Буюклар, шубҳасизки, буюк шахсият соҳиби бўлганлар. Улар аввало, инсонийлик, инсоф, диёнат, адолат, покиза қалб, тақво, парҳезкорлик сингари улуғ инсоний фазилатларни ўзларида жамлаганлар ва буюкликларини шунинг устига қурганлар. Зеро, шунингсиз буюкликка йўл йўқ. Аждодларимиз ҳам бежизга “Олим бўлиш осон, одам бўлиш қийин” ёки “Олим бўлма, одам бўл!” дейишмаган.
Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳнинг ҳаётини ўрганар эканмиз, унинг эришган даражалари остида буюк шахсият ётганини кўрамиз. Шахсиятининг асосий калити бу шубҳасиз, зоҳидликдир.
Зоҳидлик сўзи луғат илмида “имон-эътиқодли”, “художўй”, “тақводор” сингари маъноларни англатади. Имом Аҳмад ибн Ҳанбал зоҳидликни учга бўлиб:
биринчиси, ҳаромдан воз кечиш, бу авомнинг зуҳди;
иккинчиси, ҳалолда ортиқчаликни (керагидан ортиқча фойдаланишни) тарк қилиш, бу хос кишиларнинг зуҳди;
учинчиси, Аллоҳдан тўсувчи барча нарсаларни тарк қилиш, бу орифларнинг[1] зуҳди, деб айтган. Шубҳасиз, Имом Мотуридий орифларнинг пешқадамидир.
ЗОҲИДЛИК – ИМОМ МОТУРИДИЙНИНГ ШАХСИЯТИ КАЛИТИ
Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳ дунё ҳақиқатини теран англаган, унинг йўқликка маҳкумлигини, охират эса ҳақиқий ҳаёт диёри эканини билган олимдир. Аллома тафсирида ушбу тушунчани инсонлар қалбига қадашга эътибор қаратади. Шунинг билан бирга, охират манфаатига хизмат қиладиган дунё неъматларини севиш исломда қайтарилмагани ва дунёга бу тахлит муҳаббат қўйиш гуноҳ ва маъсият келтирмаслигига ҳам урғу бериб ўтади.
Алломанинг дунёдаги зоҳидлиги икки қисмга бўлинган: сарфлаш ва тарк этиш. Яъни у қўлида мол-давлат ушлаб турмаган, топганини бошқаларга улашган. Дунёда кенгчилик келтирадиган, бой-бадавлат қиладиган ишларни эса тарк қилган. Ҳамиша ўрганиш ва ўргатиш, халқни тўғри йўлга бошлаш пайида бўлган.
Имом Мотуридий инсон табиатидаги ажиб бир мураккаблик, яъни исломда дунёга берилишдан қайтариш билан бирга, инсоннинг дунёни севишга мойил қилиб яратилиши ўртасида, бизнинг кўзимиз билан қаралгандаги номутаносиблик ҳақида қуйидагича мушоҳада қилади. У: “Мусулмон киши дунёни севгани учун маломат қилинадими?” деган ҳақли савол қўяди ва бунга “Инсон” сураси тафсирида қуйидагича жавоб беради: “Инсон зоти олдида турган нарсаларни яхши кўрадиган қилиб яратилган. Ҳар бир мавжудотнинг табиатида нимадандир фойдаланиш, роҳатланиш истаги (инстинкти) бўлади. Табиатан яхши кўришга мойил қилиб яратилган нарсаларни севгани учун инсон маломат қилинмайди. Унинг муҳаббати дунёнинг яратилишдаги мақсадига хилоф келсагина маломатга лойиқ бўлади. Дунё абадий роҳат диёри бўлган охират неъматларини тўплаш учунгина яратилган”.
Бундан шуни тушунамизки, дунё неъматларидан шариат дорасида, исрофга йўл қўймаган ҳолда, гуноҳ-маъсиятга олиб бормайдиган қилиб фойдаланиш, лаззатланишга исломда ҳеч қандай монелик йўқ. Шунингдек, динимиз бой бўлишдан ҳам қайтармайди. Фақатгина дунёга қалб билан боғланиб қолишдан қайтаради холос. Агар қалб Аллоҳнинг йўлида собит турса, жисмнинг олтин-кумушлар ичида туриши уни Роббисидан тўсолмайди. Хожа Аҳрори Валий ҳам “Бойликни ичига киринг, кираверинг. Аммо бойлик сизни ичингизга кирмасин, кира кўрмасин”, деганда айнан шуни назарда тутган.
Имом Мотуридий чорлайдиган зоҳидлик покиза нарсаларни ҳаром қилиб олишга қаратилмаган. Буни у “Таъвилот ал-Қуръон” асаридаги бир нечта ўринларда таъкидлайди. Жумладан, “Назиат” сурасининг ушбу “(Буларнинг барчаси) сизларга ва чорва ҳайвонларингизга манфаат бўлсин деб (қилинди)”[2] ояти тафсирида “Демак, биз зикр қилиб ўтган гапларда покиза нарсалардан тановул қилиш мубоҳ (қилиш ёки қилмаслик ихтиёри тенг берилган нарса) эканига далолат бордир. Чунки Аллоҳ таоло бандаларининг озуқасини покиза нарсалардан қилиш билан уларни чорва ҳайвонлардан афзал қилиб қўйди. Шундай экан, ким ушбу нарсалардан жирканадиган бўлса, демак у банда (Аллоҳ таолодан марҳамат ўлароқ) фойдаланиш учун яратиб қўйилган нарсалардан жирканган бўлиб қолади”, деб айтади.
Имом Мотуридий бу масалага бежизга тўхталмаган. Чунки зоҳидлар орасида Аллоҳнинг покиза нарсаларидан юз ўгириш, ҳаётини сунъий равишда қийинлаштириш ҳолатлари кенг тарқалган эди. Аллома уларни “мутақошшиф” (“ўзини ҳамма нарсадан тийиб яшовчи”) деб номлаб, тафсирида бир неча ўринларда, хусусан “Моида” сурасининг “Эй, имон келтирганлар! Сизлар учун Аллоҳ ҳалол қилиб қўйган нарсаларни ҳаромга чиқармангиз”[3], ояти изоҳида уларга раддия бериб, шундай деган: “Бу оят “мутақашшифлар”га раддиядир. Негаки, Аллоҳ биз учун ҳалол қилиб қўйган нарсаларини истеъмол қилишдан қайтармаган. Улар эса буни ўзларига ҳаром қилиб оладилар”.
Бу сингари таълимотни бошқа алломалар ўгитларида ҳам учратамиз. Ҳикоя қилинишича, ориф зотлардан бири зайтундан тайёрланган ширинлик еб турган вақтда, унинг ҳузурига “мутақошшифлардан” бири киради. Ориф киши унга ширинликдан ейишни таклиф этганда, у “Шукрини адо қилолмайман”, деб ўзини дастурхондан четга тортади. Шунда ориф зот, “Эй нодон, сен ҳали еб юрган нарсаларингни, ичган сувингни шукрини адо қилоляпман, деб ўйлайсанми. Зоҳидлик бундай бўлмайди, балки у Аллоҳнинг чегараларига риоя қилиш, улардан ошиб кетмаслик билан бўлади”, деб танбеҳ берган экан.
Имом Мотуридийнинг зоҳидлик белгиларидан яна бири илмни тирикчилик манбаи қилиб олмаганидир. У илм ўргатиш, Қуръон ёдлатганлик учун ҳақ олишни тўғри санамас эди. “Бас, агар юз ўгирсангиз, сизлардан (мен хизматим учун) ҳақ сўраганим йўқ. Менинг (тегишли) ҳаққим (савобим) Аллоҳнинг зиммасидадир”[4] оятида Нуҳ алайҳиссалом қавмига Аллоҳнинг оятларини эслатганига ҳақ (савобни) фақат Аллоҳ ҳузуридангина олмоқчилигини айтганидек, пайғамбарларнинг меросхўрлари бўлган уламолардан бири сифатида Имом Мотуридий ҳам дин илмларини ўргатганлик учун мукофот фақат Аллоҳдан бўлиши лозимлигини таъкидлайди.
МОТУРИДИЙ РАББОНИЙ ОЛИМДИР
Тилшуносликда Раббоний сўзи “Аллоҳга мансуб” маъносини беради. Уламолар ичида ҳамма иши Аллоҳ учун ва Роббиси ҳузуридалигини бир сония ҳам эсдан чиқармайдиган, муҳаббату нафрати фақат Унинг учун бўладиган, дунёни бош мақсад эмас, Яратганга етказувчи восита сифатида кўрадиган бир тоифа борки, улар раббоний олимлардир. Қуръони каримда бу тоифа ҳақида: “Китобдан таълим бериб ва ўзингиз ҳам ўрганиб юрганингиз сабабли раббоний кишилар (Парвардигорга сиғинувчилар)дан бўлингиз!” (Оли Имрон сураси, 79-оят) дейилган. Имом Мотуридий ўз замонаси ва ундан кейин келган уламолар пешвоси, нима демасин ёки нима қилмасин, фақат Аллоҳ розилигини кўзлаган раббоний олимдир.
Аллома доимо ҳақни сўзлар, Аллоҳнинг йўлида маломатчиларнинг маломатидан қўрқмас эди. Султонларнинг олдига бормас, улардан туҳфа қабул қилмас эди.
У амирларнинг олдига фақатгина яхшиликка буюриш ва ёмонликдан қайтариш учунгина кириш мумкин деб билган. Жумладан, “Қасос” сурасининг 77-ояти таъвилида: “Подшоҳларнинг олдига кириб, улар билан ҳамсуҳбат бўлган илм аҳлларининг зиммасида Мусо алайҳиссаломнинг Қорунга қилган насиҳати сингари, подшоҳларни халққа яхшилик қилишга буюриш, ёмонликдан қайтариш вазифаси бордир”, деб таъкидлаган.
Дарҳақиқат Имом Мотуридий дунё ҳақиқатини англаган, жуда чуқур илм соҳиби, гўзал хулқли, зоҳид инсон бўлган. Мурувват борасида ҳам у ҳаммага намуна эди, қўлида бор нарсани бошқаларга улашарди. Замондошлари унинг қадри буюклиги, юксак даража соҳиби эканини бир овоздан эътироф этганлар.
Унинг ҳақиқий тақво устида қурилган илм саройи неча асрларки атрофга маърифат таратмоқда. Мотуридий дорулфунуни толиблари замонлар оша ақида мустаҳкамлиги йўлида хизмат қилдилар ва бу анъана ҳозирга қадар давом этмоқда.
Усмонхон Муҳаммадиев
[1] Ориф – қалби маърифат нури билан қалби лиммо-лим, пок ниятли, покиза ахлоқли зийрак одамдир.
[2] Назиот сураси, 33-оят.
[3] Моида сураси, 87-оят.
[4] Юнус сураси, 72-оят
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам замонларида асосий манба Аллоҳнинг Китоби ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари бўлган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам умматга ҳамма ишлар – ҳукм, фатво, иқтисодий ва сиёсий низомларда асосий манба бўлганлар. У зотдан кейин ҳадислар ислом шариатида асосий таянч бўлиб келмоқда.
Лекин вақт ўтиши билан ҳадисларга бўлган қараш ўзгариб кетди. Айрим сиёсий оқимлар тарафидан ҳадисларга ҳужум бошланди. Ислом динидаги шаръий ҳукмлар фақатгина Қуръони каримдан олиниши, ундан бошқа ҳеч қандай нарсадан ҳукмлар олинмаслик даъвоси кўтарилди. Жумладан, ҳозирги кундаги шоҳидийлар ва қодиёнийлар каби фирқалар ўзларини “Қуръоний – фақат Қуръони карим ҳукмига амал қилувчи” санаб ҳадисларини инкор қилдилар. Қодиёнийлар фикрича ҳадислар тарихий эътибордан ўрганилади, ҳадис шаръий далил бўлмайди.
Айрим фирқалар ҳадисларни очиқдан-очиқ инкор қилади. Лекин айрим тоифалар ҳадисларни очиқдан-очиқ инкор қилмаса ҳам “Қуръони каримга амал қилиш” шиори остида ҳадисларни инкор қилади. Шу сабабли ҳадисни инкор қилувчилар даъволари ва уларга раддия беришдан олдин ҳадис ва ҳадисларни Қуръони карим билан боғлик экани ҳақида маълумот бериб ўтиш зарурати туғилади.
Ҳадис муҳаддислар истелоҳида. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўз, феъл, тақрир, халқий (тана тузилишига оид) ёки хулқий (хулқ-атворга оид) сифат ва сийратдан иборат нубувватдан олдинги ва кейинги қолган асарлар. Сийрат, хулқ, шамоил, хабарлар, сўзлар ва феълларни нақл қиладилар. Булар билан шаръий ҳукм собит бўлиши ёки ҳукм собит бўлмаслигини эътиборга олмайдилар. Муҳаддислар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни ҳидоятга бошлагувчи эканликлари эътиборидан ҳадис ҳақида баҳс юритадилар.
Усул олимлари истелоҳида ҳадис. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўз, феъл ва тақрирдан иборат нақл қилинган сўзлар. Усул олимлари ўзларидан кейинги мужтаҳидларга қоидаларни жорий қилган ва ҳаёт дастурини инсонларга баён қилган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақларида баҳс юритадилар. Усул олимлари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни шаръий қонунларни жорий қилувчи сифатида ҳадисларни ўрганадилар.
Фақиҳлар истелоҳида ҳадис. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан фарз ва вожиб бўлмасдан, балки буларга муқобил бўлиб собит бўлган ҳукмлар. Фақиҳлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни феъллари шаръий хукмга далолат қилишдан ташқарига чиқмаслигини эътиборга олишади. Шунинг учун шаръий ҳукмлар бандаларга нисбатан вожиб, харом ва мубоҳлиги ҳақида баҳс юритадилар.
Биз усул олимлари ихтиёр қилган истелоҳ ҳақида баҳс юритамиз. Чунки, бу қисмнинг мавзусида ҳадиснинг ҳужжатлиги ҳақида сўз боради.
Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръони каримдаги очиқ-равшан бўлмаган оятларни шарҳлар, баён қилиш вожиб бўлган ўринларни саҳобаларга баён қилар эдилар. Бу эса қисқача айтилганларни батафсил айтиш, умумий келганини қайдлаш ва мақсадларини равшан қилишлари билан бўлар эди. Баён қилиб бериш эса сўзлари ва қилган ишлари, буйруқлари, қайтариқлари ва ҳаётликларида саҳобаларини қилган ишларини тасдиқ қилишлари билан бўлган.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ижтиҳодлари ҳам ваҳийни ўрнида. Чунки Аллоҳ таоло у зотнинг ижтиҳодларини хатога боришдан сақлаб қўйган. У зотнинг ижтиҳодлари оятдан олинган бўлиши ҳам шарт эмас. Масалан, намоз иймондан кейинги жуда муҳим бўлган ибодат. Унда рукуъ ва саждани ҳукми берилади. Қиём ва қаъданинг ҳам зикри айтилади. Лекин булар Қуръони каримнинг бирор жойида тўлиқ айтилмаган. Бу ишларнинг тартиби қандай бўлади? Намоз вақтларининг ҳар-хиллиги, ракъатларининг сони қандай бўлади? Намозни қандай ҳолатда ўқилади? Буларнинг ҳаммасини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз сўзлари ва амаллари билан мукаммал баён қилдилар ва саҳобаи киромларга уларни амалларини ўргатдилар.
Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафотларидан кейин ваҳий тўхтади. Қуръони карим ва ҳадисдан бошқа нарса қолмади. Саҳобалар Аллоҳ таолонинг Ҳашр сурасининг 7-оятидаги:
وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا
“Расулуллоҳ нимани берса уни олингиз, ва нимадан қайтарса қайтингиз”, деган буйруғига бўйсуниб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларини маҳкам ушлашга ҳаракат қилдилар.
Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг ҳадислари Аллоҳ таолонинг каломи Қуръони каримдан кейинги иккинчи мўътабар манба ҳисобланади. Бу ҳақида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари ҳам:
تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه
“Сизга икки нарсани қолдирдим. Агар, уларни маҳкам тутсангиз, ҳеч адашмайсиз: Аллоҳнинг Китоби ва Набиййининг суннати” (Молик ривояти), деганлар.
Шу сабабдан ҳадисларнинг ислом жамиятидаги ўрни ҳар доим ҳaм юқори бўлиб келган. Зеро, ҳадисларда ислом динининг фарз, вожиб, суннат, мустаҳаб, ҳaлoл, ҳаром, мубоҳ, макруҳ каби ҳукмлар ёритилган. Ундан ташқари ҳар қандай жамият учун зарур бўлган, маънавий комил инсонларни тарбиялашга хизмат қиладиган, юксак фазилатларга чорловчи қоидалар мажмуаси ҳам ўз ифодасини топган. Шу ақидадан келиб чиқиб айтадиган бўлсак, ҳозирги пайтда ҳам ҳадисларнинг жамиятимиз учун тарбиявий ва амалий аҳамияти беқиёс ҳисобланади. Мўминлар Қуръони каримнинг кўпгина оятларида аввало, Аллоҳ таолога итоат қилишга амр қилинади, сўнгра Ўзининг Пайғамбарига итоат қилишга амр қилинганлар. Аллоҳ таоло айтади:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ
“Эй иймон келтирганлар Аллоҳга итоат этинглар ва Расулига итоат этинглар” (Нисо, 59-оят).
Аллоҳга итоат қилиш Қуръони каримдаги буйруқ ва қайтариқларга итоат қилиш билан бўлади. Расулига итоат эса, у зотнинг тирикликларида ўзларига итоат этиш билан бўлган бўлса, вафотларидан кейин эса суннатларига амал қилиш билан бўлади. Аллоҳга итоат ва Расулига итоат қилиш алоҳида-алоҳида нарса эмас, балки бир хил тушунча эканнини англаш керак. Чунки Пайғамбаримиз алайҳиссалом доимо Аллоҳ итоатида бўлганлар. Аллоҳнинг итоатидан ташқари нарсага ҳеч қачон, ҳеч кимни буюрмаганлар.
Қуръони карим лафз ва маъно жиҳатидан Аллоҳнинг каломи. Уни Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга юборган ваҳийси. Суннат ва ҳадис эса моҳиятан Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг шахсий фикрлари эмас балки, Аллоҳдан нозил бўлган ваҳийларнинг у зотнинг иборалари билан тақдим этилиши ҳисобланади.
Исломнинг биринчи кунидан бошлаб мусулмонлар ҳар бир катта-ю кичик нарсани Пайғамбаримизидан ола бошладилар. Улар илоҳий дастур – Қуръони карим оятларидан тортиб ҳожатхонада қандай ўтиришгача бўлган нарсаларни қабул қилиб олар эдилар.
Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак ҳаётларининг ҳеч бир лаҳзаси саҳобаларнинг диққат-эътиборларидан четда қолмас эди. Чунки у зотнинг оғизларидан чиққан ҳар бир сўз, ўзларидан содир бўлаётган ҳар бир ҳаракат шариат ҳукми, ўрнак, ҳикмат ва насиҳатдан иборат эди. Дунё тарихида ҳаёти бунчалик очиқчасига оммавий равишда ўрганилган шахс яккаю ягона Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам бўлганлар. У Зотнингнг ҳатто ўта нозик ва хос ҳаётлари бугунги кун атамаси билан айтганда шахсий оилавий ҳаётлари ҳам тўлалигича ўрганилиб ривоят қилинган. Чунки ислом дини мукаммал дин бўлгани сабабидан инсон ҳаётининг барча соҳаларини қамраб олган. Буларнинг ҳаммаси Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шахсий ўрнаклари бўлган.
Бир сўз билан айтганда, у зот Қуръони каримни ўз шахсларида татбиқ қилиб, инсонларга кўрсатишлари керак эди. Шунинг учун ҳам саҳобаи киромлар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ортларидан узлуксиз бирга юришар, у зотдан содир бўлган ҳар бир нарсани ўта аниқлик билан ёдлаб олишар ва ривоят қилишар эди. Ҳатто ўз ишлари билан машғул бўлган вақтларида бошқа кишилардан Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида эътибор билан туришни, у зотдан содир бўлган нарсаларни яхшилаб ўзлаштириб олишни илтимос қилар эдилар. Қайтиб келганларида эса дарҳол ўзлари тайинлаб кетган одамларидан сўраб, ўрганиб олар эдилар. Умар розияллоҳу анҳу ўз қўшнилари билан келишиб олиб навбат ила Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларида туришлари ҳақида у кишининг ўзидан ривоят қилинганлиги маълум ва машҳур. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган заррача нарса ҳам саҳобаларнинг эътиборидан четда қолган эмас. Буни душманлар ҳам тан олганлар. Ҳижратнинг олтинчи йили Ҳудайбия ҳодисасида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бошчилигида бир минг тўрт юз саҳобаи киромлар Мадинаи мунавварадан эҳром боғлаб Каъбатуллоҳни тавоф қилиб, умра қилмоқчи бўлиб йўлга чиқадилар. Ҳудайбия деган жойда туриб қолганларида мушриклардан вакил бўлиб келган ва Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам билан музокара олиб борган кишилардан бири ўз қавмига қайтиб бориб: “Аллоҳга қасамки, ҳеч ким Муҳаммадни шериклари ҳурмат қилгандек ҳурмат қилмайди. У туфласа туфуги ерга тушмаяпти, саҳобалари қўллари ила илиб олмоқдалар”, деб айтган эди.
Мушрикнинг таъбирича туфуги ерда қолмаган зотнинг гап-сўзлари, ваъз-насиҳатлари, ҳукму васиятлари ерда қолармиди?! Уларнинг ҳаммаси ниҳоятда катта эътибор ва аниқлик билан ўрганилган. Таъкидлаш лозимки, саҳобалар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган нарсаларни ҳою ҳавас ёки билим, маданий савия кабилар учун қабул қилмаганлар. Балки Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган ҳар-хил ҳукмларга амал қилишни кўзлаб қабул қилганлар. Қолаверса, уларни бошқаларга ҳам етказиб, амалга чорлашни мақсад қилганлар.
Ойбек Ҳошимов,
Ҳадис илми мактаби ўқитувчиси.