25 Ноябр, 2024, 24 Жумадул аввал, 1446
25 Ноябр, 2024, 24 Жумадул аввал, 1446
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Макканинг қон тўкмай фатҳ этилаётганидан шод эдилар, аммо шаҳарнинг пастки қисмида, Холид гуруҳи томонида қиличларнинг ҳавода ялтираганини кўриб, анча хафа бўлдилар. Чунки қон тўкмасликка, уруш қилмасликка буюрган эдилар.
“Эй Холид! Мен сени жанг қилишдан ман этмадимми?” деб сўрадилар. “Ё Расулуллоҳ! Биринчи бўлиб мушриклар ҳужум қилди!” деди Холид ибн Валид. Шунда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Бу ҳодиса илоҳий тақдир экан!” дея сукутга чўмдилар.
Фатҳдан бир кун олдин Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Аллоҳ Макка фатҳини насиб этса, эртага Бани Кинона юртига борамиз. Бани Кинона бир пайтлар бу ерда Қурайш мушриклари билан куфр сояси остида бирлашган эди!” дея марҳамат қилгандилар. Бир кундан кейин Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг байроқлари Бани Кинона юртида тикилди, чодирлари ҳам ўша ерга қурилди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) чодирларида бироз дам олдилар, ғусл қилдилар, янги кийим кийиб, саккиз ракат Зуҳо намози ўқидилар. Яна туяларига миниб, қўшин ёнига келдилар.
Ҳижратнинг саккизинчи йили, Рамазон ойининг йигирманчи (жума) куни эди.
Инсоният тарихида буюк инқилоб рўй берди. Инсонларни инсонийликдан маҳрум қилаёзган бутпарастлик маркази Маккага бу шарафни қайтадан юксалтирган, “Ягона илоҳ” эътиқодининг вакили бўлмиш Ислом лашкари ёрқин ва адолатли бир зафар ила кириб келган эди.
Аллоҳнинг энг суюкли қули ва элчиси Муҳаммад (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бошларида дубулға, остиларида Қосво лақабли туялари, Фатҳ сурасини ўқиган ҳолда, саҳобалар даврасида Каъба Масжидига келдилар. Рўпараларида буюк Каъба бутун азамати билан намоён бўлди. Гулдурос такбир садоларидан яқин-атрофдаги тоғлар титраб кетгандек бўлди.
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) эҳромсиз ҳолда Ҳарами шарифга кирдилар, Каъбани туянинг устида етти марта тавоф қилдилар. Қўлларидаги учи эгри таёқ билан Ҳажарул Асвадни ўпиб, тавоф қилдилар.
Каъба атрофида мушриклар сиғиниб келган уч юз олтмишта бут ҳали турарди. Ҳолбуки, Каъба тавҳид эътиқодининг илк обидаси сифатида қурилган эди.
Бутларнинг энг каттаси инсон шаклида ясалган, “қуёш тангриси” ҳисобланган Ҳубал эди. Қизил ёқутдан қилиниб, Каъба устига қўйилган бу катта бутнинг олдида етти дона ўқ турарди. Ўқларга “Ҳа” ва “Йўқ” ёзувлари ёзилган бўлиб, бутга сиғинувчи араблар бирор иш бошлашдан олдин бу ўқлар ёрдамида фол очар эди.
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қўлларидаги таёқ билан туртиб, бутларни шахсан ўзлари йиқита бошладилар. Ҳар бир бут ағдарилиб тушаётганида ушбу оятни ўқирдилар:
﴿وَقُلۡ جَآءَ ٱلۡحَقُّ وَزَهَقَ ٱلۡبَٰطِلُۚ إِنَّ ٱلۡبَٰطِلَ كَانَ زَهُوقٗا٨١﴾
«Яна айтинг: “Ҳақиқат (яъни Ислом) келди ва ботил (куфр) йўқолди. Чунки ботил нарса йўқолувчидир”» (Исро, 81).
Каъбанинг ичкариси ҳам Қурайш бутларига, деворлари эса, бут расмларига тўла эди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Каъбанинг эшикбони Талҳа ўғли Усмондан Каъбанинг калитини сўрадилар. Каъба эшиги очилиб, кўзлари деворлардаги суратларга, Иброҳим ва Исмоил пайғамбарларнинг тимсоли деб мушриклар эътиқод қилган ҳайкалларга тушди. Ривоятларга кўра, булар бир бут эди. Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) уларни олиб ташлашни буюрдилар (Имом Бухорий ривояти).
Умар дарҳол бутларни ташқарига олиб чиқди. Каъба суратлардан ва бутлардан тозаланганидан сўнг, калити Талҳа ўғли Усмонга берилди. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ёнларида Зайд ўғли Усома, Билол, Талҳа ўғли Усмонлар билан Каъбага кирдилар. Икки ракат намоз ўқиб, Байти шарифни айланиб чиқишди.
Ҳамма томондан мусулмонларнинг такбир овозлари келар, Аллоҳга ҳамдлар айтилар эди.
Бу аснода бутун Қурайш Масжиди Ҳаромга йиғилди, ўзи ҳақида бериладиган ҳукмни сабрсизлик билан кута бошлади. Аллоҳнинг охирги элчиси Каъба эшиги остонасида туриб, ушбу машҳур хутбаларини айтдилар. Бу нутқ ила Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) нафақат маккаликларга, балки бутун инсониятга хитоб қилар эдилар:
“Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ, ёлғиз Аллоҳ бор. Унинг ҳеч қандай шериги ва ёрдамчиси йўқ. Аллоҳ ваъдасининг устидан чиқди. Бандасига ёрдам берди. Барча душманларимизни тарқатиб юборди. Шуни яхши билинглар, барча эски удумлар, барча мол ва қон даъволари бугун шу икки оёғим остидадир (яъни бекор бўлди). Фақат Каъба ҳамда ҳожиларга сув улашиш иши эски ҳолича қолдирилди.
Эй Қурайш жамоаси! Аллоҳ сизлардан жоҳилият давридан қолган ғурурни, ота-боболар ва насл-насаб билан кибрланишни кетказди. Барча инсонлар Одамдан, Одам (алайҳиссалом) эса тупроқдан яратилгандир!” дедилар ва шу ерда Қуръондан ушбу оятларни ўқидилар:
﴿يَٰٓأَيُّهَا ٱلنَّاسُ إِنَّا خَلَقۡنَٰكُم مِّن ذَكَرٖ وَأُنثَىٰ وَجَعَلۡنَٰكُمۡ شُعُوبٗا وَقَبَآئِلَ لِتَعَارَفُوٓاْۚ إِنَّ أَكۡرَمَكُمۡ عِندَ ٱللَّهِ أَتۡقَىٰكُمۡۚ إِنَّ ٱللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٞ١٣﴾
«Эй инсонлар! Дарҳақиқат, Биз сизларни бир эркак (Одам) ва бир аёл (Ҳавво)дан яратдик ҳамда бир-бирларингиз билан танишишингиз (дўст-биродар бўлишингиз) учун сизларни (турли-туман) халқлар ва қабила (элат)лар қилиб қўйдик. Албатта, сизларнинг Аллоҳ наздидаги энг ҳурматлироғингиз тақводорроғингиздир. Албатта, Аллоҳ билгувчи ва огоҳдир» (Ҳужурот, 13).
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) нутқларида ҳалол ва ҳаромга доир баъзи ҳукмларни ҳам билдирганларидан сўнг: “Эй Қурайш жамоаси! Сизларга ҳозир қандай муомалада бўлишимни ўйлаяпсиз?” дея сўрадилар.
Мушриклар бараварига: “Яхшилик умид қиламиз. Сиз саховатли ва олижаноб қардошимизнинг ўғлисиз!” дея жавоб қилди.
“Бугун сизлар ўтган ишларингизга жавобгар эмассизлар! Қани энди тарқалинглар!” дея марҳамат қилдилар.
Қурайшликлар ва маккаликлар бу сўзлар билан афвга муяссар бўлди. Уларнинг фикрича, “Уруш Пайғамбари” деб ҳисобланган Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) “Раҳмат Пайғамбари” эканларини яна бир бор кўрсатиб қўйдилар. Маккалик муҳожирлар билан қурайшликлар қучоқлашишди.
Бу “Фатҳ нутқи” билан Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам):
Бу хутбадан кейин Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Масжиди Ҳаромга кирдилар. Замзам суви тарқатиш ишини яна аввалгидай Аббосда, Каъба хизматини Талҳа ўғли Усмонда қолдирдилар.
Пешин пайти ҳабашлик муаззин ҳазрат Билол Пайғамбаримиз (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) амрлари билан Каъбанинг устига чиқди ва азон айтди. Бу қандай муаззам бир инқилоб эди, бир куннинг ўзида Каъбада бир қанча бутларга сиғинилган бўлса, пешин вақти Билолнинг баланд ва ёқимли овози (“Ла илаҳа иллаллоҳ” калимаси орқали) Аллоҳнинг ягоналигини барча мушрикларга эълон қилар, исломий ўзгаришнинг довруғини бутун Макка уфқларига ёяр эди.
Намоздан кейин Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Сафо тепалигига чиқдилар. Энг баланд жойига ўтирдилар. Бу ерда қурайшликлардан байъат қабул қилдилар. Бир пайтлар (Мадина даврида, Ақоба тепалигида) мадиналиклардан худди шундай байъат олган эдилар. Энди навбат маккаликларга келди. Олдин эркаклардан, сўнгра аёллардан байъат қабул қилинди.
Ойша (розияллоҳу анҳо) қилган ривоятга кўра, бирорта аёлнинг байъати мусофаҳа (қўл сиқиш) шаклида бўлмади. Булардан баъзиларининг байъати оғзаки, баъзилариники Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қўлларини ботирган сув идишига қўлларини ботириш билан амалга оширилди.
Абу Суфённинг хотини ва Муовиянинг волидаси Ҳинд кимлигини билдирмаслик мақсадида юзини ёпиб, байъат учун хотинлар орасига қўшилди ва Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) олдиларига келганида, бундай деди: «“Аллоҳга ширк келтирмаймиз!” дея қасам ичишимизни истаяпсиз! Биз буни қабул қиламиз. Ўғрилик қилмайсиз, деб айтяпсиз. Мен баъзан эримнинг ҳамёнидан бир неча дирҳам олиб тураман. Бунга ҳам рухсат йўқми? Болаларни ўлдирманглар, дедингиз. Болаларимизни ёшлигидан ўстириб вояга етказдик. Катта бўлишгач, уларни сизлар ўлдирдиларингиз!»
Аммо мушриклар ичида шундай қотиллар бор эди, улар умумий афвдан мустасно тутилиб, қонлари ҳалол қилинди.
Қонлари мубоҳ бўлганлардан бир қисми фатҳ вақтида Маккадан қочганларида, ушланган жойларида ўлдирилди. Кўплари яна кечирилди. Ўлдирилганлар бор-йўғи тўрт киши бўлгани ривоят қилинган. Бироқ Имом Бухорийга кўра, Макка фатҳидан кейин биттагина одам қатл қилинган, у ҳам бўлса Ибн Ҳата эди. Ибн Ҳата мусулмон бўлганидан сўнг озод қилган бир қулини ўлдириб, мусулмонликдан чиққан (муртад бўлган), кейин жорияси билан унинг ўртоғини Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га қарши ҳажвия айтишга ташвиқ қилган эди.
Қонлари ҳалол қилинганидан кейин афв бўлганлар орасида Абу Жаҳлнинг ўғли Икрима, Саъд ўғли Абдуллоҳ, Сафвон, Ҳамзанинг қотили Ваҳший, Ҳамзанинг жигарини тишлаган Ҳинд, Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) қизлари Зайнабни яралаган ва охирида ўлимига сабабчи бўлган Ҳаббор, машҳур шоир Зуҳайр ўғли Каъблар бор эди. Инсофсиз душманларга нисбатан Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) кўрсатган бундай юксак шафқат намунаси инсоният тарихида бошқа такрорланмаган!
Ҳабашлик Билолнинг азон товушини эшитганлардан Усаййид ўғли Аттоб бундай деб бақирган: “Минг шукр, отам ўлиб, муқаддас Каъба томида шу қора одамнинг овозини эшитмади. Тирик бўлсайди, бунга чидай олмасди!”
Лекин сал фурсатдан кейин, умумий афв эълон этилганини эшитиб, Аттоб ҳаяжон билан олдинга отилиб чиқди ва: “Мен Усаййиднинг ўғлиман. Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқлигига ва сиз Аллоҳнинг элчиси эканингизга ишондим. Буни тасдиқлайман!” деб Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) ҳузурларида мусулмонлигини билдирди. Шунда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Жуда яхши! Мен ҳам сени Маккага волий этиб тайинладим!” дея янги мусулмон бўлган ёш қурайшликка Маккани бошқариш вазифасини топширдилар.
Макка фатҳининг иккинчи куни эди. Хузоаликлар бир мушрикни ўлдириб қўйишди. Бу ҳодисадан хафа бўлган Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Аллоҳ таоло осмонлар ва Ерни яратаётганида Макка муҳитини ҳам ҳурматга лойиқ қилиб яратди. Маккада қон тўкишни ҳаром қилган Аллоҳдир. Буни инсонлар ҳаром қилишгани йўқ. Аллоҳ то қиёматгача Маккани ҳаром қилди. Аллоҳга ва охират кунига ишонган кишига Макка ичида қон тўкиш ҳалол эмас. Бу ерда ҳатто дарахт ҳам кесилмайди. Агар биров сизга: “Расулуллоҳ бу ерда жанг қилди!” деса, “Аллоҳ таоло фақат пайғамбаргагина рухсат берган, сизларга эмас”, деб айтинг. Менга ҳам Раббим фақат бир куннинг маълум саотидагина изн берди. Кейин яна кечаги ҳаромлиги бугун қайтди. Ушбу сўзимни бу ерда бўлганлар бўлмаганларга етказсин!” деб марҳамат қилдилар.
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) умумий афв эълон қилиш билан маккаликларнинг қалбларини ишғол этдилар, халқни тамоман ўзларига боғлаб олдилар.
Макка фатҳи мусулмонлик ҳеч қачон қилич кучи билан ёйилмаганини кўрсатувчи энг ишонарли ва кучли далил бўлди. Ҳолбуки, агар мажбуран Ислом динини ҳар кимга қабул қилдириш мумкин бўлганида, бунинг учун Макка фатҳи муносиб бир фурсат эди. Бироқ бундай йўл тутилмади, фатҳ асносида ҳеч бир одамга мусулмонлик мажбуран қабул қилдирилмади.
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) Маккада ўн беш кун турдилар. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) яна Мадинага қайтармиканлар ёки туғилиб ўсган Макка шаҳрида ўрнашиб қолармиканлар, дея мадиналик ансорлар хавотирда эди. Аллоҳнинг элчиси бу ҳолни эшитиб: “Эй ансорлар! Мен Аллоҳнинг қули ва расулиман. Юртингизга ҳижрат қилдим. Ҳаётим ҳаётингиздир, ўлимим ҳам сизнинг ёнингиздадир!” дея марҳамат қилдилар ва ансорларнинг хавотирларини кетказдилар.
Макка фатҳи туфайли йигирма йилдан бери давом этиб келган “Ислом ва ширк” муносабатлари якун топди. Ислом динининг мушриклар устидан ғалабаси ҳақнинг ботилдан устун келиши билан тугади.
Мўмин киши Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)нинг ҳар бир васиятларига амал қилса, хотиржам яшайди. Васиятда айтилгани каби: “Емайдиган нарсаларингизни йиғиб ташламанг”, сўзига тўлиқ амал қилиш лозим. Бу васиятда мол дунёга боши билан шўнғиб кетиб, ибодатларни унутиб қўйган кишилар учун ажойиб бир эслатма бор. Сабаби, киши қанчалик елиб-югурса ҳам пешонасида борини олади, ундан ортиғига эриша олмайди. Мусулмон киши дунё фарзанди эмас, балки охират фарзанди бўлиши керак. Ҳар бир бола ўз онасига эргашгани каби мўмин банда ҳам ҳақиқий роҳат-фароғат ҳаёти бўлган охиратга талпиниши керак.
Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) уларнинг гапларига қўшимча қилган яна бир васиятлари “Ўзингиз яшамайдиган иморатларни қуриб ташламанг” сўзи бўлиб, бу билан дунёнинг зебу зийнатларига ҳаддан ортиқ берилиб кетмасликни тавсия қилмоқдалар. Мўмин – бу дунёда охират ҳовлисини қура олган кишидир. Шоир айтганидек:
Ўлимдан сўнг киши учун на ҳовли бор ва на уй,
Фақат у яшар дунёда нима қурган бўлса, шу кўй!
Шеърдаги ташбеҳ шуки, инсон бу дунёда тоат-ибодатлари ва солиҳ амаллари билан охират учун манзил тайёрлайди.
Ҳақни ботилдан устун билган, ҳақиқий имон эгаси дунёга қаттиқ боғланиб қолмайди. Чунки Аллоҳ ва Унинг Расулига имон келтирганлар дунёдаги энг қалби бой кишилар ҳисобланади. Имони унинг барча нарсаларни тўғри англашига сабабчи бўлади ва оқибатда дунёнинг арзимас нарса – матоҳ эканини кўради.
Қуръони каримда бундай марҳамат қилинади:
﴿ٱعۡلَمُوٓاْ أَنَّمَا ٱلۡحَيَوٰةُ ٱلدُّنۡيَا لَعِبٞ وَلَهۡوٞ وَزِينَةٞ وَتَفَاخُرُۢ بَيۡنَكُمۡ وَتَكَاثُرٞ فِي ٱلۡأَمۡوَٰلِ وَٱلۡأَوۡلَٰدِۖ كَمَثَلِ غَيۡثٍ أَعۡجَبَ ٱلۡكُفَّارَ نَبَاتُهُۥ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَرَىٰهُ مُصۡفَرّٗا ثُمَّ يَكُونُ حُطَٰمٗاۖ وَفِي ٱلۡأٓخِرَةِ عَذَابٞ شَدِيدٞ وَمَغۡفِرَةٞ مِّنَ ٱللَّهِ وَرِضۡوَٰنٞۚ وَمَا ٱلۡحَيَوٰةُ ٱلدُّنۡيَآ إِلَّا مَتَٰعُ ٱلۡغُرُورِ٢٠﴾
«Билингизки, бу дунё ҳаёти фақат ўйин, эрмак, зийнат, ўзаро фахрланиш ва мол-дунё ҳамда фарзандларни кўпайтиришдан иборатдир. (У) бамисоли бир ёмғирки, унинг (сабабидан униб чиққан) гиёҳ кофирларни таажжубга солур. Сўнгра у қуригач, уни сарғайган ҳолда кўрасиз. Сўнгра у ўтин бўлиб қолур. Охиратда эса (қай бирларингиз учун) қаттиқ азоб, (қай бирларингиз учун) Аллоҳ томонидан мағфират ва ризолик бордир. Дунё ҳаёти фақат алдов матоҳидир» (Ҳадид, 20).
Дунё вақтинчалик озгина фурсат эканига ишора қилиб Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) бундай деганлар: “Менинг наздимда дунё гўё ёз иссиғида бир отлиқ йўловчи бир дарахт соясида озгина дам олиб, сўнгра кетгани кабидир” (Абул Лайс Наср ибн Муҳаммад ибн Аҳмад Самарқандий тафсирида келтирган).
Аллоҳ таоло Иброҳим ва Мусо (алайҳимассалом)га туширган саҳифаларда барча пайғамбарлар ва уларнинг умматларига ибрат бўлиши учун дунёга шундай хитоб қилиб дейди: “Эй дунё! Солиҳ кишиларга зийнатли кўринсанг ҳам, лекин уларнинг наздида қадринг қанчалар паст. Мен уларнинг қалбларида сенга нисбатан ғазаб ва сабрни жойлаштирдим. Мен сендан ҳақир бошқа нарса яратмадим. Мен сенга шундай кун тақдир қилдим, у кунда сен ҳеч кимга ярамайсан ва ҳеч ким сенда қолмайди”.
Демак, дунёнинг ҳақирлиги Қуръони каримдагина эмас, балки барча илоҳий китоблар ва саҳифаларда зикр қилинган.
Ҳадиси Шарифда бундай дейилади:
عَنْ سَهْلِ بْنِ سَعْدٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إلَى النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ: “يَا رَسُولَ اللَّهِ، دُلَّنِي عَلَى عَمَلٍ إذَا عَمِلْته أَحَبَّنِي اللَّهُ وَأَحَبَّنِي النَّاسُ” فَقَالَ: “ازْهَدْ فِي الدُّنْيَا يُحِبَّك اللَّهُ وَازْهَدْ فِيمَا عِنْدَ النَّاسِ يُحِبَّك النَّاسُ”
Саҳл ибн Саъд (розияллоҳу анҳу) ривоят қилади: «Бир киши Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) олдиларига келиб: “Ё Расулуллоҳ, менга шундай бир амални ўргатинг, уни қилсам Аллоҳ ҳам, инсонлар ҳам мени яхши кўрсин”, деди. “Дунёдан юз ўгир (унга берилма), Аллоҳ сени яхши кўради. Инсонлардаги нарсалардан беҳожат бўл, улар сени яхши кўради”, дедилар» (Ибн Можа).
Зоҳидлик жуда ҳам улуғ иш бўлиб, кишини ориятли, ҳамиятли қилади ва шу билан бирга, одамлар орасида обрўси ортишига сабаб бўлади. Олимлар айтади: “Молу дунёси кўп одам зоҳид эмас, балки Қорун каби бой-бадавлат бўлса ҳам, молу дунё унинг қалбини ўғирламаган бўлса, ўша зоҳиддир”.
Мўмин киши ҳаётнинг ҳар бир жабҳасида ғайрат ва шижоат билан меҳнат қилиши ва натижани фақат Аллоҳдан кутиши лозим.
Бу ҳақда Қуръони каримда бундай дейилади:
﴿وَقُلِ ٱعۡمَلُواْ فَسَيَرَى ٱللَّهُ عَمَلَكُمۡ وَرَسُولُهُۥ وَٱلۡمُؤۡمِنُونَۖ وَسَتُرَدُّونَ إِلَىٰ عَٰلِمِ ٱلۡغَيۡبِ وَٱلشَّهَٰدَةِ فَيُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمۡ تَعۡمَلُونَ١٠٥﴾
«Айтинг: “Амаллар қилинг! Албатта, Аллоҳ, Расули ва мўминлар амалларингизни кўражак. Шунингдек, албатта, ғойиб ва ошкора (ишлар)ни билувчи (Зот) ҳузурига қайтарилурсиз. Бас, (ўшанда) сизларга қилган ишларингиз хабарини берур”» (Тавба, 105).
Меҳнат қилиш кишини чиниқтиргани каби, унинг ҳалол ризқ топиб ейиши учун асосий омил ҳамдир. Мўмин киши Аллоҳ ва унинг Расули (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)га имон келтириб, тоат-ибодатларини ўз ўрнида бажариб юрса, унинг ҳар бир иши ибодат ўрнига ўтади. Ҳаттоки, кун бўйи оила, бола-чақа боқаман деб ишлаб, кечаси ухлаши ҳам ибодатдир. Эл-юрт учун, ватан равнақи йўлида тинмай хизмат қилиш эса, энг шарафли ишлардан ҳисобланади.
Ислом арконларини ўз вақтида бажариш, ўзи ёлғиз қолганда ҳам, омма олдида ҳам бир хил кўринишда ва ҳар бир ишимни Аллоҳ кўриб турибди-ку, деган эътиқодда бўлиш кишининг ҳалоллиги учун етарли. Чунки у ҳеч кимга хиёнат қилмайди. Ватанини, элини ўйлаб ҳаракат қилади.
Инсон ўзининг пешона тери билан топган мол-дунёси қанчалар тотли экани, уни истеъмол қилиш билан роҳатланса, оиласи, қариндошлари ва ёру дўстлари даврасида ҳурмати яна ҳам ошади.
Инсон ўткинчи ҳаётга эмас, балки абадий қоладиган жойига интилиши ва шунга яраша солиҳ амаллар қилиши керак. Чунки у кунда киши бу дунёда қилиб ўтган барча ишларини кўради.
Қуръони каримда айтилади:
﴿إِنَّآ أَنذَرۡنَٰكُمۡ عَذَابٗا قَرِيبٗا يَوۡمَ يَنظُرُ ٱلۡمَرۡءُ مَا قَدَّمَتۡ يَدَاهُ وَيَقُولُ ٱلۡكَافِرُ يَٰلَيۡتَنِي كُنتُ تُرَٰبَۢا٤٠﴾
«(Эй Макка кофирлари!) Дарҳақиқат, Биз сизларни яқин (да воқе бўладиган) азобдан огоҳлантирдик. У кунда (ҳар бир) киши ўзи қилиб ўтган нарсаларни (яъни барча яхши-ёмон амалларни) кўрар ва кофир кимса: “Эҳ, кошки, тупроқ бўлиб кетсам эди!” дер» (Набаъ, 40).
Оятидаги “яқин (да воқе бўладиган) азоб”дан мурод, қиёмат куни азобидир. Чунки “Ҳар бир келувчи яқиндир” қоидасига биноан, у куннинг келиши яқиндир. Ўша кун келганида бандалар бошига турли савдолар тушар (“Тафсири Насафий”, 2-жилд).
Қуръони каримдаги кўплаб оятлар пайғамбарлар воситасида инсонларни шиддатли азобдан огоҳлантириш учун нозил бўлган.
Абу Қатода оятдаги “яқин азоб”ни гуноҳкорнинг азоби, чунки у азобга яқин, деган.
Муқотил (раҳимаҳуллоҳ) эса: “Бадр уруши куни мушрикларнинг мағлуб бўлиши”, деб тафсир қилган.
Оятдаги “киши” сўзи аёлни ҳам, эркакни ҳам ўз ичига олади. Чунки эркакларга айтилган хитоб аёллар учун ҳамдир.
Ато (раҳимаҳуллоҳ): “Оятдаги кишидан мурод, кофирдир”, деган.
Шайтон (алайҳилаъна) қиёмат куни Одам (алайҳиссалом) зурриётининг бошига тушган бу савдоларни кўриб хурсанд бўлади. Кофирлар эса, тупроққа айланиб қолишни орзу қилади. Шайтон асли оловдан, одам эса тупроқдан яратилган. Бу дунёда шайтонга малай бўлиб хизмат қилган кофир ва мунофиқлар охиратда шайтоннинг асл манбаи олов эмас, аксинча, одамнинг асли бўлмиш тупроққа айланишни хоҳлайди (“Руҳул маъоний” тафсири, 29–30 поралар, 21–22-бетлар).
Аллоҳ таоло бу дунёда ҳам, охиратда ҳам барчамизнинг юзимизни ёруғ қилсин. Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам) айтиб кетган муборак васиятларга ҳаётимизнинг барча соҳаларида тўлиқ амал қилиб боришни насиб айласин.
Аллоҳнинг инояти ва фазли-карами билан иккинчи китоб ниҳоясига етди.
КЕЙИНГИ МАВЗУ:
УЧИНЧИ КИТОБ:
Учинчи васият...
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
46 - وَمَنْ يَنْوِ ارْتِدَادًا بَعْدَ دَهْرٍ
يَصِرْ عَنْ دِيْنِ حَقٍّ ذَا انْسِلاَلِ
Маънолар таржимаси:
Кимки бирор замондан сўнг муртад бўлишни ният қилса, (шу лаҳзанинг ўзидаёқ) ҳақ диндан пинҳона чиқиб кетганга айланади.
Назмий баёни:
Кимки муртадликни ният-қасд этар,
Шу ондаёқ пинҳона ҳақ диндан кетар.
Луғатлар изоҳи:
مَنْ – шарт исм.
يَنْوِ – шарт феъли. Охиридаги ي си ҳазф қилиниши билан мажзум бўлиб турибди. Ният ташдидли نِيَّةٌ ва ташдидсиз نِيَةٌ шаклларида келади, луғатда “қасд қилиш”, “азму қарор қилиш” маъноларини англатади.
اِرْتِدَادٌ – луғатда “орқага қайтиш”, “тарк этиш” маъноларини англатади. Шу маънода Ислом динидан қайтган киши муртад дейилади.
بَعْدَ – зарф.
دَهْرٍ – калимаси “замон”, “аср”, “узун умр” маъноларини англатади.
يَصِرْ – жавоб шартликка кўра жазм бўлиб турибди.
عَنْ – жор ҳарфи مِنْ маъносида келган.
حَقٍّ دِيْنِ– музоф, музофун илайҳ. Ҳақ дин деган сўз билан Ислом динининг сифати баён қилинган.
انْسِلاَلِ – бу масдар бирор жойдан билдирмасдан чиқиб кетишга нисбатан ишлатилади.
Матн шарҳи:
Ушбу матнда Ислом динидан қайтишни ният қилган кимсанинг муртад бўлиши баён қилинган. Бу масала ўта нозик бўлганидан матнда келган ҳар бир калимани диққат билан атрофлича ўрганиб чиқишни тақозо қилади. Муртад бўлишни ният қилса, дейилди. Ният қалбнинг иши бўлганидан аввало қалбда ниятгача бўлган босқичлар ҳам борлигини билиб олиш лозим.
Қалбнинг бирор нарсага қандай боғланиши ҳақида Ибн Ҳажар раҳматуллоҳи алайҳ Ибн Аби Жамрадан қуйидаги ривоятни келтирган: қалбга келадиган нарсалар қуйидаги тартибда бўлади:
1. اَلْهَمَّةُ (кўнгилга келиш);
2. اَللَّمَّةُ (истак пайдо бўлиш);
3. اَلْخَطَرَةُ (ўй-фикр келиш);
4. اَلنِّيَّةُ (ният қилиш);
5. اَلاِرَادَةُ (қасд қилиш);
6. اَلْعَزِيمَةُ (азму қарор қилиш).
Яъни дастлаб бирор маъно кўнгилга келади, сўнгра ўша маъно кучаяди, кейин эса у ҳақида турли ўй-фикрлар келади. Ушбу учта босқич банданинг ихтиёридан ташқарида бўлгани учун улар ҳақида банда масъул қилинмайди.
Аммо булардан кейинги ният, қасд қилиш ва азму-қарорлар банданинг ихтиёри билан вужудга келгани учун булар ҳақида банда жавобгар бўлади.
Демак, қайси бир мўмин киши миссионерлар таъсирига тушибми ё бошқа бир сабаблар туфайлими, маълум бир муддатдан кейин қисқа вақт бўлсин ёки кўпроқ вақт бўлсин, ўз ихтиёри билан Исломдан чиқишини ният қилса (Аллоҳ сақласин), келажакда муртад бўлишни ният қилаётган бўлса-да, ўша ондаёқ диндан чиқиб кетган ҳисобланади. Чунки Исломни дин деб қабул қилиб, охиратга ишонган ҳар бир мўмин бандага келтирган иймонида собит туриш буюрилган:
“Эй, иймон келтирганлар! Аллоҳга, Пайғамбарига, (шу) Пайғамбарига нозил қилган Китоб (Қуръон)га ҳамда илгари нозил қилган Китобга иймон келтирингиз!”[1].
Яъни иймон келтирганларга қарата яна иймон келтиринг, дея буюрилиши, эй иймон келтирганлар, келтирган иймонингизда собитқадамлик билан бардавом бўлинглар маъносини англатади. Чунки ишонган нарсаси тўғрисида қатъи эътиқодда туриш иймон тақозосидир. Агар банда ушбу қатъи эътиқодига қарши боришни ният қилса, бу нияти қалбидаги тасдиқни йўққа чиқаради, тасдиқни йўққа чиқаришга рози бўлиш эса ўзининг куфрга кетишига рози бўлишдир. Куфрга рози бўлиш эса куфр бўлади. Шунинг учун билиб-билмасдан бундай ишга дучор бўлган кимса дарҳол калимаи шаҳодат қайтариб, тавбага шошилиши лозим бўлади.
Аммо ушбу масаланинг тескариси бундай эмас. Яъни кофир одам бир муддатдан сўнг мўмин бўламан, деб ният қилса, то иймон келтирмагунича куфрдан чиқмайди. Чунки воз кечиш ниятнинг ўзи билан ҳосил бўлади, иш-ҳаракат эса ниятнинг ўзи билан ҳосил бўлмайди. Бунинг мисоли муқимлик билан сафарга ўхшайди, мусофир киши муқимликни ният қилишнинг ўзи билан муқимга айланади, чунки муқимлик сафардан воз кечишдир. Воз кечиш ниятнинг ўзи билан ҳосил бўлади. Муқим киши эса ёлғиз ниятнинг ўзи билан мусофирга айланмайди, у яшаб турган жойидан ажралиб чиққанидан кейин мусофирга айланади. Чунки сафар иш-ҳаракатдир, иш-ҳаракат ёлғиз ниятнинг ўзи билан ҳосил бўлмайди. Ислом иш-ҳаракатдир, шунга кўра мусофир ниятнинг ўзи билан муқимга айланиб қолганидек, мусулмон киши ҳам куфрни ният қилишнинг ўзи билан кофирга айланади. Кофир эса, муқим киши сафарга чиқмагунича, ниятнинг ўзи билан мусофирга айланиб қолмаганидек, то иймонга иқрор бўлмагунича, мўминга айланмайди...”[2].
Бепарволикнинг аянчли оқибати баёни
47 - وَلَفْظُ الْكُفْرِ مِنْ غَيْرِ اعْتِقَادٍ بِطَوْعٍ رَدُّ دِيْنٍ بِاغْتِفَالِ
Маънолар таржимаси:
Эътиқод қилмасдан (бўлса-да) ўз ихтиёри билан куфр (сўз)ни талаффуз қилиш ғафлат билан динни рад этишдир.
Назмий баёни:
Эътиқодсиз ихтиёр-ла куфрни айтиш,
Демишлар: ғафлат-ла ҳақ диндан қайтиш.
Луғатлар изоҳи:
لَفْظُ – мубтадо. Лафз луғатда “чиқармоқ”, “талаффуз қилмоқ” каби маъноларни англатади. Истилоҳда икки хил таъриф берилган:
1. Инсон талаффуз қилган нарса;
2. Талаффуз қилган ё қилмаганидан қатъи назар унинг ҳукмидаги нарса.
الْكُفْرِ – музофун илайҳ.
مِنْ – “табйиния” (фарқлаш) маъносида келган жор ҳарфи.
غَيْرِ– сифат.
اعْتِقَادٍ – жор мажрур لَفْظُ га мутааллиқ.
بِ – “сабабия” маъносидаги жор ҳарфи.
طَوْعٍ – жор мажрур لَفْظُ га мутааллиқ. طَوْعٍ масдари луғатда ихтиёрий равишда бўйунсуниш маъносини ифодалаш учун ишлатилади.
رَدُّ – хабарликка кўра раф бўлиб турибди. Луғатда “қайтариш”, “инкор қилиш” маъноларини англатади.
دِيْنٍ – музофун илайҳ. Дин калимаси луғатда “тоат”, “мукофот” маъноларини англатади. Истилоҳда эса “ақл эгаларини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларидаги нарсани қабул қилишга ундайдиган илоҳий қонун – дин деб аталади”.
Ислом дини ва Ислом миллати ўртасидаги фарқ қуйидагичадир:
– Унга итоат этилиш жиҳатидан дин деб номланади, яъни итоат этиладиган илоҳий ҳукмлар Ислом дини дейилади;
– Унга жамланиш жиҳатидан миллат деб номланади, яъни Ислом дини ҳукмларига итоат этувчилар Ислом миллати дейилади.
بِ – “мусоҳаба” (бирга бўлмоқ) маъносидаги жор ҳарфи.
اغْتِفَالِ – жор мажрур رَدُّ га мутааллиқ. اِغْتَفَلَ феъли ғофил ҳолатда эътиқод қилишга нисбатан ишлатилади.
Матн шарҳи:
Халқимизда “Ўйнаб гапирсанг ҳам ўйлаб гапир” деган ҳикматли сўз бор. Сўфи Оллоҳёр бобомиз тилга ўта эҳтиёт бўлиш лозимлиги ҳақида шундай насиҳат қилган:
Ёмон тил икки оламда зарардир,
Гоҳи исён, гоҳи хавфу хатардир.
* * *
Ёмон тил шумлиғи ки, жонга урғай,
Гоҳи жондин ўтиб иймонға урғай.
Яъни ёмон тил дунё-ю охиратда кишига зарар етказади. Унинг ёмонлиги гоҳида эгасининг бошига етса, гоҳида диндан чиқишига сабаб бўлади. Эътиқодга тааллуқли сўзларни яхши билмасдан гапириш мумкин эмаслигини ҳар бир мусулмон киши яхши англаши лозимдир. Ўший раҳматуллоҳи алайҳ ихтиёрий равишда куфр сўзини талаффуз қилиш диндан қайтиш эканини айтган. Ушбу баҳсга алоқадор масалалардан бири куфр калимасини мажбуран айтган кишининг иймони тўғрисидаги сўзлардир. Мажбурдан куфр калимасини айтган кишилар ҳақида турли хил қарашлар бор. Қалби иймонга тўлиқ бўлгани ҳолда, рўпарасидаги аниқ ўлимдан қутулиш учунгина ўзини иймондан қайтган қилиб кўрсатиш куфр бўлмаслиги ояти карима билан собит бўлган:
“Ким Аллоҳга иймон келтирганидан кейин (яна қайтиб) кофир бўлса (ҳолига вой!) Лекин кимнинг қалби иймон билан хотиржам ҳолда (куфр калимасини айтишга) мажбур қилинса, у мустаснодир. Аммо кимки кўнгилни куфрга очса, бас, у (каби)ларга Аллоҳ (томони)дан ғазаб ва улкан азоб бордир”[3].
Яъни кимки иймон келтирганидан сўнг куфр калимасини тилга олса, кимки куфрга рози бўлиб, унга кўксини очса, ундайларга жаҳаннамнинг қаттиқ азоби етади. Аммо қалби иймонга лимо-лим бўла туриб куфр калимасини айтишга мажбурланганларга бундай азоб бўлмайди. Муфассирлар ушбу ояти каримани Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу ҳақида нозил бўлган, – дейишган. Мушриклар у зотни тутиб азоблашганида у зот қаттиқ зўрланганидан улар хоҳлаётган нарсани мажбур ҳолатда айтиб қўйган. Шунда инсонлар: “Аммор кофир бўлди”, дейишган. Аммор розияллоҳу анҳунинг ўзлари ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ёнларига йиғлаб келганда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга: “Қалбингни қандай ҳис қиляпсан, деганлар. У иймонга лимо-лимлигини айтган. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга: “Агар улар қайтарсалар, сен ҳам қайтаргин”, – деганлар.
Шу ўринда улуғ саҳобалардан бири бўлган Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳунинг таржимаи ҳоли билан танишиб чиқиш фойдадан холи бўлмайди.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳунинг таржимаи ҳоли
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу Арабистон яриморолидаги Тиҳома номли жойда ҳижратдан 54 ёки 57 йил олдин туғилган. Насаблари Аммор ибн Ёсир ибн Омир ибн Молик ибн Кинона ибн Қайс бўлган.
Бу зот Исломни энг аввал қабул қилганлардан бири бўлиб дастлаб Исломга кирганларнинг еттинчиси ҳисобланади.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг энг яқин саҳобаларидан бўлган. Уҳуд, Аҳзоб, Хайбар, Макка фатҳи ва Ҳунайн ғазотларида иштирок этган.
Отаси Ёсир Ямандан Маккага иш билан келиб шу ерда қолиб кетади. Абу Ҳузайфа ибн Муғийра Махзумийнинг чўриси Сумайяга уйланади ва ундан Аммор розияллоҳу анҳу туғилади.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу узун бўйли, кенг елкали киши бўлган.
Онаси Сумайя бинти Хоййат Исломдаги энг аввал шаҳид бўлган аёл ҳисобланади.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу “Дорул Арқам”да Исломни қабул қилган. Бу зот Исломга кирганидан сўнг отаси Ёсир, онаси Сумайя ва укаси Абдуллоҳлар ҳам мусулмон бўлганлар. Бу оила Исломни қабул қилганлари сабабли Қурайш мушриклари томонидан жуда қаттиқ қийноқларга солинган. Қурайшлик зодагонлар бу оилани қийнаш билан бошқа янги мусулмон бўлганларни ҳам қўрқитиб қўйишмоқчи бўлишган. Махзумийларнинг Ёсир розияллоҳу анҳунинг оиласига қилган қийноқлари ҳақида турли ривоятлар келган. Ҳатто Абу Жаҳл Исломдан қайтишдан бош тортгани учун Сумайяга найза санчади. Ёсирни ҳам ўлдирадилар. Шунга кўра Аммор розияллоҳу анҳунинг ота-онаси Исломдаги дастлабки шаҳидлардан бўлганлар. Уларнинг Аммор розияллоҳу анҳуга қилаётган қийноқлари шу даражага етганки, у қийноқнинг зўридан нима деётганини идрок қила олмайдиган даражага етган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу оила ҳақида “Сабр қилинглар, Ёсир оиласи, сизларга жаннат ваъда қилинган”, – деганлар. Мазкур қийноқлардан қолган оловнинг излари Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳунинг юзларида умрининг охиригача билиниб турган. Бу зот ҳақида қуйидаги оят нозил бўлган:
“Ким иймондан сўнг Аллоҳга куфр келтирса, – қалби иймон ила ором топа туриб зўрланганлар бундан мустасно – ким кўксини куфрга очса, бас, уларга Аллоҳдан ғазаб бор. Уларга улкан азоб бор”[4].
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу икки марта ҳижрат қилган. Қибла ўзгартирилишдан олдин намозни Байтул мақдисга қараб ўқиган саҳобалардан бири бўлган.
Бадр, Уҳуд ғазотларида қўшиннинг олдинги сафида туриб жанг қилган. “Байъатур ризвон”да ҳам қатнашган. Ямома ғазотида қулоқлари кесилиб кетган.
Кейинчалик Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу бу зотни Куфага волий қилиб тайинлаган.
Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи васалламнинг Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу ҳақларида айтган айрим сўзлари:
– “Аммор бошидан оёғигача иймон билан тўлдирилган, иймон унинг гўшти ва қонларига аралашиб кетган”;
– “Жаннат уч кишига муштоқдир: Алига, Амморга ва Салмонга”;
– “Сумайянинг ўғли икки иш ўртасидан албатта тўғрироғини ихтиёр қилади, шунинг учун унинг изидан юринглар”.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этганларидан сўнг доимо Али ибн Аби Толиб розияллоҳу анҳунинг ёнларида бўлган.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу ҳижрий 37 йилда Сиффин жангида Али розияллоҳу анҳунинг қўшини сафида жангга кирган ва Муовия ибн Абу Суфён розияллоҳу анҳунинг қўмондонларидан бири бўлган Абу Ғония Жуҳаний томонидан шаҳид этилган.
Сиффин жангида тўқсон ёшдан ошган Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳунинг ўлдирилишлари кўплаб мусулмонларнинг ҳақиқатни англаб етишларига ва Али розияллоҳу анҳунинг ёнларига қайтишларига сабаб бўлган. Чунки жангда қатнашганлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу ҳақида “Амморни ўлдирадиган боғий гуруҳнинг ҳолига вой, бу уларни жаннатга чақиради, улар эса уни дўзахга чақиришади”, деган сўзларини билар эдилар. Али розияллоҳу анҳу бу зотнинг жасадларини кўтариб олиб чиқади ва кўпчилик жамоат билан жанозасини ўқиб, кийимлари билан дафн қиладилар.
Аллоҳ таоло бу зотни Ўз раҳматига олиб ётган жойларини жаннат боғларидан қилган бўлсин.
Куфрга мажбурланиш ҳақида сўз кетар экан, мажбурлаш даражалари ва мажбурланган кишининг ҳолатлари борасидаги баҳсларни ўрганиб чиқиш зарур бўлади. “Фатовои Қозихон” китобида “Мажбурланган кишига рухсат берилган ва ман этилган ишлар” мавзусида мажбурланган кишиларнинг ҳолатлари ҳақида батафсил маълумотлар берилган.
Мажбурланган кишига рухсат берилган ва ман этилган ишлар
“Мажбурланган кишига рухсат берилган ва ман этилган ишлар тўрт қисмдир:
1. Мажбур қилинган амалдан бош тортишдан кўра уни бажариш тўғрироқ ҳисобланадиган, бош тортиш сабабли гуноҳкорга айланадиган ишлар;
Масалан, ўлимтик ейишга ё шу каби бирор ҳаром нарсани истеъмол қилишга мажбур қилиниб, агар буюрилган нарсани бажармаса, ўлдирилиши, ё қўли кесиб олиниши, ёки юз қамчи урилиши билдирилса, мажбурланган ишни қилиб ўзини талофатдан қутқариб қолиши тўғрироқ бўлади. Агар мажбурланган ушбу ишни бажармаса ҳалок бўлиши аниқлигини била туриб, бош тортса гуноҳкор бўлади. Аммо билмаса гуноҳкор бўлмайди.
2. Мажбур қилинган амалдан бош тортиш тўғрироқ бўлган, қилмаслик туфайли савобга эга бўладиган, аммо қилиш сабабли гуноҳкор ҳам бўлмайдиган ишлар;
Масалан, Аллоҳ таолога куфр келтиришга мажбур қилиниб, агар куфр келтирмаса ўлдирилиши ё бирор аъзосига талофат етказилиши билдирилса, тил учида айтиб ҳалокатдан қутулиб қолишга рухсат борлигини билса ҳам, бу ишни ўзига эп кўрмасдан бош тортса, савобга эга бўлади. Шунингдек, қутулиб қолиш учун тил учида айтса ҳам гуноҳкор бўлмайди. Аммо ўлдириш ё бирор аъзосига талофат етказиш эмас, кишанлаб қўйиш ё қамаб қўйиш билдирилганда агарчи қалби иймонга лимо-лим бўлиб турган бўлса-да, тил учида ҳам куфр келтириш мумкин эмас.
3. Мажбур қилинган амалдан бош тортиш туфайли савобга эга бўладиган, уни бажариш сабабли гуноҳкор бўладиган ишлар;
Масалан, мусулмон кишини ўлдиришга ё зино қилишга мажбур қилиниб, агар бажармаса ўлдирилиши билдирилса, жонини берса ҳам бу ишдан ҳазар қилиши туфайли савобга эга бўлади, жонини қутқариш учун шу ишни қилиб қўйса, гуноҳкор бўлади.
4. Мажбурланган ишни қилиш ва қилмаслик баробар бўлган ишлар.
Масалан, бошқанинг молига талофат етказишга мажбурланса, бундай ҳолатда иккала тарафи ҳам баробар бўлиб қолади.
Баён қилинганларнинг барчасида мажбурланаётган киши билдирилаётган нарсанинг қўрқитиш ва пўписа учун айтилмаётганига, амалга ошиши аниқ эканига ишонсагина, мажбурланган ҳукмида бўлади, акс ҳолда бу ҳукмда бўлмайди”[5].
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 