар билан тура олмаганим, зокирлар зикр қилганда улар билан зикр қила олмай қолганим учун йиғлаяпман”, деган[5].
Шу ўринда рўзанинг мақсад ва моҳиятига муносиб бўлмаган бир ишга эътибор қаратишимиз лозим. Рўза инсон жисмида фаолликни, зеҳнида мусаффоликни пайдо қилади. Натижада инсонга солиҳ амални бажариш учун имкон бўлади. Шунга қарамай биз рўзанинг аксар соатларини уйқуда ўтказамиз. Ҳатто одамлар орасида “Рўзадорнинг уйқуси ҳам ибодатдир” деган ҳадис ҳам тарқаган. Ҳолбуки, ҳофиз Ироқий “Иҳё ҳадислари тахрижи”да бу ҳадиснинг санадида каззоб ровийлар борлигини таъкидлаган. Биз бошқа ойларданда кўпроқ Рамазон ойида дангасалик қиламиз. Натижада, Рамазонимиз амалимиз энг кам ойга айланиб қолмоқда. Рамазонда кўп таом еймиз. Кўп таом ошқозон ва ичакларга қоннинг кўп боришига сабаб бўлади. Бу эса қоннинг ақлий қувват маркази бўлмиш ақлга кам келишига олиб боради ва амалларда сустлик келиб чиқади. Умар розияллоҳу анҳу: “Тўйиб ейишдан сақланинг! У намоз учун дангасалик, жисмни бузувчи, касалликни олиб келувчидир”, деганлар[6].
Мўмин банда Рамазонни фақатгина очлик ва ташналик ила ўтказишга рози бўлмайди. Уни оддий бир мавсумдек, таъбир жоиз бўлса, таътил мавсумидек уни уйқу билан ўтказиб юбормайди. Аксинча, унда Раббисига муножот ила юзланади, гуноҳларига тавба қилиб, кечиришини сўрайди, эҳтиёжларини талаб қилади, зикр ва Қуръон қироати ила лаззатланади. Роббисиннинг буйруқ ва таъқиқларига амал қилиб, ўзининг қуллиги, Холиқига муҳтожлиги, унинг раҳматидан ва фазлидан умидворлигини изҳор қилади.
Рўзадор бошқаларга таом, ичимлик, жинсий эҳтиёжларда ўзгага тобеъ бўлишдан озоддир. У рўзада инсонга хос ҳақиқий ҳурлик ҳиссини туяди. Ахир Рамазонни мана шундай қабул қилиш ва ундаги ҳурлик орқали, унинг одоблари ила зийнатланиш билан бу ойда мусулмонлар катта муваффақиятга эришди. Бадр кунидаги саҳобаларнинг ҳолига бир қаранг! Ислом тарихининг ана шу шонли куни Рамазони шарифнинг 17 санаси эди. Унда мусулмонлар кам сон ва етарлича бўлмаган қурол-аслаҳа билан жангга киришди ва Аллоҳ уларга нусрат берди. Ўшанда мусулмонлар иффат, олийлик, қурбон ва фидолик, қийинчиликларга бардош бериш, Аллоҳга бўйин эгиб, Уни барча нарсадан олий қўйиш, ботилнинг қувватини паст билиш каби рўзанинг хулқлари билан хулқланмаганларида бундай мўжизавий ғалаба бўлармиди?[7]
Шунингдек, рўза исломий ҳамжиҳатлик учун амалий намунадир. Одамлар унда бир пайтда очлик ва чанқоқни ҳис қилишади, бир пайтда тўқ бўлиб, сувга қонишади. Бирон оғиз бошқасидан, бирон қорин бошқа қориндан фарқ қилмайди. Дунёда рўзадан бошқа одамлар маҳрумликда ва унинг кетидан таомланишда бир бўладиган яна қандай амалий муштараклик бор? [8]
Рамазоннинг қувончли дамларидан бири унинг кечаларида жамланишимиз. Оила бир вақтда бир таом устида, кўпинча Рамазондагина уюшади. Эй рўзадорлар, сизлар бу оқшомларда қалбларни сурур ва бахтга тўлдирадиган саодатни ҳис қиласиз. Бунда фақатгина Аллоҳ таолога шукр қилиб, неъматлари давомий бўлишини сўрашимиз, устимизга ёғилаётган беҳисоб неъматларга шукр қилишимиз даркор. Бу неъматларга шукр қилиш тилнинг ўзи билан амалга оширилмайди. Балки ҳаёт синовлари сабаб бу неъматлардан баҳраманд бўла олмаётганларни ҳам насибадор қилиш билан унинг шукрини том маънода ўтаган бўламиз.
Ҳаётда бойларданда ҳимматли, фаросатли ва илмли қанча фақирлар бўлиб, жамиятнинг уларга нисбатан шафқатсизлиги, давлати борларнинг бепарволиги туфайли қийинчилик тепкиси остида қолганлар. Уларга бошқа пайтларда қандай меҳр кўрсатиш зарур бўлса, Рамазонда бу иш унданда кўпроқ аҳамият касб этади.
Агар ҳар бир қудрати бор рўзадор бир муҳтожни кўнглини олса, бир бой оила ночор оилага ёрдам берса, орамизда ҳеч қандай фақир ва муҳтож қолмайди. Рўза баракоти ва савоблари узилмайдиган хайрият ойига айланади[9].
Ҳозирги карантин даври ҳам ибодатларни кўпроқ қилиб олиш учун қулай имконият. Чунки бу узлатнинг бир кўриниши бўлиб, ундан унумли фойдаланиш, Раббимизга муқарраб бўлишга итнтилишимиз даркор. Эҳтимол карантиннинг ҳикматларидан бири ҳикмат ҳам шудир. Уламолардан бири: “Агар Аллоҳ сени ўз махлуқотларидан ажратиб қўйган бўлса, билки, у Ўзи билан сенга унс (дўст) бўлишни ирода қилаяпти”, деган эди[10]. Демак, Аллоҳ биз Унга яқин бўлишимизни ирода қилар экан, биз ҳам бунга муносиб жавоб қайтарайлик. Тунлари намозларни тўкис адо этайлик. Аллоҳ таоло тунда ибодат қиладиган обидларни мақтаб: “Улар тунларни Роббиларига сажда қилиб, қиёмда ўтказадилар”, дейди.
Уйда аҳли оиламиз билан таровеҳ намозларини ўқийлик. Кўпчилик инсонлар уйда бўлган пайти бу намозлардан ғафлатда қолишмоқда. Ахир, Аллоҳ таолога ўзимиз оила бағрида дуолар қилишимиз, фарзандларни намоз-ниёзга ўргатиш учун бунданда қулай фурсат борми?! Оилада эр киши бир ишга қатъий туриб бардавом бўлса, аҳлини намозга буюрса улар шунга одатланишади. Зеро Аллоҳ таоло қиёматгача тиловати ибодат бўлган Каломи шарифида Исмоил алайҳис саломни мақтаб: “(Эй Муҳаммад,) Китобда Исмоил (қиссасини) ёд этинг! Дарҳақиқат, у ваъдасида содиқ турувчи ва элчи - пайғамбар эди. У ўз аҳлини намоз ва закотга буюрар эди. У Парвадигори наздида рози бўлинган киши эди”[11], деган. Фарзандлар ҳам ота оналарига эргашишади, намозга муҳаббат қўйишади. Доно халқимиз бежизга “Қуш уясида кўрганини қилади”, демаган. Ана шундай кунларда яқинларимизга, оила аъзоларимиз ичидаги ёши кичикларга ўрнак бўлишимиз айни фурсатдир.
Тунлари оилавий жамоа бўлиб Аллоҳ таолодан юртимизнинг тинчлигини сўраб дуо қилайлик. Аллоҳ халқимизга бундай кетма-кет мусибатлардан омонлик берсин, Ўзи муҳофаза қилсин. Ватан ва халқ бошида раҳбар бўлиб турган юртбошимизга хайрли ишларида сабр, манотан ва қувват берсин!
Ҳадис илми мактаби 1-босқич талабаси
Узоқов Абдулбосит Абдувоҳид ўғли
[1] Байҳақий ривояти. Ҳофиз Мунзирий ҳасан ҳадис деган.
[2] Табароний ривояти. Ровийлари ишончли кишилар.
[3] Мустафо Сибоъий. Аҳкомус сиём ва фалсафатуҳу. 64. Мактабатул исломий нашри. Байрут. 1977й.
[4] Иброҳим сураси, 5 оят.
[5] Абдулҳамид Ҳамиса. Софақат ва фуросур рамазония. 30.
[6] Ат-тадаавий биссиям. Муҳаммад Иброҳим Салим. Қоҳира: Мактабату Ибн Сино, 18 бет.
[7] Мустафо Сибоъий. Аҳкомус сиём ва фалсафатуҳу. 34-64. Мактабатул исломий нашри. Байрут. 1977 й.
[8] Юқоридаги манбаа.
[9] Юқоридаги манбаа.
[10] Ибн Абу Дунё. Ал-Узлату вал инфирод. 100. Дорул Ватан нашри. Риёз. 1997 й.
[11] Марям сураси, 54-55-оятлар.
Ҳижрий II асрда ажраб чиққан давлатлар
Ислом олами рошид халифалар даврида ягона давлат сифатида давом этди. Умавийларнинг даврида ҳам шундай бўлди. Умавийлар қулаши билан Ислом оламида парчаланиш бошланди. Аббосийлар давлатининг баъзи бир бўлаклари – амирликлар ажраб чиқиб, ўзлари алоҳида давлат сифатида мустақил бўла бошладилар. Ҳижрий 138 (милодий 756) йилда Андалусда пайдо бўлган умавийлар давлати уларнинг энг биринчиси бўлди. Сўнг ҳижрий 140 (милодий 758) йилда Мағрибда хорижийлар давлатига асос солинди. Аббосийлар аввалига уларни йўқ қилишга уриниб кўришди, сўнгра иима бўлса бўлсин, деган маънода тек қўйишди.
Ўша даврда ажраб чиққан амирликлариииг барчаси кўпроқ Ислом оламининг мағриб тарафида бўлганини кўриш мумкин.
Ажраб чиққан давлатлар
1. Умавийлар давлати. Андалусда. Ҳижрий 138–422 (милодий 756–1031) йиллар орасида.
2. Бану Мидрор давлати. Мағрибдаги Сижилмоса деган жойда. Ҳижрий 140–297 (милодий 758–909) йиллар.
3. Рустамийлар давлати. Жазоирда, Ўрта Мағрибда. Ҳижрий 160–296 (милодий 777–908) йилларда ҳукм юритишди.
4. Идрисийлар давлати. Мағрибда, Марокашда. Ҳижрий 172–375 (милодий 789–985) йиллар.
5. Ағлабийлар давлати. Қайрувон – Тунисда. Ҳижрий 174–296 (милодий 801–908) йиллар.
Андалусдаги умавийлар давлати
Андалусда ташкил этилган умавийлар давлатининг ҳукмронлиги ҳижрий 138 йилдан 422 йилгача давом этди (милодий 756–1031 йиллар).
Бу давлат Ислом оламидан ажралиб чиққан биринчи мустақил давлат эди. Ушбу давлатнинг асосчиси – Абдурраҳмон ибн Муовия ибн Ҳишом ибн Абдулмалик Умавий. У умавийлар давлати инқирозга учраганидан кейин Аббосийлар давлатидан қочиб чиқиб, Андалусга борди ва ўзини Абдурраҳмон Дохил деб атади. Ўша вақтда Андалусда ишни Юсуф Фиҳрий Музарий олиб борар, музарийлар билан ямонийлар ўртасида кучли низо бор эди. Абдурраҳмон Дохил у ерга боргач, ямонийлар ва умавийлар унинг байроқ остида бирлашдилар ва Қуртубага, Юсуф томон юриш қилиб, у ерда жанг қилдилар. Уруш бир йил давом этди, охири Абдурраҳмон ғалаба қозонди ва ҳижрий 138 йилда ҳокимиятни эгаллаб олди.
Абдурраҳмон ғалаба қозонган мазкур уруш Мусора номи билан машҳур бўлган. Абдурраҳмоннинг иши қамрови кенгайиб, барча соҳилларни ўзига бўйсундирди. Ҳаттоки у аббосийлардан Шом юртларидаги ҳокимиятни тортиб олиш ҳақида ҳам ўйлай бошлади. Шунда Абу Жаъфар Мансур Абдурраҳмонни йўқ қилиш мақсадида бир неча марта унга қарши лашкар юборди. Ҳеч бир натижа бўлмагач, унга қарши уруш қилишдан тўхтади. Абу Жаъфар Мансур Абдурраҳмонга тан бериб, уни «Қурайш лочини» дея атади.
Маҳдий халифа бўлганида Абдурраҳмон Дохилга қарши уруш қилди, лекин у ҳам енгилди. Fалабадан умидини узган Маҳдий ҳам уни ўз ҳолига қўйишга мажбур бўлди.
Абдурраҳмон Дохил ҳижрий 172, милодий 788 йилда вафот этди. Бу пайтда давлатнинг пойтахти Қуртуба шаҳри эди.
Ушбу давлатнинг энг машҳур ҳокимларидан Абдуррамон III, яъни Абдурраҳмон Носир ҳижрий 300–350 (милодий 912–961) йилларда ўз ҳукмини юритган. У ҳокимиятни эгаллаган пайтда юртда чуқур изтироб ва беқарорлик ҳукм сурарди. У барча қўзғалончиларни ўзига бўйсундирди, сўнгра насронийларнинг юртларига қарши фатҳ ишларини олиб борди. Уларнинг устидан бир қанча улуғ ғалабалар қозонди. Шахсан ўзи аскарларга раҳбарлик қилиб, бир неча урушларга олиб борди.
Бир марта ҳижрий 308 (милодий 920) йилда уюштирилган Ҳандақ урушида насронийлардан енгилди. Лекин кейинроқ уларни енгиб, ўз қувватини тиклаб олди. Унинг асрида Андалус ўз ҳаётининг олтин даврини яшади. Айнан шу даврда Андалус ўзининг қудратини, гўзаллигини намоён қилди, сиёсий тамаддун ва меъморчилик соҳасида буюк ютуқларни қўлга киритди ва барчанинг эҳтиромига, тақдирига сазовор бўлди.
Андалус диёрини шон-шуҳратга тўлдирган ажойиб ва ёрқин маданият, у билан тил ва дин ягоналиги, иқтисодий ва инсоний алоқалар ёрдамида яқиндан боғланган араб ва испан маданиятининг бир қисми сифатида шаклланган эди.
Визигот қиролларининг ҳукмронлик йилларида Испания у даражада ривожланмаган, унинг маданияти яримёввойи аҳволда эди. Мусулмонлар томонидан фатҳ этилганидан сўнг Испания маданияти гуллаб-яшнади. Юз йилдан камроқ вақт мобайнида шу пайтгача ишлов берилмаган ерлар ҳайдалди, ҳувиллаб ётган шаҳарлар одамлар билан гавжум бўлди, ажойиб обидалар қурилди, бошқа халқлар билан савдо-сотиқ алоқалари йўлга қўйилди. Мусулмонлар фан ва меъморчилик санъатини жадал суръатлар билан ривожлантирдилар. Улар узоқ вақт давомида бутун Европа бўйича илмнинг ягона манбаи бўлиб келган олийгоҳларга асос солдилар. Юнон ва лотин тилидаги кўплаб асарлар таржима қилинди. Уч аср давомида Қуртуба, шубҳасиз, «кўҳна дунё»нинг энг ёрқин шаҳарларидан бири бўлиб келди.
Ижозатингиз билан ўша вақтларда мусулмон оламининг Европага туташиб турган бўлаги – Андалуснинг илмий соҳасидаги ҳолат ҳақида ҳам икки оғиз сўз юритсак:
«Учиш мосламасини яратиш ғояси ака-ука Райтлардан минг йил олдин андалусиялик фалакиётчи ва ихтирочи Аббос ибн Фирнас ат-Такуруннийда пайдо бўлган. 852 йилда у эркин ҳилпирайдиган, ёғоч чўплар тикилган енгсиз кенг кийимда масжид томидан сакрайди. Ибн Фирнас қушга ўхшаб эркин парвоз қилишни ният қилган эди. Тўғри, бу орзуси ушалмади, лекин юқоридан тушишини секинлаштирган унинг эгнидаги кенг кийимни биринчи парашют дейиш мумкин эди. Олимнинг ўзи эса бир оз қўрқув ва енгил лат ейиш билан қутулди. Бу ихтиро парашютнинг илк кўриниши бўлди.
875 йилда 70 ёшни қаршилаган ихтирочи ўзининг учиш мосламасини такомиллаштирди. Унда учиш жараёнини бошқаришнинг илк кўринишлари акс этган эди. Бу қанотлари ипак матодан бўлган, қушга ўхшаш мослама бўлиб, унинг ёрдамида ҳавода парвоз этиш мумкин эди. Шу тариқа Аббос биринчи дельтапланни ихтиро қилди. У ўз ихтиросини қўлига олиб, Жабал ал-Арус номли тепаликдан сакрайди. Ҳаво оқимлари олимни кўтариб, олдинга олиб кетади. Кўп минг сонли одамларнинг кўз ўнгида у ҳавода ўн дақиқача парвоз этади ва сезиларли баландликка кўтарилади. Лекин ерга қўниш омадсиз бўлиб, мослама ўз ихтирочиси билан бирга пастга қулайди. Аббос жиддий жароҳатланади. Кейинчалик у мосламага дум қисмини ўрнатиш орқали қўнишни осонлаштириш мумкинлигини таъкидлаган. Худди шу олимнинг ўзи планетарий ва артмилляр қуббани кўради ҳамда вақтни ўлчаш учун ўзига хос асбоб яратади. Ойдаги кратерлардан бири унинг исми билан номланган.
Андалусиялик машҳур олим Абдуллоҳ ибн Байтар (милодий 1190–1248) ўрта асрларда йирик ўсимликшунос ва фармацевт сифатида шуҳрат қозонган бўлиб, 1400 га яқин доривор ўсимликлар ва ўтларни тавсифлаган, улардан 300 га яқини илгари табобатда маълум бўлмаган. Унинг амалга оширган ишлари XVI асргача ўз аҳамиятини йўқотмаган. Улар орасида доривор ўсимликлар ҳақидаги илмий асар алоҳида ўрин тутади.
Машҳур табиб Халаф Заҳровий (милодий 963–1013) жарроҳликни мустақил фанга айлантирди ва икки юзга яқин жарроҳлик асбобларини тавсифлаб берди. У ўрта асрлардаги энг буюк мусулмон жарроҳ ва замонавий жарроҳликнинг устозларидан бири ҳисобланади. Унинг кўпгина мавзуларни қамраб олган тиббий матнларидан ҳам мусулмон, ҳам Европа мамлакатларида олиб борилган жарроҳлик амалиётларида то Уйғониш давригача фойдаланилган. Халаф Заҳровийнинг жарроҳлик ва асбоблар ҳақидаги «Ат-Тасриф» номли илмий асари унинг тиббиёт соҳаси илмига, шунингдек, ушбу соҳа тарихига қўшган энг катта ҳиссасидир. Мазкур китоб жарроҳлик соҳасининг ривожланишида алоҳида аҳамият касб этган ва кўпгина тилларга таржима қилинган. Заҳровий кўплаб мураккаб жарроҳлик амалиётларини муваффақиятли тарзда амалга оширган. У қалқонсимон безнинг бир қисмини олиб ташлаш жараёнини ҳали бу каби амалиётлар Европада амалга ошириш бошланмасидан тўққиз аср олдин тавсифлаб берган. Заҳровий оғиз бўшлиғида турли жарроҳлик амалиётларини амалга оширган, маҳсус асбоблар ёрдамида тишдаги тошларни олиб ташлаган, синганларини даволаган ва пастки жағ чиқишини муолажа қилган. Унинг илмий асарида тиш суғуриш асбоби – омбурларнинг ҳар хил турлари тавсиф қилинган. Тиш катагининг қонашида уни тўйинган купорос билан тўлдиришни ёки ўша ерга қиздирилган асбоб босишни тавсия қилган. Қуртубадаги Заҳровий яшаган кўча унинг номи билан – «Calle Albucasis» («Абул Қосим кўчаси») деб аталади. У мазкур кўчадаги 6-уйда яшаган бўлиб, ушбу уй ҳозирда туризм бўйича Испания Кенгаши томонидан бронзадан ясалган хотира тахтачаси (1977 йилнинг январь ойида тақдирланган) билан сақлаб қўйилган, бу тахтачада қуйидаги сўзлар битилган: «Бу Абул Қосим яшаган уй».
Андалусиялик олим Жобир ибн Афлаҳ (XII аср) ўзининг фалакиёт ва риёзиёт соҳасидаги ихтиролари билан шуҳрат қозонди. У Клавдий Птолемей ўзининг машҳур «Алмагест» номли фалакиёт соҳасидаги илмий асарида йўл қўйтан хатоларни тузатган. Унинг кузатуви остида Севильяда Европадаги биринчи расадхона қурилган. Жобир ибн Афлаҳнинг шарафига ойдаги Гебер кратери унинг номи билан аталган.
Яна бир андалусиялик фалакиётчи олим Нуриддин ал-Битружий (1204 йилда вафот этган) битган асарларнинг таржималари ҳам Европада катта қизиқиш уйғотган. Птоломейнинг сайёралар ҳаракати борасидаги назариясини танқид қилган ҳолда, у самовий жисмлар ҳаракатининг янги назариясини илгари суради. Ойдаги Альпетрагий кратери унинг исми билан аталган.
Маълумки, Иброҳим ал-Фазарий (милодий 777 йилда вафот этган) томонидан устурлобни – юлдузлар жойлашувини аниқлаш учун ишлатиладиган бурчакни ўлчайдиган асбобнинг ихтироси мусулмон олимларнинг астрономия соҳасига қўшган буюк хизматларидан бири бўлди. Ушбу асбоб андалусиялик олим Иброҳим аз-Зарқалий (милодий 1028–1087) томонидан такомиллаштирилди. «Ясси устурлоб» деб аталган ушбу янгиланган асбоб бир неча аср давомида сайёҳлар ва фалакиётчиларнинг талабларини қондириб келди. Аз-Зарқалийнинг шарафига ой сатҳидаги тоғ текислиги унинг номи билан – Арзахель деб номланган.
Атоқли андалусиялик файласуф Ибн Рушд (1126–1198) Арастунинг (Аристотель) ўрта асрлардаги биринчи шарҳловчиси ҳисобланади. Унинг асарлари таъсирида Францияда «лотин аверроизми» (Ибн Рушд исмининг лотинча талаффузи – Аверроэс) номи билан танилган оқим пайдо бўлди. Бошқа тарафдан, унинг асарлари Улуғ Альберт (милодий 1206–1280) ва аквиналик Фома (1226–1274) каби файласуфлар қарашларининг шаклланишига катта ҳисса қўшди.
Қуртубалик мусулмон олим Идрисий (1100–1166) 850 йил олдин замонавий жўғрофий хариталарга яқин бўлган дунё харитасини тузишга муваффақ бўлди.
Мусулмонларнинг риёзиёт соҳасидаги ютуқларини ҳам эътибордан четда қолдириб бўлмайди. Ушбу ютуқларга ҳатто замонавий Европа олимлари ҳам қойил қолмоқдалар. Мисол учун, таниқли ғарб олими, профессор Жак Рислер шундай деган: «Уйғониш давридаги бизнинг риёзиёт устозларимиз мусулмонлар бўлишган».
Таъкидлаш лозимки, 950 йилда Андалусда Европадаги биринчи қоғоз ишлаб чиқариш фабрикаси қурилган. «Кўҳна дунё»нинг бошқа мамлакатларида эса бундай фабрикалар анча кейин пайдо бўлган: Румда – 1100 йилда, Сиқиллияда – 1102 йилда, Олмонияда – 1228 йилда, Англияда эса 1309 йилда.
Қуртубада аҳоли орасида деярли тўлиқ саводхонликка эришилган. Унинг аҳолиси, олимлари ва савдогарлари, жангчилари ва меҳнаткашлари – барча-барчаси илм олишга, илмий мубоҳасалар олиб боришга, китобларни ўқиш ва муҳокама қилишга ниҳоятда истакли эдилар. Ҳатто Қуртубадаги аёллар орасида ҳам китоб йиғишга иштиёқ кучли эди.
Мусулмонлар фаолияти илм-фан, саноат ва санъатнинг барча соҳаларини қамраб олган эди. Улар томонидан амалга оширилган жамоатчилик ишлари римликлар фаолиятидан ҳам каттароқ эди. Барча ерларда кўприклар, йўллар қурилар, сайёҳлар учун меҳмонхоналар қад кўтарар, уларнинг адади тобора ошиб борар эди. Архиепископ Хименес кейинчалик Гренадада араб қўлёзмаларини ёқар экан (улардан саксон минг атрофида тўплаган эди), ўз динининг душманлари ҳақидаги хотираларни тарих саҳифаларидан бутунлай ўчириб ташламоқчи бўлди. Аммо аён бўлдики, уларнинг номлари нафақат ёзма мерослари, балки мусулмонлар Ер юзида қолдирган сонсаноқсиз меҳнат махсуллари туфайли сақланиб қолди.
Денгиз флоти ниҳоятда ривожланган бўлиб, унинг воситасида Европа, Осиё ва Африканинг барча денгиз бўйи шаҳарлари билан савдо-сотиқ ишлари олиб борилган. Узоқ вақт давомида мусулмонлар Ўрта ер денгизининг ягона хўжайинлари бўлишган (Гюстав Лебон. «Араблар тамаддуни», 1884).
Бир неча юз йил ичида Испанияни ҳам маънавий, ҳам моддий жиҳатдан ўзгартирган мусулмонлар уни Европадаги (барча халқлар устидан энг юқори даражага чиқариб қўйишди. Ҳатто одоб-ахлоқ ҳам улкан ўзгаришларга учради. Мусулмонлар насронийларни энг қимматли инсоний сифат- бағрикенгликка ўргатдилар (барча ҳеч бўлмаганда шундай бўлишга ҳаракат қиларди). Уларнинг фатҳ этилган мамлакат аҳолисига нисбатан марҳамати шу даражада эдики, ҳатто насроний руҳонийларга черков йиғилишларини ўтказишларига ижозат берилган эди. 782 йилда Севильядаги йиғилиш ёки 852 йилда Қуртубадаги йиғилиш шу жумладандир. Араблар ҳукмронлиги даврида кўрилган кўплаб черковлар ҳам уларнинг ўз қўллари остидаги халқлар эътиқодига нисбатан ҳурматини исботлайди. Мусулмонлар Испанияси Европадаги яҳудийлар паноҳ топган ягона мамлакат эди. Шунинг учун кўплаб европаликлар бу ерларга кўчиб келишган.
Гюстав Лебоннинг ёзишича, Испания арабларини бағрикенгликдан ташқари, олийжаноблик хислатлари ҳам ажратиб турарди. Рицарлик қонунлари: заифларга шафқат қилиш, мағлубга нисбатан марҳаматли бўлиш, берилган сўзга содиқ қолиш ва бошқаларни насроний мамлакатлар кейинроқ қабул қилдилар; одамлар қалбига диндан кўра мазкур қонунлар кўпроқ таъсир кўрсатди, булар эса Европада араблар сабабли тарқалган эди.
Омирийларнинг хокимиятни эгаллаши
Андалусда ҳижрий 366–399 (милодий 976–1008) йилларда Ҳожиб Мансур Омирий мулкни, ҳукуматни ўзиники қилиб олди. У ўн ёшли халифа Ҳишомнинг васийси бўлгани ва Бану умайяларнинг заифлашганидан унумли фойдаланди. Мансур Омирий ўткир зеҳнли, шижоатли ва тадбиркор одам бўлиб, қўзғалон ва фитналарни усталик билан бостирар эди. У насронийларга қарши фатҳ ишларини давом эттирди. Кўпинча урушларга ўзи раҳбарлик қилар эди. Элликта жанг олиб борилган бўлса, уларнинг бирортасида мағлубиятга учрамади. Шимоли-ғарбдан Испаниянинг энг узоқ ҳудудларигача етиб борди. Европа подшоҳларининг барчаси унинг ҳайбатидан титрар эди.
Мансур Омирийдан кейин ҳокимиятни ўғли Абдулмалик олди. У ҳам шижоатда, заковатда ҳудди отасига ўхшарди. Абдулмаликдан кейин ҳокимлик унинг укаси Абдурраҳмонга ўтди. Абдурраҳмон отаси ва акасидан кўра анчагина заиф эди. У ҳижрий 399 йилда қатл қилинди. Ушбу ҳодиса билан омирийларнинг Андалусдаги ҳукми ниҳоясига етди.
Ҳукмдорлик яна Бану Умайяга қайтди. Ўша вақтда Бану Умайянинг одамлари заиф бўлиб, ўзаро урушлар, низолар тез-тез чиқиб турарди. Ниҳоят ҳижрий 422 (милодий 1031) йилда уларнинг ҳукми тугади ва Андалус турли амирликларга бўлиниб, тарқалиб кетди. Ҳокимиятни амирликларнинг подшоҳлари эгаллаб олди. Бу ҳақда кейинроқ батафсил сўз юритилади.
Андалусдаги энг машхур умавий жокимлар:
1. Абдурраҳмон Дохил. Ҳижрий 138–172 (милодий 756–788) йиллар
2. Ҳакам ибн Ҳишом. Ҳижрий 180–206 (милодий 796–821) йиллар.
3. Абдурраҳмон ибн Ҳакам. Ҳижрий 206–238 (милодий 821–852) йиллар.
4. Муҳаммад ибн Абдурраҳмон. Ҳижрий 238–273 (милодий 852–886) йиллар.
5. Абдуллоҳ ибн Муҳаммад. Ҳижрий 275–300 (милодий 888–912) йиллар.
6. Абдурраҳмон ибн Муҳаммад Носир. Ҳижрий 300–350 (милодий 912–961) йиллар.
Кейинги мавзу:
Мағрибдаги Сижилмосанинг Бану Мидрор давлати;
Ўрта Мағрибдаги рустамийлар давлати;
Марокашдаги идрисийлар давлати;
Тунис – Қайрувондаги ағлабийлар давлати;
Ташқи фатҳлар.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа