25 Ноябр, 2024, 24 Жумадул аввал, 1446
25 Ноябр, 2024, 24 Жумадул аввал, 1446
*** Ҳайит намозлари ҳукми ва шартлари ***
Ҳайит намозлари жума намози фарз бўлган кишиларга вожибдир. Фақат хутба ҳайит намозларида суннатдир.
Хутбани ҳайит намозидан аввал ўқиш ёки хутба ўқимасдан ҳайит намозини ўқиш карохат билан жоиздир.
*** Рамазон ҳайитининг мустаҳаблари ***
Рамазон ҳайитида қуйидаги ўн уч нарса мустаҳабдир:
Ҳайит намозидан аввал масжидда, уйда ва намоздан сўнг эса масжидда нафл намоз ўқиш макруҳдир.
*** Ҳайит намозининг вақти ***
Ҳайит намозининг вақти, қуёшнинг бир ёки икки найза бўйи (уч ё тўрт метр) кўтарилишидан бошлаб то заволигача бўлган вақтдир.
*** Ҳайит намозларини ўқиш тартиби ***
Ҳайит намозига ният қилиб, такбири таҳрима айтилади. Сўнгра қўллар боғланиб сано ўқилгач, уч марта такбир айтилади ва ҳар бирида қўллар кўтарилади, биринчи ва иккинчи такбирларда қўлни пастга қўйиб юбориб, учинчисидан сўнг боғланади.
Сўнгра хуфя «Аъузу» ва «Бисмиллаҳ»ни айтгач, жаҳран Фотиҳа ва зам сура ўқийди ва руку қилади. Ҳайит намозларининг дастлабки ракатида Аъло сурасини ўқиш мандубдир, иккинчи ракатни «Бисмиллаҳ» билан бошлаб Фотиҳа ва зам сура ўқигач, биринчи ракатда бўлганидек, қўлларни кўтарган ҳолда, уч марта зиёда такбир айтилади. Учала такбирда ҳам қўллар кўтарилгач, ёнига қўйиб юборилади ва тўртинчисида рукуга борилади. Намоз ўқиб бўлингач, хатиб хутба ўқийди ва унда фитр садақасининг ҳукмини тушунтиради. Ҳайит намозини имом билан бирга ўқий олмаган киши (сўнгра) қазосини ўқимайди. Ҳайит намозини ўқиш бирор узр туфайли, фақатгина иккинчи кунга кечиктирилиши мумкин.
*** Қурбон ҳайтининг ҳукми ***
Қурбон ҳайитининг ҳукмлари айнан Рамазон ҳайитининг ҳукмлари кабидир. Фақат (киши ширинлик) ейишни намоздан кейинга қолдиради ва (масжидга кетаётганида) йўлда такбирни баланд овоз билан айтади. Имом хутбада Қурбонлик ҳукмларини ва ташриқ такбирини тушунтиради. Намоз бирор-бир узр туфайли уч кунгача кечиктирилиши мумкин.
***Ташриқ такбирининг ҳукми, муддати ва кимларга вожиб бўлиши***
Ташриқ сўзининг луғавий маъноси «қуёш нурида гўштни қуритиш» деганидир. Арабларда ҳайитнинг биринчи, иккинчи, учинчи кунлари қурбонлик гўштларини қуритиш одат бўлгани учун бу кунларга ташриқ кунлари деб ном берилган. Баъзи олимларга кўра, бу сўзнинг «жарангдор овоз билан такбир айтиш» деган маъноси ҳам бор.
Арафа куни бомдод намозидан бошлаб, ҳайитнинг тўртинчи куни аср намозигача (аср намози билан биргаликда 23 вақт) ҳар фарз намоз ўқилганидан сўнг, мунфарид (якка намоз ўқувчи), жамоат, имом, муқим, мусофир, шаҳарлик, қишлоқлик, аёл ва эркак ҳар бир намозхонга ташриқ такбирини айтиш вожибдир. Бутун Ислом ўлкаларида фатво шунга кўрадир.
*** Ташриқ такбири ***
Ташриқ такбири қуйидагича:
Аллоҳу акбар, Аллоҳу акбар, ла илаҳа иллаллоҳу валлоҳу акбар, Аллоҳу акбар ва лиллаҳил ҳамд.
Изоҳ: Пайғамбаримиз, соллаллоҳу алайҳи ва саллам, арафа куни бомдод намозида жамоатга юзланиб: «Шу кунларда сиз айтадиган ва Пайғамбар ҳам айтган энг хайрли сўзлар «Аллоҳу акбар, Аллоҳу акбар, ла илаҳа иллаллоҳу валлоҳу акбар, Аллоҳу акбар ва лиллаҳил ҳамд» сўзларидир» деганлар.
Ривоятга кўра, ташриқ такбирининг тарихи шундай: Ҳазрат Иброҳим, алайҳиссалом, ўғли Исмоилни, алайҳиссалом, Аллоҳ учун қурбон қилмоқчи бўлган пайтда бирдан Жаброилнинг, алайҳиссалом, бир қўчқор билан тушишлари Иброҳимни, алайҳиссалом, қўрқитади. Жаброил, алайҳиссалом, ерга тушар экан, «Аллоҳу акбар» дейдилар. Ўзини қўлга олган Иброҳим, алайҳиссалом, эса «Аллоҳу акбар ва лиллаҳил ҳамд», деб жавоб берадилар.
*** Қуёш тутилганида ўқиладиган намоз ***
Қуёш тутилганида нафл намозга ўхшаш икки ракат намоз ўқиш суннатдир. Бу намоз азон ва иқоматсиз, хутбасиз, махфий қироат билан, жума имоми, давлат бошлиғининг вакили имомлигида ўқилади. Ҳар икки ракатнинг руку ва саждаларини узунроқ қилиш суннатдир. Намоздан сўнг имом қиблага қараб ўтириб ёки жамоатга қараб тик туриб, қуёш очилгунча дуо қилади, жамоат омин деб туради. Имом бўлмаса қуёш тутилганидаги намоз жамоатсиз ўқилади.
Изоҳ: Ривоятга кўра, Пайғамбаримиз, соллаллоҳу алайҳи ва саллам, даврларида бир куни қуёш тутилди, у киши халқни тўплаб, икки ракат намоз ўқишди. Бу намозда узоқ қиёмда турганидан сўнг руку қилдилар, рукуда узоқ вақт қолдилар, сўнг сажда қилдилар, узоқ муддатли бир саждадан сўнг иккинчи ракатга турдилар, иккинчи ракат ҳамм жута чўзилди ва намоз тугади, Қуёш очилди.
Бу ҳақда Пайғамбаримиз, соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Бу Аллофнинг қулларини ўз қудрати билан қўрқитиши – ибрат олинадиган ҳодисадир. Қуёш тутилишини кўрсангиз, энг яқин фарз намозга ўхшаш намоз ўқингизлар», деганлар.
*** Ой тутилганида ўқиладиган намоз***
Кундуз пайтидаги қоронғу зулмат, шиддатли шамол ёки қаттиқ қўрқув (зилзила, оғир юқумли касаллик ва ой тутилиши) ҳолатида ҳар ким якка ҳолда икки ракат нафл намоз ўқийди.
Қуёш ва ой тутилганида икки ракат нафл намоз ўқиш суннатдир. Бу эса мусулмонларнинг бу ҳодисалардан дахшатга тушиб, қўрқишларидан далолат бермайди. Қуёш ва ой Аллоҳнинг буюк неъматларидандир. Бири кундуз, бири кечани ойдинлатади. Бу неъматларнинг фойдаларини олимлар ҳали тўлиқ ўрганмаганлар. Гўё улар йўқ бўлгандек туюладиган тутилиш асносида бу неъматларнинг Яратувчисига шукр қилиш, намоз ўқиш лозимдир.
*** Ёмғир сўраш дуоси ***
Истисқо Аллоҳ таолодан истиғфор тилаб, махсус ҳолда ёмғир ёғдиришини сўрашдир. Истисқода намоз жамоат билан ўқилмайди. Кетма-кет уч кун эски, тоза, ҳатто солинган кийимларни кийиб, бўйни эгик, тавозеъ ва хушуъ билан, яёв холда чўлга (сахрога) шаҳар ва қишлоқ ташқарисига чиқиш, чиқишдан олдин ҳар кун садақа бериш мустаҳабдир. Болалар ва кекса кишиларни, болали ҳайвонларни ҳам олиб чиқиш мустаҳабдир.
Изоҳ: Чунки улар раҳматнинг тушишига (ёмғир ёғишига) сабабчи бўладилар. Пайғамбаримиз, соллаллоҳу алайҳи ва саллам: «Сизнинг орангиздаги заифлар, муҳтожлар кундалик ризқингизни таъминлаяптилар ва (улар туфайли) мушкул шиларингизда керакли ёрдамни олмоқдасиз», дедилар. Бошқа бир ҳадиcдa эса: «Аллоҳдан қўрқувчи ёшлар, ўтловчи ҳайвонлар, бели букик қариялар, она сутидан ажрамаган бегунаҳ, гўдаклар бўлмаса эди, устингизга самодан балолар ёғарди», деганлар.
Маккаи Мукаррама ва Қуддус халқи истисқо учун шаҳар ташқарисида эмас Масжидул Ҳаром ва Масжидул Ақсода тўпланадилар, Пайғамбаримизнинг, соллаллоҳу алайҳи ва саллам, шаҳарлари Мадинада халқ Қубо масжидига йиғилади.
Қиблага қараб, имом тик турган ҳолатда қўлини кўтариб дуо қилади. Жамоат қиблага қараб ўтирган жойида «Омин» дейди ва ушбу дуо ўқилади:
Аллоҳумма асқина ройсан муғисан ханиан мариан, ғодақон ажилан ғойро роисин мужиллилан соҳҳан табакан даиман.
Маъноси: Аллоҳим! Бизга бизни шиддатдан қутқарувчи, зоҳирий ва ботиний фойдали, мўл, баракали ҳар ённи ўз ичига олган, ҳаp ёнга оқадиган, ҳаp ённи ҳўл қиладиган давомий ёмғирни бергин.
Бу ва бунга ўхшаш дуолар махфий ёки жаҳрий ўқилади. Истисқода кийим тескари қилинмайди. Дуода зиммий (мусулмон блмаган) киши иштирок этмайди.
Ҳазрати Ойишадан ривоят қилинишига кўра, бир куни халқ Пайғамбаримизга, соллаллоҳу алайҳи ва саллам, ёмғир ёғмаётганидан шикоят қилди. Пайғамбаримиз, соллаллоҳу алайҳи ва саллам, майдонда минбар қуришни буюрдилар ва бутун халқнинг тўпланиши учун бир кунни тайинладилар. Тайинланган кун қуёш чиқиб-чиқмай ўрнатилган минбарга Пайғамбаримиз, соллаллоҳу алайҳи ва саллам, чиқиб ўрнашиб, такбир ва Аллоҳга ҳамду сано айтгач, халққа юзланиб:
«Эй халқ, сиз менга келиб, ерларингизда қурғоқчилик бўлгани, вақтида ёмғир ёғмаётганидан шикоят қилдингиз. Аллоҳим сизга дуо қилишингизни буюрди, истагингизни бажаражагини ваъда қилди» дедилар. Сўнг: «Ҳамд оламларнинг Парвардигорига хосдир. У сақловчи ва кечирувчидир, ҳисоб-китоб кунининг Эгасидир. Ундан бўлак илоҳ йўқдир ва у хоҳлаганини қилгувчидир. Аллоҳим сен бойсан, биз эса сенга муҳтож фақирлармиз, бизга ёмғир бер ва уни бизга хайрли айла» деб дуо қилдилар. Кейин қўлларини осмонга кўтардилар (кўлтиқлари кўринди) устларидаги кийимни тескари кийиб, халққа юзландилар, минбарда узоқ муддат бу вазиятда туриб, кейин пастга тушиб, икки ракат нафл намоз ўқидилар. Намоздан кейин шаррос ёмғир ёғмагунча масжидга қайтмадилар. Кучли ёмғир бошлангач, халқ пана жой ахтариб, тарқалишганида, олд тишлари кўринадиган ҳолда кулдилар ва «Гувоҳлик бераманки, Аллоҳ ҳар ишга қодирдир ва яна гувоҳлик бераманки, мен унинг қули (бандаси) ва элчисидирман», дедилар.
Зиммийларни (мусулмон бўлмасалар-да, исломий ўлкада жизя ва хирож тўплаб яшовчилар) дуога чиқармаслик сабаби, агар дуодан сўнг ёмир ёғса, авом халқ уларнинг дуолари ҳам қабул бўлиб, ёмғир ёғди, уларнинг дини ҳам ҳақ экан, деб ўйлаб, имонлари сусайишидан сақланишидир.
*** Хавф (қўрқув) намози ***
Ҳукми ва сабаби
Хавф намозини фақат душман ва йиртқич ҳайвон олдида ёки сув тошқини ва ёнишдан қўрқиш ҳолатида ўқиш жоиздир.
Бутун жамоат бир имомга эргашишни хоҳласалар, имом жамоатни иккига бўлади.
Бир гуруҳни душман қаршисида қолдиради, бошқа гуруҳ билан намоз ўқишни бошлайди. Ўқиладиган фарз намоз икки ракатли бўлса бир, тўрт (ёки уч) ракатли бўлса, икки ракат ўқиганидан сўнг, биринчи жамоат душман олдига боради. Уларнинг ўрнига иккинчи гуруҳ келиб, имомга эргашади. Имом намознинг қолган қисмини ўқиб, ўзи салом беради. Иккинчи гуруҳ, душман олдига қайтгач, биринчи гуруҳ ўринларига қайтиб, Қуръон ўқимасдан намозларини тугатадилар, салом бериб душман олдига қайтадилар. Иккинчи жамоат ҳам намознинг қолган қисмин жойларига қайтиб ёки душман қаршисида, холироқ жойда ўқиб тугатади.
Изоҳ: Намозларининг иккинчи қисмини ёлғиз ўқийдиган пайтда биринчи гуруҳ лоҳиқ, иккинчиси масбуқ эди, шунинг учун биринчи гуруҳ намознинг иккинчи қисмида Қуръон (қироam қилмайди) ўқимайди, иккинчиси ўқийди. Маълумки, масбуқ намознинг бошида имомга етишолмаган кишидир. Бу киши имомнинг саломидан сўнг намознинг етишолмаган қисмини ўзи қироат билан ўқиб тугатади. У ҳолда, ҳукмга кўра, масбуқ ҳолатида бўлган иккинчи жамоат намознинг имом билан қилмаган қисмини қироат қилиб тамомлайди. Лоҳиқ эса намозни имомга эргашиб бошлаган бўлса ҳам, қандайдир сабаб билан намознинг бошқа қисмини имом билан ўқимаган кишидир. Бу киши имомнинг саломидан кейин, намознинг ўқилмаган қисмини қироатсиз тугатади. Биринчи гуруҳ намознинг биринчи қисмини ўқиб, душман олдига қайтганига кўра, намознинг иккинчи қисмини ўқиш чоғида лоҳиқ ҳукмида бўла ди. Шунинг учун қироат қилмайди.
Такрорлаш учун саволлар
Қуйидаги саволларга ўйлаб, жавоб беринг:
КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:
РЎЗА КИТОБИ:
Рамазон рўзаси фарз бўлиш сабаби;
Ҳукми ва фарз бўлишининг шартлари;
Рўза тутишнинг вожиб бўлиш шартлари;
Рўза тутишнинг дуруст бўлиш шартлари учта;
Рукни;
Рўза тутиш натижаси;
Рўзанинг сифати ва қисмлари;
Рамазон ойининг кўриниши ва шубҳали кун Рамазон қандай собит бўлади?
Ойни кўриш;
Ой (ҳилол);
Рўзани бузмайдиган нарсалар;
Рўзани бузиб, қазо ва каффоратга сабаб бўладиган ҳолатлар;
Каффоратни бекор қилувчи ҳолатлар;
Рўза каффорати;
Каффоратларнинг бирлашуви;
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
46 - وَمَنْ يَنْوِ ارْتِدَادًا بَعْدَ دَهْرٍ
يَصِرْ عَنْ دِيْنِ حَقٍّ ذَا انْسِلاَلِ
Маънолар таржимаси:
Кимки бирор замондан сўнг муртад бўлишни ният қилса, (шу лаҳзанинг ўзидаёқ) ҳақ диндан пинҳона чиқиб кетганга айланади.
Назмий баёни:
Кимки муртадликни ният-қасд этар,
Шу ондаёқ пинҳона ҳақ диндан кетар.
Луғатлар изоҳи:
مَنْ – шарт исм.
يَنْوِ – шарт феъли. Охиридаги ي си ҳазф қилиниши билан мажзум бўлиб турибди. Ният ташдидли نِيَّةٌ ва ташдидсиз نِيَةٌ шаклларида келади, луғатда “қасд қилиш”, “азму қарор қилиш” маъноларини англатади.
اِرْتِدَادٌ – луғатда “орқага қайтиш”, “тарк этиш” маъноларини англатади. Шу маънода Ислом динидан қайтган киши муртад дейилади.
بَعْدَ – зарф.
دَهْرٍ – калимаси “замон”, “аср”, “узун умр” маъноларини англатади.
يَصِرْ – жавоб шартликка кўра жазм бўлиб турибди.
عَنْ – жор ҳарфи مِنْ маъносида келган.
حَقٍّ دِيْنِ– музоф, музофун илайҳ. Ҳақ дин деган сўз билан Ислом динининг сифати баён қилинган.
انْسِلاَلِ – бу масдар бирор жойдан билдирмасдан чиқиб кетишга нисбатан ишлатилади.
Матн шарҳи:
Ушбу матнда Ислом динидан қайтишни ният қилган кимсанинг муртад бўлиши баён қилинган. Бу масала ўта нозик бўлганидан матнда келган ҳар бир калимани диққат билан атрофлича ўрганиб чиқишни тақозо қилади. Муртад бўлишни ният қилса, дейилди. Ният қалбнинг иши бўлганидан аввало қалбда ниятгача бўлган босқичлар ҳам борлигини билиб олиш лозим.
Қалбнинг бирор нарсага қандай боғланиши ҳақида Ибн Ҳажар раҳматуллоҳи алайҳ Ибн Аби Жамрадан қуйидаги ривоятни келтирган: қалбга келадиган нарсалар қуйидаги тартибда бўлади:
1. اَلْهَمَّةُ (кўнгилга келиш);
2. اَللَّمَّةُ (истак пайдо бўлиш);
3. اَلْخَطَرَةُ (ўй-фикр келиш);
4. اَلنِّيَّةُ (ният қилиш);
5. اَلاِرَادَةُ (қасд қилиш);
6. اَلْعَزِيمَةُ (азму қарор қилиш).
Яъни дастлаб бирор маъно кўнгилга келади, сўнгра ўша маъно кучаяди, кейин эса у ҳақида турли ўй-фикрлар келади. Ушбу учта босқич банданинг ихтиёридан ташқарида бўлгани учун улар ҳақида банда масъул қилинмайди.
Аммо булардан кейинги ният, қасд қилиш ва азму-қарорлар банданинг ихтиёри билан вужудга келгани учун булар ҳақида банда жавобгар бўлади.
Демак, қайси бир мўмин киши миссионерлар таъсирига тушибми ё бошқа бир сабаблар туфайлими, маълум бир муддатдан кейин қисқа вақт бўлсин ёки кўпроқ вақт бўлсин, ўз ихтиёри билан Исломдан чиқишини ният қилса (Аллоҳ сақласин), келажакда муртад бўлишни ният қилаётган бўлса-да, ўша ондаёқ диндан чиқиб кетган ҳисобланади. Чунки Исломни дин деб қабул қилиб, охиратга ишонган ҳар бир мўмин бандага келтирган иймонида собит туриш буюрилган:
“Эй, иймон келтирганлар! Аллоҳга, Пайғамбарига, (шу) Пайғамбарига нозил қилган Китоб (Қуръон)га ҳамда илгари нозил қилган Китобга иймон келтирингиз!”[1].
Яъни иймон келтирганларга қарата яна иймон келтиринг, дея буюрилиши, эй иймон келтирганлар, келтирган иймонингизда собитқадамлик билан бардавом бўлинглар маъносини англатади. Чунки ишонган нарсаси тўғрисида қатъи эътиқодда туриш иймон тақозосидир. Агар банда ушбу қатъи эътиқодига қарши боришни ният қилса, бу нияти қалбидаги тасдиқни йўққа чиқаради, тасдиқни йўққа чиқаришга рози бўлиш эса ўзининг куфрга кетишига рози бўлишдир. Куфрга рози бўлиш эса куфр бўлади. Шунинг учун билиб-билмасдан бундай ишга дучор бўлган кимса дарҳол калимаи шаҳодат қайтариб, тавбага шошилиши лозим бўлади.
Аммо ушбу масаланинг тескариси бундай эмас. Яъни кофир одам бир муддатдан сўнг мўмин бўламан, деб ният қилса, то иймон келтирмагунича куфрдан чиқмайди. Чунки воз кечиш ниятнинг ўзи билан ҳосил бўлади, иш-ҳаракат эса ниятнинг ўзи билан ҳосил бўлмайди. Бунинг мисоли муқимлик билан сафарга ўхшайди, мусофир киши муқимликни ният қилишнинг ўзи билан муқимга айланади, чунки муқимлик сафардан воз кечишдир. Воз кечиш ниятнинг ўзи билан ҳосил бўлади. Муқим киши эса ёлғиз ниятнинг ўзи билан мусофирга айланмайди, у яшаб турган жойидан ажралиб чиққанидан кейин мусофирга айланади. Чунки сафар иш-ҳаракатдир, иш-ҳаракат ёлғиз ниятнинг ўзи билан ҳосил бўлмайди. Ислом иш-ҳаракатдир, шунга кўра мусофир ниятнинг ўзи билан муқимга айланиб қолганидек, мусулмон киши ҳам куфрни ният қилишнинг ўзи билан кофирга айланади. Кофир эса, муқим киши сафарга чиқмагунича, ниятнинг ўзи билан мусофирга айланиб қолмаганидек, то иймонга иқрор бўлмагунича, мўминга айланмайди...”[2].
Бепарволикнинг аянчли оқибати баёни
47 - وَلَفْظُ الْكُفْرِ مِنْ غَيْرِ اعْتِقَادٍ بِطَوْعٍ رَدُّ دِيْنٍ بِاغْتِفَالِ
Маънолар таржимаси:
Эътиқод қилмасдан (бўлса-да) ўз ихтиёри билан куфр (сўз)ни талаффуз қилиш ғафлат билан динни рад этишдир.
Назмий баёни:
Эътиқодсиз ихтиёр-ла куфрни айтиш,
Демишлар: ғафлат-ла ҳақ диндан қайтиш.
Луғатлар изоҳи:
لَفْظُ – мубтадо. Лафз луғатда “чиқармоқ”, “талаффуз қилмоқ” каби маъноларни англатади. Истилоҳда икки хил таъриф берилган:
1. Инсон талаффуз қилган нарса;
2. Талаффуз қилган ё қилмаганидан қатъи назар унинг ҳукмидаги нарса.
الْكُفْرِ – музофун илайҳ.
مِنْ – “табйиния” (фарқлаш) маъносида келган жор ҳарфи.
غَيْرِ– сифат.
اعْتِقَادٍ – жор мажрур لَفْظُ га мутааллиқ.
بِ – “сабабия” маъносидаги жор ҳарфи.
طَوْعٍ – жор мажрур لَفْظُ га мутааллиқ. طَوْعٍ масдари луғатда ихтиёрий равишда бўйунсуниш маъносини ифодалаш учун ишлатилади.
رَدُّ – хабарликка кўра раф бўлиб турибди. Луғатда “қайтариш”, “инкор қилиш” маъноларини англатади.
دِيْنٍ – музофун илайҳ. Дин калимаси луғатда “тоат”, “мукофот” маъноларини англатади. Истилоҳда эса “ақл эгаларини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларидаги нарсани қабул қилишга ундайдиган илоҳий қонун – дин деб аталади”.
Ислом дини ва Ислом миллати ўртасидаги фарқ қуйидагичадир:
– Унга итоат этилиш жиҳатидан дин деб номланади, яъни итоат этиладиган илоҳий ҳукмлар Ислом дини дейилади;
– Унга жамланиш жиҳатидан миллат деб номланади, яъни Ислом дини ҳукмларига итоат этувчилар Ислом миллати дейилади.
بِ – “мусоҳаба” (бирга бўлмоқ) маъносидаги жор ҳарфи.
اغْتِفَالِ – жор мажрур رَدُّ га мутааллиқ. اِغْتَفَلَ феъли ғофил ҳолатда эътиқод қилишга нисбатан ишлатилади.
Матн шарҳи:
Халқимизда “Ўйнаб гапирсанг ҳам ўйлаб гапир” деган ҳикматли сўз бор. Сўфи Оллоҳёр бобомиз тилга ўта эҳтиёт бўлиш лозимлиги ҳақида шундай насиҳат қилган:
Ёмон тил икки оламда зарардир,
Гоҳи исён, гоҳи хавфу хатардир.
* * *
Ёмон тил шумлиғи ки, жонга урғай,
Гоҳи жондин ўтиб иймонға урғай.
Яъни ёмон тил дунё-ю охиратда кишига зарар етказади. Унинг ёмонлиги гоҳида эгасининг бошига етса, гоҳида диндан чиқишига сабаб бўлади. Эътиқодга тааллуқли сўзларни яхши билмасдан гапириш мумкин эмаслигини ҳар бир мусулмон киши яхши англаши лозимдир. Ўший раҳматуллоҳи алайҳ ихтиёрий равишда куфр сўзини талаффуз қилиш диндан қайтиш эканини айтган. Ушбу баҳсга алоқадор масалалардан бири куфр калимасини мажбуран айтган кишининг иймони тўғрисидаги сўзлардир. Мажбурдан куфр калимасини айтган кишилар ҳақида турли хил қарашлар бор. Қалби иймонга тўлиқ бўлгани ҳолда, рўпарасидаги аниқ ўлимдан қутулиш учунгина ўзини иймондан қайтган қилиб кўрсатиш куфр бўлмаслиги ояти карима билан собит бўлган:
“Ким Аллоҳга иймон келтирганидан кейин (яна қайтиб) кофир бўлса (ҳолига вой!) Лекин кимнинг қалби иймон билан хотиржам ҳолда (куфр калимасини айтишга) мажбур қилинса, у мустаснодир. Аммо кимки кўнгилни куфрга очса, бас, у (каби)ларга Аллоҳ (томони)дан ғазаб ва улкан азоб бордир”[3].
Яъни кимки иймон келтирганидан сўнг куфр калимасини тилга олса, кимки куфрга рози бўлиб, унга кўксини очса, ундайларга жаҳаннамнинг қаттиқ азоби етади. Аммо қалби иймонга лимо-лим бўла туриб куфр калимасини айтишга мажбурланганларга бундай азоб бўлмайди. Муфассирлар ушбу ояти каримани Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу ҳақида нозил бўлган, – дейишган. Мушриклар у зотни тутиб азоблашганида у зот қаттиқ зўрланганидан улар хоҳлаётган нарсани мажбур ҳолатда айтиб қўйган. Шунда инсонлар: “Аммор кофир бўлди”, дейишган. Аммор розияллоҳу анҳунинг ўзлари ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ёнларига йиғлаб келганда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга: “Қалбингни қандай ҳис қиляпсан, деганлар. У иймонга лимо-лимлигини айтган. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга: “Агар улар қайтарсалар, сен ҳам қайтаргин”, – деганлар.
Шу ўринда улуғ саҳобалардан бири бўлган Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳунинг таржимаи ҳоли билан танишиб чиқиш фойдадан холи бўлмайди.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳунинг таржимаи ҳоли
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу Арабистон яриморолидаги Тиҳома номли жойда ҳижратдан 54 ёки 57 йил олдин туғилган. Насаблари Аммор ибн Ёсир ибн Омир ибн Молик ибн Кинона ибн Қайс бўлган.
Бу зот Исломни энг аввал қабул қилганлардан бири бўлиб дастлаб Исломга кирганларнинг еттинчиси ҳисобланади.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг энг яқин саҳобаларидан бўлган. Уҳуд, Аҳзоб, Хайбар, Макка фатҳи ва Ҳунайн ғазотларида иштирок этган.
Отаси Ёсир Ямандан Маккага иш билан келиб шу ерда қолиб кетади. Абу Ҳузайфа ибн Муғийра Махзумийнинг чўриси Сумайяга уйланади ва ундан Аммор розияллоҳу анҳу туғилади.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу узун бўйли, кенг елкали киши бўлган.
Онаси Сумайя бинти Хоййат Исломдаги энг аввал шаҳид бўлган аёл ҳисобланади.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу “Дорул Арқам”да Исломни қабул қилган. Бу зот Исломга кирганидан сўнг отаси Ёсир, онаси Сумайя ва укаси Абдуллоҳлар ҳам мусулмон бўлганлар. Бу оила Исломни қабул қилганлари сабабли Қурайш мушриклари томонидан жуда қаттиқ қийноқларга солинган. Қурайшлик зодагонлар бу оилани қийнаш билан бошқа янги мусулмон бўлганларни ҳам қўрқитиб қўйишмоқчи бўлишган. Махзумийларнинг Ёсир розияллоҳу анҳунинг оиласига қилган қийноқлари ҳақида турли ривоятлар келган. Ҳатто Абу Жаҳл Исломдан қайтишдан бош тортгани учун Сумайяга найза санчади. Ёсирни ҳам ўлдирадилар. Шунга кўра Аммор розияллоҳу анҳунинг ота-онаси Исломдаги дастлабки шаҳидлардан бўлганлар. Уларнинг Аммор розияллоҳу анҳуга қилаётган қийноқлари шу даражага етганки, у қийноқнинг зўридан нима деётганини идрок қила олмайдиган даражага етган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу оила ҳақида “Сабр қилинглар, Ёсир оиласи, сизларга жаннат ваъда қилинган”, – деганлар. Мазкур қийноқлардан қолган оловнинг излари Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳунинг юзларида умрининг охиригача билиниб турган. Бу зот ҳақида қуйидаги оят нозил бўлган:
“Ким иймондан сўнг Аллоҳга куфр келтирса, – қалби иймон ила ором топа туриб зўрланганлар бундан мустасно – ким кўксини куфрга очса, бас, уларга Аллоҳдан ғазаб бор. Уларга улкан азоб бор”[4].
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу икки марта ҳижрат қилган. Қибла ўзгартирилишдан олдин намозни Байтул мақдисга қараб ўқиган саҳобалардан бири бўлган.
Бадр, Уҳуд ғазотларида қўшиннинг олдинги сафида туриб жанг қилган. “Байъатур ризвон”да ҳам қатнашган. Ямома ғазотида қулоқлари кесилиб кетган.
Кейинчалик Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу бу зотни Куфага волий қилиб тайинлаган.
Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи васалламнинг Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу ҳақларида айтган айрим сўзлари:
– “Аммор бошидан оёғигача иймон билан тўлдирилган, иймон унинг гўшти ва қонларига аралашиб кетган”;
– “Жаннат уч кишига муштоқдир: Алига, Амморга ва Салмонга”;
– “Сумайянинг ўғли икки иш ўртасидан албатта тўғрироғини ихтиёр қилади, шунинг учун унинг изидан юринглар”.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этганларидан сўнг доимо Али ибн Аби Толиб розияллоҳу анҳунинг ёнларида бўлган.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу ҳижрий 37 йилда Сиффин жангида Али розияллоҳу анҳунинг қўшини сафида жангга кирган ва Муовия ибн Абу Суфён розияллоҳу анҳунинг қўмондонларидан бири бўлган Абу Ғония Жуҳаний томонидан шаҳид этилган.
Сиффин жангида тўқсон ёшдан ошган Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳунинг ўлдирилишлари кўплаб мусулмонларнинг ҳақиқатни англаб етишларига ва Али розияллоҳу анҳунинг ёнларига қайтишларига сабаб бўлган. Чунки жангда қатнашганлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу ҳақида “Амморни ўлдирадиган боғий гуруҳнинг ҳолига вой, бу уларни жаннатга чақиради, улар эса уни дўзахга чақиришади”, деган сўзларини билар эдилар. Али розияллоҳу анҳу бу зотнинг жасадларини кўтариб олиб чиқади ва кўпчилик жамоат билан жанозасини ўқиб, кийимлари билан дафн қиладилар.
Аллоҳ таоло бу зотни Ўз раҳматига олиб ётган жойларини жаннат боғларидан қилган бўлсин.
Куфрга мажбурланиш ҳақида сўз кетар экан, мажбурлаш даражалари ва мажбурланган кишининг ҳолатлари борасидаги баҳсларни ўрганиб чиқиш зарур бўлади. “Фатовои Қозихон” китобида “Мажбурланган кишига рухсат берилган ва ман этилган ишлар” мавзусида мажбурланган кишиларнинг ҳолатлари ҳақида батафсил маълумотлар берилган.
Мажбурланган кишига рухсат берилган ва ман этилган ишлар
“Мажбурланган кишига рухсат берилган ва ман этилган ишлар тўрт қисмдир:
1. Мажбур қилинган амалдан бош тортишдан кўра уни бажариш тўғрироқ ҳисобланадиган, бош тортиш сабабли гуноҳкорга айланадиган ишлар;
Масалан, ўлимтик ейишга ё шу каби бирор ҳаром нарсани истеъмол қилишга мажбур қилиниб, агар буюрилган нарсани бажармаса, ўлдирилиши, ё қўли кесиб олиниши, ёки юз қамчи урилиши билдирилса, мажбурланган ишни қилиб ўзини талофатдан қутқариб қолиши тўғрироқ бўлади. Агар мажбурланган ушбу ишни бажармаса ҳалок бўлиши аниқлигини била туриб, бош тортса гуноҳкор бўлади. Аммо билмаса гуноҳкор бўлмайди.
2. Мажбур қилинган амалдан бош тортиш тўғрироқ бўлган, қилмаслик туфайли савобга эга бўладиган, аммо қилиш сабабли гуноҳкор ҳам бўлмайдиган ишлар;
Масалан, Аллоҳ таолога куфр келтиришга мажбур қилиниб, агар куфр келтирмаса ўлдирилиши ё бирор аъзосига талофат етказилиши билдирилса, тил учида айтиб ҳалокатдан қутулиб қолишга рухсат борлигини билса ҳам, бу ишни ўзига эп кўрмасдан бош тортса, савобга эга бўлади. Шунингдек, қутулиб қолиш учун тил учида айтса ҳам гуноҳкор бўлмайди. Аммо ўлдириш ё бирор аъзосига талофат етказиш эмас, кишанлаб қўйиш ё қамаб қўйиш билдирилганда агарчи қалби иймонга лимо-лим бўлиб турган бўлса-да, тил учида ҳам куфр келтириш мумкин эмас.
3. Мажбур қилинган амалдан бош тортиш туфайли савобга эга бўладиган, уни бажариш сабабли гуноҳкор бўладиган ишлар;
Масалан, мусулмон кишини ўлдиришга ё зино қилишга мажбур қилиниб, агар бажармаса ўлдирилиши билдирилса, жонини берса ҳам бу ишдан ҳазар қилиши туфайли савобга эга бўлади, жонини қутқариш учун шу ишни қилиб қўйса, гуноҳкор бўлади.
4. Мажбурланган ишни қилиш ва қилмаслик баробар бўлган ишлар.
Масалан, бошқанинг молига талофат етказишга мажбурланса, бундай ҳолатда иккала тарафи ҳам баробар бўлиб қолади.
Баён қилинганларнинг барчасида мажбурланаётган киши билдирилаётган нарсанинг қўрқитиш ва пўписа учун айтилмаётганига, амалга ошиши аниқ эканига ишонсагина, мажбурланган ҳукмида бўлади, акс ҳолда бу ҳукмда бўлмайди”[5].
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 