18 Январ, 2025, 18 Ражаб, 1446
18 Январ, 2025, 18 Ражаб, 1446
Буюклар, шубҳасизки, буюк шахсият соҳиби бўлганлар. Улар аввало, инсонийлик, инсоф, диёнат, адолат, покиза қалб, тақво, парҳезкорлик сингари улуғ инсоний фазилатларни ўзларида жамлаганлар ва буюкликларини шунинг устига қурганлар. Зеро, шунингсиз буюкликка йўл йўқ. Аждодларимиз ҳам бежизга “Олим бўлиш осон, одам бўлиш қийин” ёки “Олим бўлма, одам бўл!” дейишмаган.
Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳнинг ҳаётини ўрганар эканмиз, унинг эришган даражалари остида буюк шахсият ётганини кўрамиз. Шахсиятининг асосий калити бу шубҳасиз, зоҳидликдир.
Зоҳидлик сўзи луғат илмида “имон-эътиқодли”, “художўй”, “тақводор” сингари маъноларни англатади. Имом Аҳмад ибн Ҳанбал зоҳидликни учга бўлиб:
биринчиси, ҳаромдан воз кечиш, бу авомнинг зуҳди;
иккинчиси, ҳалолда ортиқчаликни (керагидан ортиқча фойдаланишни) тарк қилиш, бу хос кишиларнинг зуҳди;
учинчиси, Аллоҳдан тўсувчи барча нарсаларни тарк қилиш, бу орифларнинг[1] зуҳди, деб айтган. Шубҳасиз, Имом Мотуридий орифларнинг пешқадамидир.
ЗОҲИДЛИК – ИМОМ МОТУРИДИЙНИНГ ШАХСИЯТИ КАЛИТИ
Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳ дунё ҳақиқатини теран англаган, унинг йўқликка маҳкумлигини, охират эса ҳақиқий ҳаёт диёри эканини билган олимдир. Аллома тафсирида ушбу тушунчани инсонлар қалбига қадашга эътибор қаратади. Шунинг билан бирга, охират манфаатига хизмат қиладиган дунё неъматларини севиш исломда қайтарилмагани ва дунёга бу тахлит муҳаббат қўйиш гуноҳ ва маъсият келтирмаслигига ҳам урғу бериб ўтади.
Алломанинг дунёдаги зоҳидлиги икки қисмга бўлинган: сарфлаш ва тарк этиш. Яъни у қўлида мол-давлат ушлаб турмаган, топганини бошқаларга улашган. Дунёда кенгчилик келтирадиган, бой-бадавлат қиладиган ишларни эса тарк қилган. Ҳамиша ўрганиш ва ўргатиш, халқни тўғри йўлга бошлаш пайида бўлган.
Имом Мотуридий инсон табиатидаги ажиб бир мураккаблик, яъни исломда дунёга берилишдан қайтариш билан бирга, инсоннинг дунёни севишга мойил қилиб яратилиши ўртасида, бизнинг кўзимиз билан қаралгандаги номутаносиблик ҳақида қуйидагича мушоҳада қилади. У: “Мусулмон киши дунёни севгани учун маломат қилинадими?” деган ҳақли савол қўяди ва бунга “Инсон” сураси тафсирида қуйидагича жавоб беради: “Инсон зоти олдида турган нарсаларни яхши кўрадиган қилиб яратилган. Ҳар бир мавжудотнинг табиатида нимадандир фойдаланиш, роҳатланиш истаги (инстинкти) бўлади. Табиатан яхши кўришга мойил қилиб яратилган нарсаларни севгани учун инсон маломат қилинмайди. Унинг муҳаббати дунёнинг яратилишдаги мақсадига хилоф келсагина маломатга лойиқ бўлади. Дунё абадий роҳат диёри бўлган охират неъматларини тўплаш учунгина яратилган”.
Бундан шуни тушунамизки, дунё неъматларидан шариат дорасида, исрофга йўл қўймаган ҳолда, гуноҳ-маъсиятга олиб бормайдиган қилиб фойдаланиш, лаззатланишга исломда ҳеч қандай монелик йўқ. Шунингдек, динимиз бой бўлишдан ҳам қайтармайди. Фақатгина дунёга қалб билан боғланиб қолишдан қайтаради холос. Агар қалб Аллоҳнинг йўлида собит турса, жисмнинг олтин-кумушлар ичида туриши уни Роббисидан тўсолмайди. Хожа Аҳрори Валий ҳам “Бойликни ичига киринг, кираверинг. Аммо бойлик сизни ичингизга кирмасин, кира кўрмасин”, деганда айнан шуни назарда тутган.
Имом Мотуридий чорлайдиган зоҳидлик покиза нарсаларни ҳаром қилиб олишга қаратилмаган. Буни у “Таъвилот ал-Қуръон” асаридаги бир нечта ўринларда таъкидлайди. Жумладан, “Назиат” сурасининг ушбу “(Буларнинг барчаси) сизларга ва чорва ҳайвонларингизга манфаат бўлсин деб (қилинди)”[2] ояти тафсирида “Демак, биз зикр қилиб ўтган гапларда покиза нарсалардан тановул қилиш мубоҳ (қилиш ёки қилмаслик ихтиёри тенг берилган нарса) эканига далолат бордир. Чунки Аллоҳ таоло бандаларининг озуқасини покиза нарсалардан қилиш билан уларни чорва ҳайвонлардан афзал қилиб қўйди. Шундай экан, ким ушбу нарсалардан жирканадиган бўлса, демак у банда (Аллоҳ таолодан марҳамат ўлароқ) фойдаланиш учун яратиб қўйилган нарсалардан жирканган бўлиб қолади”, деб айтади.
Имом Мотуридий бу масалага бежизга тўхталмаган. Чунки зоҳидлар орасида Аллоҳнинг покиза нарсаларидан юз ўгириш, ҳаётини сунъий равишда қийинлаштириш ҳолатлари кенг тарқалган эди. Аллома уларни “мутақошшиф” (“ўзини ҳамма нарсадан тийиб яшовчи”) деб номлаб, тафсирида бир неча ўринларда, хусусан “Моида” сурасининг “Эй, имон келтирганлар! Сизлар учун Аллоҳ ҳалол қилиб қўйган нарсаларни ҳаромга чиқармангиз”[3], ояти изоҳида уларга раддия бериб, шундай деган: “Бу оят “мутақашшифлар”га раддиядир. Негаки, Аллоҳ биз учун ҳалол қилиб қўйган нарсаларини истеъмол қилишдан қайтармаган. Улар эса буни ўзларига ҳаром қилиб оладилар”.
Бу сингари таълимотни бошқа алломалар ўгитларида ҳам учратамиз. Ҳикоя қилинишича, ориф зотлардан бири зайтундан тайёрланган ширинлик еб турган вақтда, унинг ҳузурига “мутақошшифлардан” бири киради. Ориф киши унга ширинликдан ейишни таклиф этганда, у “Шукрини адо қилолмайман”, деб ўзини дастурхондан четга тортади. Шунда ориф зот, “Эй нодон, сен ҳали еб юрган нарсаларингни, ичган сувингни шукрини адо қилоляпман, деб ўйлайсанми. Зоҳидлик бундай бўлмайди, балки у Аллоҳнинг чегараларига риоя қилиш, улардан ошиб кетмаслик билан бўлади”, деб танбеҳ берган экан.
Имом Мотуридийнинг зоҳидлик белгиларидан яна бири илмни тирикчилик манбаи қилиб олмаганидир. У илм ўргатиш, Қуръон ёдлатганлик учун ҳақ олишни тўғри санамас эди. “Бас, агар юз ўгирсангиз, сизлардан (мен хизматим учун) ҳақ сўраганим йўқ. Менинг (тегишли) ҳаққим (савобим) Аллоҳнинг зиммасидадир”[4] оятида Нуҳ алайҳиссалом қавмига Аллоҳнинг оятларини эслатганига ҳақ (савобни) фақат Аллоҳ ҳузуридангина олмоқчилигини айтганидек, пайғамбарларнинг меросхўрлари бўлган уламолардан бири сифатида Имом Мотуридий ҳам дин илмларини ўргатганлик учун мукофот фақат Аллоҳдан бўлиши лозимлигини таъкидлайди.
МОТУРИДИЙ РАББОНИЙ ОЛИМДИР
Тилшуносликда Раббоний сўзи “Аллоҳга мансуб” маъносини беради. Уламолар ичида ҳамма иши Аллоҳ учун ва Роббиси ҳузуридалигини бир сония ҳам эсдан чиқармайдиган, муҳаббату нафрати фақат Унинг учун бўладиган, дунёни бош мақсад эмас, Яратганга етказувчи восита сифатида кўрадиган бир тоифа борки, улар раббоний олимлардир. Қуръони каримда бу тоифа ҳақида: “Китобдан таълим бериб ва ўзингиз ҳам ўрганиб юрганингиз сабабли раббоний кишилар (Парвардигорга сиғинувчилар)дан бўлингиз!” (Оли Имрон сураси, 79-оят) дейилган. Имом Мотуридий ўз замонаси ва ундан кейин келган уламолар пешвоси, нима демасин ёки нима қилмасин, фақат Аллоҳ розилигини кўзлаган раббоний олимдир.
Аллома доимо ҳақни сўзлар, Аллоҳнинг йўлида маломатчиларнинг маломатидан қўрқмас эди. Султонларнинг олдига бормас, улардан туҳфа қабул қилмас эди.
У амирларнинг олдига фақатгина яхшиликка буюриш ва ёмонликдан қайтариш учунгина кириш мумкин деб билган. Жумладан, “Қасос” сурасининг 77-ояти таъвилида: “Подшоҳларнинг олдига кириб, улар билан ҳамсуҳбат бўлган илм аҳлларининг зиммасида Мусо алайҳиссаломнинг Қорунга қилган насиҳати сингари, подшоҳларни халққа яхшилик қилишга буюриш, ёмонликдан қайтариш вазифаси бордир”, деб таъкидлаган.
Дарҳақиқат Имом Мотуридий дунё ҳақиқатини англаган, жуда чуқур илм соҳиби, гўзал хулқли, зоҳид инсон бўлган. Мурувват борасида ҳам у ҳаммага намуна эди, қўлида бор нарсани бошқаларга улашарди. Замондошлари унинг қадри буюклиги, юксак даража соҳиби эканини бир овоздан эътироф этганлар.
Унинг ҳақиқий тақво устида қурилган илм саройи неча асрларки атрофга маърифат таратмоқда. Мотуридий дорулфунуни толиблари замонлар оша ақида мустаҳкамлиги йўлида хизмат қилдилар ва бу анъана ҳозирга қадар давом этмоқда.
Усмонхон Муҳаммадиев
[1] Ориф – қалби маърифат нури билан қалби лиммо-лим, пок ниятли, покиза ахлоқли зийрак одамдир.
[2] Назиот сураси, 33-оят.
[3] Моида сураси, 87-оят.
[4] Юнус сураси, 72-оят
Ўша кезлари Мисрнинг “Ал-Азҳар” университиетида таҳсил олардим. Янги ўқув йили арафаси – таътилдан қайтиб сабрсизлик билан сабоқ соатларини санаб турардик. Эртага худо хоҳласа, биринчи дарс! Оғзим қулоғимда эди, чунки боягина университетнинг эълонлар лавҳидаги дарс ва сабоқлар жадвалига кўз югуртира туриб, кутилмаган бир хушхабардан воқиф бўлдим. Шундан кайфиятим аъло, фикру ёдим эртанги синовдан мувафақиятли ўтиш ташвиши билан банд эди. Бирда, шундай имкониятга мушарраф бўлганим учун қувониб ғурурланардим. Сўнгра унинг масъулияти ёдимга тушиб жиддий тортиб қолар эдим: “саволим салмоқли бўлиши керак”, – деб такрорлардим ўзимга ўзим. Аммо, фикримни ифода этиш учун топган жумлаларим назаримда юпунгина бўлиб туюлар, тузган саволларимнинг арабча қироатидан ҳам кўнглим тўлмаётганди. Хаёлан ўқиган китобларимни варақлаб, арабча луғатимни титкилайман, қани бирор бир арзирлик нарса топсам. Шу пайт эшик шарақлаб очилди-ю, хонага ҳовлиққанча хонадошим Мамат кирди.
– Я-а-н-нгиликни эшитдингми? – Худдики, Марафондан Афинага ғалаба хабарини олиб келган чопарга ўхшаб ҳансирарди у.
– Қанақа янгиликни?
– Эртадан бизга янги курс ўтилар экан, маърузачи ким – биласанми? Нақ Мустафо ад-Доурнинг ўзлари! – Ҳовлиқманинг ҳовури пасаймаганди. У девордаги эълоннинг бошига кўз югуртиргану, давомини ўқишга сабри чидамагани аниқ, акс ҳолда яна бошқа бир янгиликдан бохабар бўлган бўларди. Бир ҳисобда шуниси ҳам маъқул, бўлмаса эртагача ич-этини еб қўярди бояқиш!
Мен ўзимни бепарво тутдим:
– Ким у киши?
Юртдошим менга ўсмоқчиланиб қаради:
– Сен?.. Ростдан ҳам ул зотнинг кимликларини билмайсанми? Ахир, Ислом оламида бармоқ билан санарли шайхларнинг бири-ку! Кеча-ю, кундуз китобга муккасидан кетган сендек одам билишинг керак! Нимангни мақташади, ҳайронман! – Таажжубланиб елкасини қисди у. Сўнг худди ўзига ўзи гапирган каби (аслида жиллақурса шу борада мендан усунлигини намойиш қилмоқ бўлиб) давом этди:
– Билмасанг, билиб қўй: бу одам давлат муҳофазасидаги шахс. Ниҳоятда обрўли олим. Худди президентлардек алламбало машиналарда юради. Ёнида ҳамиша танқўриқчилари... Лекин, жа-а-а-а зап иш бўлди-да, шу кишидан сабоқ тинглашимиз! Ҳали Ватанга қайтгач, тасоввур қилаяпсанми, биргина шунинг ўзи бизга қанчалик обрў олиб келишини?
Албатта, у кишининг сабоқларидан кўпроқ нарса ўргансак, унга амал қилсак ва буни юртда кўрсата олсак ҳурматимиз икки ҳисса ошади. Бунинг учун эса ўқиш керак!
Хаёлимдан кечган бу гапларни унга айтиб ўтирмадим – бефойда! Қанча баҳслашганмиз, жиққамушт бўлганмиз – ўз билганидан қолмаган. Сабоқдошим жағи-жағига тегмай жавраркан, мен унга синчиклаб қарадим. Ватанда таниқ, нуфузли бир кишининг ўғли. Бирор-бир масалада ками йўқ! Илм ўргансин, ҳаётни кўрсин деб, отаси уни шу ёқларга йўллаган, лекин унда илмдан кўра чилимга иштиёқ кучли. Мисрнинг ғарбча ҳаётига қизиқиши зўр. Ҳаттоки, айни пайтда ҳам улуғ шайхнинг сабоқлари эмас, ўша сабоқлардаги иштироки унинг учун муҳим.
– Менга қара, – деб қолди у дабдурустдан, – балки шайх отамни танир-а? Дадам ҳам аҳён-аҳён хорижда бўлиб турадиган қандайдир йиғинларга бориб турадилар – учрашиб қолишган бўлишлари мумкин-ку? “Сиз фалончининг ўғлимисиз” деб сўраб қолса-я! Агар шундай бўлиб чиқса зап иш бўларди-да! – Мазза қилиб керишишидан ҳозир нималар ҳақида ўйлаётганини пайқаш қийин эмасди. Кейин: – Агар шайх менга бир бор эътибор қаратса, – деди-да, узоқ эснади. Шу орада: “ҳали мен билан бир хонада турганингдан фахрланиб юрасан” дея бошлаб қўйган фикрига якун ясади у.
Эртаси куни дарс бошланиши арафасида ҳам гап-сўзлар, асосан, улуғ шайх ва унинг сабоқларини тинглаш бизга насиб этгани ҳақида борди. Бугун дарс сўнгида шайхга мурожаат этиш имкониятига эга бўлганим ҳақидаги хабардан воқиф бўлган дўстларим эса келиб мени табриклаб, қўлларимни сиқиб кетишар, ёнимда турган Мамат бўлса гап нимада эканини англамай, каловаланарди.
Ниҳоят орзиқиб кутилган фурсат келди. Улкан аудиториянинг эшиклари оҳиста очилиб, ичкарига аввал қора дипломат кўтарган норғул йигит кирди. Ортидан ёши саксонларни қоралаб қолган, эгнида узун арабий оқ либос; устидан кулранг нимча кийган, бошида – атрофларига оқ зардан жило берилган оппоқ қалпоқ, оёғида қоп-қора ялтироқ ковуш илган киши кириб келди. Оламга машҳур Мустафо ад-Доур мана шу киши эди. У қариликданми ёки бошқа бир сабабданми бўйнини эгиб олган, нигоҳлари ерга қадалган; ҳаттоки саломимизга ҳам жавобан бошини кўтармади – енгилгина таъзим бажо келтирди холос.
Шайхнинг таърифини келтирганларича бор экан. У ёрдамчиси чиқиб кетгач, оҳиста аммо мафтункор қироат билан сўз бошлади: “Инсоннинг умри тақрибан азон ва намоз орасидаги фурсатдан иборат. Тақво аҳли мана шу дамда покланиб, ибодат тадоригида бўлади. Ислом илм демакдир. Башарти қулоғимизга азон айтилган фурсатдан то бошимизда жаноза намози ўқилгунга қадар покланиш, жаннат ҳаваси билан яшаш имконимиз бор. Ўткинчи дунёнинг ҳою ҳавасларига алданмаган, ҳақ йўлдан чалғитувчи иллатларга булғанмаган мўмин ва муслималар, шубҳасиз охират саодатига эришгайлар, инша Аллоҳ!..”
Кеча Маматнинг қитиқ патига тегиш учун, жўртага шайхни танимаганга олгандим. Аслида, университетниг ҳар бир талабаси бу хусусда керагидан ортиқроқ маълумотга эга эди. Шайхнинг тоблари бўлмай, соғликлари ёмонлашгани туфайли кейинги икки-уч йил мобайнида сабоқлари тўхтаб қолгани ҳақида аҳён-аҳён таассуф билан эслаб туришарди. Нақшбандия тариқатини тутиб, пиру комиллик мартабасига эришган бул зотнинг узоқ муолажалардан кейин яна қадрдон даргоҳга қайтишлари ва бизнинг у кишидан сабоқ тинглашга ноил бўлганимиз – тақдирнинг туҳфаси эди.
Пирнинг фақат ўзигагина хос жиҳатлари бор, масалан ул зот ҳеч қачон суҳбатдошииниг кўзига тик қарамас, бу ҳақда сўраганларга: “Самовий юксаклик истаги осмонга термулиш билан қондирилмас; оёғинг остига боқ – қоқилиб кетма тағин”, дея жавоб қайтарар эканлар. Яна бир усуллари, ўз мартабаларини билгани ҳолда, университетда энг билимдон талаба дея эътироф этилган илму толибга ўзлари билан мулоқот қилишга ижозат берар эканлару, ўтган ўқув йили якунига кўра шу мартабага каминани муносиб кўришибди.
Бу пайтга келиб Мамат ҳам янгиликдан воқиф бўлган, қизғанчиқлиги шундоққина ёвқараш нигоҳларидан сезилиб турарди. У бир варақчага хат ёзиб олдимга суриб қўйди. Унда юртдошимнинг айни дамдаги изтироблари ифода этилганди: “Ишқилиб, хол қўйиб қўйма тағин!”.
Устоз маърузасини тугатиб, бир муддат сукут сақлаб турди-да, сўнг: “Савол?” – деди дабдурустдан. Бу дарс итмомига етганидан дарак, менинг галим келганига ишора эди. Довдираб қолдим. Нутқ ирод этишларига маҳлиё бўлиб вазифамни деярли унутган эканман. Шундан ўзимни таништириш ёдимдан кўтарилиб, ҳозирги дарс тавридан келиб чиқиб, тилимга келган бир саволни таваккал ифода этдим:
– Тақсир, биз узоқ юртлардан келиб шунда таҳсил олмоқдамиз. Илм ўрганмоқдамиз. Аммо, ташқаридаги ҳаётда бизни чалғитувчи унсурлар бисёр. Исломнинг тараққий этмоғи учун шу иллатларга давлат йўли билан, куч ишлатиб барҳам берилса бўлмасми? Беҳаёликлар, бузуқиликлар, экстремистик ғояларни таг-туги билан суғуриб ташлаган дуруст эмасми?
– Шайх мулоҳазакор сукут билан мени тинглади, сўнг: “Ўзингизни таништиринг – қаерликсиз?” – деб сўради совуққина қилиб. Маматга шу асно жон кирди. “Аттанг” деган маънода бошини чайқади: “Назаримда расво қилдинг!” – оҳиста шивирлади у, кесатиқ оҳангида.
Ножўя иш қилиб қўлга тушган одамдек қизариб кетдим. Устоз томонга қарашга ботинолмадим: менга у ҳам ҳозир бошини қуйи эгганча, “бамаънироқ савол берадиган бошқа бир дурустроқ одам йўқмиди?” – деб афсусланаётгандек бўлиб туюлди. Бўлар иш бўлди, шайхнинг сўровига жавоб қайтардим. Исми шарифимни, ўзбекистонлик эканимни айтдим.
Барчанинг нигоҳи шу лаҳзаларда шайхга қадалган, камина ҳам ўзимни таништира туриб, бошимни озод кўтариб унга боқдим: “Нима келса ўзимдан кўраман!” Урвоққина бўлиб ўтирган устознинг ҳар бир ҳатти-ҳаракати, танасида кечаётган ҳар бир ўзгариш назаримиздан қочиб қутулмас, шундан унинг илкис қалтираб кетганини ҳамма илғади. Столга суяниб аста ўрнидан турди. Ҳеч қачон талабаларига тик қарамаган устоз оҳиста бошини кўтариб, мен томонга боқди. Афтидан роса жаҳлланибди! Камина шу лаҳзаларда ер ёрилса, унинг қаърига кириб кетишга тайёр эдим. Қолаверса, Мамат бу ишга бажонидил қарашиб юборган бўларди. Хаёлимдан нуқул: “Тамом! Ҳаммаси тамом. Пачава қилдим!” деган бадбин ўйлар кечмоқда эди. Шу пайт шайх кафтини кўксига босиб, енгилгина таъзим айлади-да:
– Улуғ муҳаддис Имом ал Бухорий авлодларига чексиз ҳурмат ва эҳтиромимни қабул айланг! – деди. Унинг хира тортиб қолган кўзларида самимий бир чўғ яллиғланганини кўрдим. Кутилмаган бу каби мулозаматдан довдираб қолгандим. Йиғлаб юборишдан ўзимни зўрға тийиб турардим.
Устоз эҳтиёткорона яна курсисига чўкди-да, яна аввалги ҳолатига қайтди.
– Биласизми, “Нилуфар”нинг ватани қаер? – саволимга савол билан юзланди у. Ўртага бир оз жимлик чўкди. Қўшалоқ саволлар исканжасида қолдим: бир пайтнинг ўзида ҳам “Нилуфар”нинг ватани қаер? ҳам “устоз жавоб кутаяптими ёки мушоҳадага ундади”, – деган жумбоққа ечим ахтармоқда эдим. Бир қарорга келиб улгурмай шайхнинг ўзи гапни илдириб кетди.
– Билиб қўйинг, “Нилуфар”нинг ватани – ботқоқ! Оҳу чаманларга ярашиқ жонивор эса-да, манзил-макони тошлоқ. Илло, иккиси ҳам ўзига гард юқтирмайди. Ҳар иккиси ноёб ва бетакрор мавжудот. Ҳар иккисининг васлига етишмоқ учун, ҳою ҳавас каби домига тортиб турган ботқоқдан, илон изи каби чигал сўқмоқдан кечиб ўтиш талаб этилади. Бинобарин Аллоҳ сиз ва бизнинг қалбимизда, нафс иллатларини, ҳою ҳавас зиллатларини енгибгина унга етишишимиз мумкин. Илм бу йўлда сизга ҳидоят бўлғуси...
Ташқарида қўнғироқ чалинди. Бу дарс тугаганидан дарак, аммо, у менинг назаримда талабалик ҳаётимда янги саҳифа очилганидан жар солаётгандек бўлиб туюлди...
Давоми бор...
Фозил Тиловатов,
Ҳадис илми мактаби матбуот котиби.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа