27 Ноябр, 2024, 26 Жумадул аввал, 1446
27 Ноябр, 2024, 26 Жумадул аввал, 1446
Тавҳиднинг луғавий ва истилоҳий маънолари
Тавҳид сўзи исми масдар бўлиб, луғатда “яккалаш”, яъни бир нарсага яккаю ёлғизлик нисбатини бериш ва унинг кўп ададда эканини инкор қилиш маъноларини англатади. “Қомусул муҳит” китобида, “тавҳид ёлғиз Аллоҳга иймон келтиришдир” дейилган.
Тавҳиднинг истилоҳий маъноси тўғрисида бир қанча ажойиб таърифлар келган. Мулла Али Қори раҳматуллоҳи алайҳ тавҳидни шундай таърифлаган:
هُوَ إِثْبَاتُ الْوَحْدَانِيَّةِ لِلذَّاتِ الصَّمَدَانيَّةِ
“Абадий барҳаёт Зотнинг яккаю ягоналигини тасдиқлаш, тавҳид деб аталади”[1].
Муҳамммад Анвар Бадахшоний эса “Ақидатут-Таҳовий”нинг шарҳида тавҳидга шундай таъриф берган:
أَنْ يَتَبَرَّأَ الاِنْسَانُ عَنْ جَمِيعِ وُجُوهِ الاِشْرَاكِ بِاللهِ وَيَعْتَقِدَ أَنَّ اللهَ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ لَا فِى ذَاتِهِ وَلَا فِى صِفَاتِهِ وَلَا فِى اَفْعَالِهِ وَلَا فِى اَسْمَائِهِ وَلَا فِي أَحْكَامِهِ
“Инсон Аллоҳ таолога ширк келтиришнинг барча кўринишларидан ўзини сақлаб, Аллоҳ таолони зотида ҳам, сифатларида ҳам, феълларида ҳам, исмларида ҳам ҳукмларида ҳам шериги йўқ, яккаю ёлғиз эканлигига эътиқод қилиши тавҳид деб аталади”[2].
Ушбу таърифдан Аллоҳ таоло ҳақида қуйидагича эътиқод қилиш лозимлиги келиб чиқади:
– Аллоҳ таоло борлиқдаги бирор нарсага ўхшамайди ва Унинг бирор нуқсону камчилиги йўқдир;
– Аллоҳ таолонинг исм ва сифатлари Қуръон ва ҳадисларда баён қилингандир;
– Аллоҳ таолонинг исм ва сифатларининг ҳақиқати қандай эканини билишдан барча халойиқ ожиз.
Ақоид уламолари илоҳиёт бобидаги масалаларни иккита асосга боғлаб тушунтирадилар:
Аллоҳ таолонинг борлигига иймон келтириш далиллари ҳақида қуйидаги гапни айтганлар: “Аллоҳ таолонинг борлигига далиллар махлуқотларнинг ададларичадир”. Аллоҳ таолонинг борлигига иймон келтириш далиллари ҳам икки қисмга бўлинади:
а) барча махлуқотларда мушоҳада этиладиган далиллар;
б) пайғамбарлар олиб келган далиллар.
Банда Аллоҳ таолони борлиқдаги бирор нарсага ўхшамаслигига ва Унинг бирор нуқсону камчилиги йўқлигига қатъи эътиқод қилмагунича мўмин бўла олмайди. Қуръони каримда Унга ўхшаш бирор нарса йўқ экани ҳақида шундай хабар берилган:
﴿لَيۡسَ كَمِثۡلِهِۦ شَيۡءٞۖ وَهُوَ ٱلسَّمِيعُ ٱلۡبَصِيرُ١١﴾
“Унинг мислидек бирор нарса йўқдир. У Эшитувчи ва кўрувчидир”[3].
Шунингдек, ҳар бир мўмин банда Аллоҳ таолонинг исму сифатлари ҳақида Қуръони каримда ва ҳадиси шарифларда баён қилинганидек эътиқод қилиши лозим. Бу ҳақида қуйидаги ривоятлар келтирилган:
“Имом Аҳмад ибн Ҳанбал раҳматуллоҳи алайҳ: “Аллоҳ таоло Ўзи васф қилганидан ёки Расули васф қилганидан бошқача васф қилинмайди, Қуръон ва ҳадисдан ташқарига чиқилмайди”, деган.
Имом Бухорийнинг устози Нуъайм ибн Ҳаммод: “Ким Аллоҳни Унинг яратган нарсасига ўхшатса, кофир бўлибди, ким Аллоҳ Ўзи ҳақида васф қилган нарсани ёки Унинг Расули васф қилган нарсани инкор қилса, кофир бўлибди, Аллоҳ Ўзини васф қилган нарсада ва Расули Уни васф қилган нарсада ўхшаш ҳам, тенг ҳам йўқдир”, деган”.
Сўфи Оллоҳёр бобомиз ушбу масалаларни қисқа ва содда сўзлари билан тушунтириб қўйган:
Кўнгилда кечса кўзга тушса ҳар шай,
Эрур андин муназзаҳ Холиқи Ҳай.
* * *
Удур ҳоким ки ҳукмин ўзга этмас,
Анинг зотиға ҳеч ким ақли етмас.
Яъни Аллоҳ таоло инсоннинг кўнглига келган ва тасаввур қилган барча нарсалардан олийдир. Чунки бандалар замон ва макон ичида бўлган нарсаларни тасаввур қиладилар. Аллоҳ таоло эса замон ва маконнинг ичида эмас, балки уларни йўқдан бор қилган зотдир.
Шундай экан, ҳар бир мўмин банда Аллоҳ таолонинг исм ва сифатларининг ҳақиқати нимадан иборат эканини била олмаслигига қатъи эътиқод қилиши ҳамда уларнинг қандай эканини билишга уриниб баҳс қилмаслиги лозим. Қуйидаги ҳикматли шеър бу ҳақида етарли тасаввур беради:
اَلْعَجْزُ عَنْ دَرْكِ الإِدْرَاكِ اِدْرَاكٌ
وَ البَحْثُ عَنْ سِرِّ ذَاتِ الرَّبِّ إِشْرَاكٌ
“Идрок этиш фаҳмидан ожизлик идрок этишдир,
Роббнинг зоти сирини излаш ширк келтиришдир”[4].
Зеро, баҳс қилишнинг бирор фойдаси ҳам бўлмайди. Чунки бирор нарсадаги сифатнинг ҳақиқати нимадан иборат эканини тўлиқ англаш учун ўша сифат эгасини тўлиқ англаш керак бўлади. Аллоҳ таолонинг зоти қандай экани эса сўралмайди. Шунинг учун Аллоҳ таолодаги сифатларнинг асл моҳияти нимадан иборат эканини сўраш ҳам дуруст бўлмайди.
Аллоҳ таолонинг гўзал исмлари
Қуръони каримда ва ҳадиси шарифларда Аллоҳ таолонинг гўзал исмлари зикр қилинган. Ҳадиси шарифда Аллоҳ таолонинг тўқсон тўққизта исми бор эканлиги баён қилинган. Аммо бундан Аллоҳ таолонинг барча исмлари фақат тўқсон тўққизтадан иборатлиги келиб чиқмайди, балки бизларга баён қилинганлари тўқсон тўққизта экани тушунилади. Ушбу тўқсон тўққизта исмларини номма-ном санаб чиққанларга жаннат ваъдаси берилган:
عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِنَّ لِلَّهِ تِسْعَةً وَتِسْعِينَ اسْمًا مِائَةً غَيْرَ وَاحِدَةٍ مَنْ أَحْصَاهَا دَخَلَ الْجَنَّةَ وَهُوَ وِتْرٌ يُحِبُّ الْوِتْرَ هُوَ اللَّهُ الَّذِى لاَ إِلَهَ إِلاَّ هُوَ الرَّحْمَنُ الرَّحِيمُ الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلاَمُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ الْغَفَّارُ الْقَهَّارُ الْوَهَّابُ الرَّزَّاقُ الْفَتَّاحُ الْعَلِيمُ الْقَابِضُ الْبَاسِطُ الَخَافِضُ الرَّافِعُ الْمُعِزُّ الْمُذِلُّ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ الْحَكَمُ الْعَدْلُ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ الْحَلِيمُ الْعَظِيمُ الْغَفُورُ الشَّكُورُ الْعَلِىُّ الَكَبِيرُ الْحَفِيظُ الْمُقِيتُ الْحَسِيبُ الْجَلِيلُ الْكَرِيمُ الرَّقِيبُ الْمُجِيبُ الْوَاسِعُ الْحَكِيمُ الْوَدُودُ الْمَجِيدُ الْبَاعِثُ الشَّهِيدُ الْحَقُّ الْوَكِيلُ الْقَوِىُّ الْمَتِينُ الْوَلِىُّ الْحَمِيدُ الْمُحْصِى الْمُبْدِئُ الْمُعِيدُ الْمُحْيِى الْمُمِيتُ الْحَىُّ الَقَيُّومُ الْوَاجِدُ الْمَاجِدُ الْوَاحِدُ الصَّمَدُ الْقَادِرُ الْمُقْتَدِرُ الْمُقَدِّمُ الْمُؤَخِّرُ الأَوَّلُ الآخِرُ الظَّاهِرُ الْبَاطِنُ الْوَالِى الْمُتَعَالِى الْبَرُّ التَّوَّابُ الْمُنْتَقِمُ الْعَفُوُّ الرَّءُوفُ مَالِكُ الْمُلْكِ ذُو الْجَلاَلِ وَالإِكْرَامِ الْمُقْسِطُ الْجَامِعُ الْغَنِىُّ الْمُغْنِى الْمَانِعُ الضَّارُّ النَّافِعُ النُّورُ الْهَادِى الْبَدِيعُ الْبَاقِى الْوَارِثُ الرَّشِيدُ الصَّبُورُ. رَوَاهُ الْبَيْهَقِيُّ
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: “Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Аллоҳ таолонинг 99 та, бир кам 100 та исми бор. Ким уларни номма-ном айтиб чиқса, жаннатга киради. У тоқдир тоқни яхши кўради. У Ундан бошқа илоҳ йўқ бўлган: 1. Аллоҳ (Ибодат қилинган Зот), 2. Ар-Роҳман (Меҳрибон), 3. Ар-Роҳийм (Шафқатли), 4. Ал-Малик (Эга), 5. Ал-Қуддус (Мутлақ пок), 6. Ас-Салам (Тинчлик ато этувчи), 7. Ал-Муъмин (Иймон ато этувчи), 8. Ал-Муҳаймин (Назорат қилувчи), 9. Ал-Азийз (Энг кучли), 10. Ал-Жаббар (Энг қудратли), 11. Ал-Мутакаббир (Энг буюк), 12. Ал-Холиқ (Яратувчи), 13. Ал-Бариъ (Йўқдан бор қилгувчи), 14. Ал-Мусоввир (Махлуқотларга суврат берувчи), 15. Ал-Ғоффар (Ниҳоятда кечирувчи), 16. Ал-Қоҳҳар (Бўйин сундирувчи), 17. Ал-Ваҳҳаб (Доимий неъматлар ато этувчи), 18. Ар-Роззақ (Ризқ берувчи), 19. Ал-Фаттаҳ (Файзу-барака манбасини очувчи), 20. Ал-Алийм (Ҳар бир нарсани билувчи), 21. Ал-Қобиз (Ўзи хоҳлаган барча нарсани ушлаб турувчи ), 22. Ал-Басит (Қалбларни кенгайтирувчи), 23. Ал-Хофиз (Пасайтирувчи), 24. Ар-Рофиъ (Кўтарувчи), 25. Ал-Муъизз (Азиз қилувчи), 26. Ал-Музилл (Хор қилувчи), 27. Ас-Самийъ (Ҳар бир нарсани эшитувчи), 28. Ал-Басийр (Ҳар бир нарсани кўрувчи), 29. Ал-Ҳакам (Ҳукм қилувчи), 30. Ал-Адл (Мутлақ адолат қилувчи), 31. Ал-Латийф (Энг илтифотли), 32. Ал-Хобир (Ўта хабардор), 33. Ал-Ҳалим (Мўминларнинг тавба қилиб олишларига ўта имкон берувчи), 34. Ал-Азийм (Энг улуғ), 35. Ал-Ғофур (Ўта мағфиратли), 36. Аш-Шакур (Оз амал учун кўп савоб берувчи), 37. Ал-Алий (Энг олий мартабали), 38. Ал-Кабийр (Энг катта), 39. Ал-Ҳафийз (Муҳофаза қилувчи), 40. Ал-Муқийт (Ризқ берувчи), 41. Ал-Ҳасийб (Ҳисоб қилувчи), 42. Ал-Жалил (Улуғ Зот), 43. Ал-Карийм (Лутфу-карам кўрсатувчи), 44. Ар-Роқиб (Энг юксак кузатиб турувчи), 45. Ал-Мужийб (Ижобат қилувчи), 46. Ал-Васиъ (Илму раҳмати бепоён), 47. Ал-Ҳакийм (Ҳар бир нарсани ҳикмат билан қилувчи), 48. Ал-Вадуд (Барчага меҳр кўрсатувчи), 49. Ал-Мажид (Шон-шарафи чексиз), 50. Ал-Баъис (Юборувчи), 51. Аш-Шаҳийд (Гувоҳлик берувчи), 52. Ал-Ҳаққ (Ҳақни юзага чиқарувчи), 53. Ал-Вакийл (Барчанинг иши унга топширилган Зот), 54. Ал-Қовий (Кучли Зот), 55. Ал-Матийн (Матонатли Зот), 56. Ал-Валий (Ҳомий Зот), 57. Ал-Ҳамийд (Унга ҳамду-сано айтилган Зот), 58. Ал-Муҳсий (Ҳисоб қилувчи), 59. Ал-Мубдиъ (Асос солувчи), 60. Ал-Муъийд (Қайтарувчи), 61. Ал-Муҳйи (Тирилтирувчи), 62. Ал-Мумийт (Ўлдирувчи), 63. Ал-Ҳай (Азалий ва абадий барҳаёт), 64. Ал-Қоййум (Қоим қилувчи Зот), 65. Ал-Важид (Хоҳлаганини топувчи Зот), 66. Ал-Мажид (Шон-шарафли Зот), 67. Ал-Ваҳид (Яккаю-ягона), 68. Ас-Сомад (Эҳтиёжсиз Зот), 69. Ал-Қодир (Барча нарсага Қодир Зот), 70. Ал-Муқтадир (Ниҳоятда Қудратли), 71. Ал-Муқаддим (Олдинга сурувчи), 72. Ал-Муаххир (Орқага сурувчи), 73. Ал-Аввал (Барча нарсадан аввал), 74. Ал-Охир (Махлуқотлар йўқ бўлиб кетганда ҳам Ўзи қолувчи), 75. Аз-Зоҳир (Борлиги очиқ-ойдин), 76. Ал-Батин (Махфий нарсаларни билувчи), 77. Ал-Ваалий (Барча нарсаларнинг эгаси), 78. Ал-Мутаъалий (Нуқсонлардан пок Зот), 79. Ал-Барр (Энг яхшилик қилувчи), 80. Ат-Тавваб (Гуноҳларни кечирувчи), 81. Ал-Мунтақим (Интиқом олувчи), 82. Ал-Афувв (Авф қилувчи), 83. Ар-Роуф (Ўта меҳрибон), 84. Маликул мулк (Мулк эгаси), 85. Зул жалали вал икром (Шон-шараф ва иззат-икром эгаси), 86. Ал-Муқсит (Адолат қилувчи), 87. Ал-Жамиъ (Жамловчи), 88. Ал-Ғоний (Беҳожат), 89. Ал-Муғний (Ҳожатларни раво қилувчи), 90. Ал-Маниъ (Ман қилувчи), 91. Аз-Зорр (Зарарли нарсаларни ҳам яратувчи), 92. Ан-Нафиъ (Наф берувчи), 93. Ан-Нур (Осмонлар ва ерни ёритгувчи), 94. Ал-Ҳадий (Ҳидоят қилувчи), 95. Ал-Бадийъ (Нарсаларни ўхшашсиз яратувчи), 96. Ал-Бақий (Боқий қолувчи), 97. Ал-Варис (Мавжудотлар йўқ бўлиб кетганда ҳам доимий бўлувчи), 98. Ар-Рошийд (Тўғри йўлга йўлловчи), 99. Ас-Собур (Ўта сабрли)”, – дедилар”. Байҳақий ривоят қилган.
Шарҳ: Матндаги أَحْصَاهَا مَنْ калимаси ҳақида Хаттобий шундай деган: “Иҳсо қилиш” (номма-ном айтиб чиқиш) бир қанча кўринишларда ҳосил бўлиши мумкин:
﴿عَلِمَ أَن لَّن تُحۡصُوهُ ﴾
(... У саноғига ета олмаслигингизни билиб...)[5] яъни Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бу сўзлари, ким ушбу исмларнинг ҳаққини адо этишга тоқати етса ва улар тақозо қиладиган нарсаларга амал қила олса, жаннатга киради, маъносидадир. Бу эса уларнинг маъноларини англаш ва улар тақозо қиладиган нарсаларни ўзига лозим тутиш орқали вужудга келади. Масалан, ким Розиқни таниса, ризқ масаласида хотиржам бўлади. Бошқа исмларда ҳам шу каби бўлади.
Баъзи уламолар эса “Ким уларни номма-ном айтиб чиқса жаннатга киради”, сўзининг беш хил маъноси бор деганлар:
“Аллоҳ таоло тоқдир” сўзи Аллоҳ таоло шериги йўқ, ўхшаши йўқ бўлган ягона зотдир, барча махлуқотлар эса жуфтдир, деган маънони англатади.
“Тоқни яхши кўради” сўзи Аллоҳ таолонинг исмлари ададида жуфтдан тоқнинг афзал кўрилиши, тоқ ваҳдоният маъносига далолат қилувчироқ бўлганлиги учундир, деб тушунилади. Шунингдек, бу сўзни Аллоҳ таоло худди намознинг беш вақт тоқ қилиб адо этилиши, таҳоратдаги амалларнинг уч ёки бир мартадан бажарилиши ва намоздан кейинги зикрларнинг ўттиз уч мартадан айтилиши каби амаллардан ва зикрлардан тоқларини яхши кўради, деб тушуниш ҳам мумкин.
Албатта, таржимада берилган маънолар Аллоҳ таолонинг исмлари маъноларидан бири бўлиб, ундан бошқа маънолари ҳам кўп. Ҳужжатул Ислом Имом Ғаззолий “Мақсидул асна шарҳу асмаиллаҳил ҳусна” (Аллоҳ таолонинг гўзал исмлари шарҳидаги улуғвор мақсад) асарида тўқсон тўққизта исмнинг ҳар бирини алоҳида-алоҳида шарҳлаган.
КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:
АЛЛОҲ ТАОЛОГА ИЙМОН КЕЛТИРИШ БАЁНИ
[1] Мулла Али Қори. Зовъул маолий. – Истанбул: “Дор Саодат”, 1962. – Б. 10.
[2] Муҳаммад Анвар Бадахшоний. Талхийсу шарҳи ақидатит Таҳовий. – Карачи: “Замзам бабилшарз”, 1415ҳ. – Б. 24.
[3] Шўро сураси, 11-оят.
[4] Мулла Али Қори. Мирқотул мафотиҳ 1-жуз. Байрут-Лубнан: “Дорул кутубил илмия”, 2007. – Б. 404.
[5] Муззаммил сураси, 20-оят.
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
عَنْ فَاطِمَةَ بِنْتِ قَيْسٍ قَالَتْ: صَلَّيْتُ مَعَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَكُنْتُ فِي صَفِّ النِّسَاءِ الَّتِي تَلِي ظُهُورَ القَوْمِ فَلَمَّا قَضَى رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ صَلَاتَهُ جَلَسَ عَلَى الْمِنْبَرِ وَهُوَ يَضْحَكُ فَقَالَ: «لِيَلْزَمْ كُلُّ إِنْسَانٍ مُصَلَّاهُ»، ثُمَّ قَالَ: «هَلْ تَدْرُونَ لِمَ جَمَعْتُكُمْ»؟ قَالُوا: اللهُ وَرَسُولُهُ أَعْلَمُ، قَالَ: «إِنِّي مَا جَمَعْتُكُمْ لِرَغْبَةٍ وَلَا لِرَهْبَةٍ وَلَكِنْ جَمَعْتُكُمْ لِأَنَّ تَمِيمًا الدَّارِيَّ كَانَ رَجُلًا نَصْرَانِيًّا فَجَاءَ فَبَايَعَ وَأَسْلَمَ وَحَدَّثَنِي حَدِيثًا وَافَقَ الَّذِي كُنْتُ أُحَدِّثُكُمْ عَنْ مَسِيْحِ الدَّجَّالِ حَدَّثَنِي أَنَّهُ رَكِبَ فِي سَفِينَةٍ بَحْرِيَّةٍ مَعَ ثَلَاثِينَ رَجُلًا مِنْ لَخْمٍ وَجُذَامَ فَلَعِبَ بِهِمُ الْمَوْجُ شَهْرًا فِي الْبَحْرِ وَأَرْفَئُوا إِلَى جَزِيرَةٍ فِي الْبَحْرِ حِينَ مَغْرِبِ الشَّمْسِ فَجَلَسُوا فِي أَقْرُبِ السَّفِينَةِ فَدَخَلُوا الْجَزِيرَةَ فَلَقِيَتْهُمْ دَابَّةٌ أَهْلَبُ كَثِيرُ الشَّعْرِ لَا يَدْرُونَ مَا قُبُلُهُ مِنْ دُبُرِهِ مِنْ كَثْرَةِ الشَّعَرِ فَقَالُوا: وَيْلَكِ مَا أَنْتِ فَقَالَتْ: أَنَا الْجَسَّاسَةُ قَالُوا: وَمَا الْجَسَّاسَةُ قَالَتْ: أَيُّهَا الْقَوْمُ انْطَلِقُوا إِلَى هَذَا الرَّجُلِ فِي الدَّيْرِ فَإِنَّهُ إِلَى خَبَرِكُمْ بِالْأَشْوَاقِ، قَالَ: لَمَّا سَمَّتْ لَنَا رَجُلًا فَرِقْنَا مِنْهَا أَنْ تَكُونَ شَيْطَانَةً قَالَ: فَانْطَلَقْنَا سِرَاعًا حَتَّى دَخَلْنَا الدَّيْرَ فَإِذَا فِيهِ أَعْظَمُ إِنْسَانٍ رَأَيْنَاهُ قَطُّ خَلْقًا وَأَشَدُّهُ وِثَاقًا مَجْمُوعَةٌ يَدَاهُ إِلَى عُنُقِهِ مَا بَيْنَ رُكْبَتَيْهِ إِلَى كَعْبَيْهِ بِالْحَدِيدِ، قُلْنَا: وَيْلَكَ مَا أَنْتَ؟ قَالَ: قَدْ قَدَرْتُمْ عَلَى خَبَرِي فَأَخْبِرُونِي مَا أَنْتُمْ، قَالُوا: نَحْنُ أُنَاسٌ مِنَ الْعَرَبِ رَكِبْنَا فِي سَفِينَةٍ بَحْرِيَّةٍ فَصَادَفْنَا الْبَحْرَ حِينَ اغْتَلَمَ فَلَعِبَ بِنَا الْمَوْجُ شَهْرًا ثُمَّ أَرْفَأْنَا إِلَى جَزِيرَتِكَ هَذِهِ فَجَلَسْنَا فِي أَقْرُبِهَا فَدَخَلْنَا الْجَزِيرَةَ فَلَقِيَتْنَا دَابَّةٌ أَهْلَبُ كَثِيرُ الشَّعَرِ لَا يُدْرَى مَا قُبُلُهُ مِنْ دُبُرِهِ مِنْ كَثْرَةِ الشَّعَرِ فَقُلْنَا: وَيْلَكِ مَا أَنْتِ؟ فَقَالَتْ أَنَا الْجَسَّاسَةُ قُلْنَا: وَمَا الْجَسَّاسَةُ؟ قَالَتِ اعْمِدُوا إِلَى هَذَا الرَّجُلِ فِي الدَّيْرِ فَإِنَّهُ إِلَى خَبَرِكُمْ بِالْأَشْوَاقِ فَأَقْبَلْنَا إِلَيْكَ سِرَاعًا وَفَزِعْنَا مِنْهَا وَلَمْ نَأْمَنْ أَنْ تَكُونَ شَيْطَانَةً، فَقَالَ: أَخْبِرُونِي عَنْ نَخْلِ بَيْسَانَ، قُلْنَا: عَنْ أَيِّ شَأْنِهَا تَسْتَخْبِرُ؟ قَالَ: أَسْأَلُكُمْ عَنْ نَخْلِهَا هَلْ يُثْمِرُ؟ قُلْنَا لَهُ: نَعَمْ، قَالَ: أَمَا إِنَّهُ يُوشِكُ أَلَّا يُثْمِرَ، قَالَ: أَخْبِرُونِي عَنْ بُحَيْرَةِ الطَّبَرِيَّةِ، قُلْنَا: عَنْ أَيِّ شَأْنِهَا تَسْتَخْبِرُ؟ قَالَ: هَلْ فِيهَا مَاءٌ؟ قَالُوا: هِيَ كَثِيرَةُ الْمَاءِ، قَالَ: أَمَا إِنَّ مَاءَهَا يُوشِكُ أَنْ يَذْهَبَ، قَالَ: أَخْبِرُونِي عَنْ عَيْنِ زُغَرَ، قَالُوا: عَنْ أَيِّ شَأْنِهَا تَسْتَخْبِرُ؟ قَالَ: هَلْ فِي الْعَيْنِ مَاءٌ وَهَلْ يَزْرَعُ أَهْلُهَا بِمَاءِ الْعَيْنِ؟ قُلْنَا لَهُ: نَعَمْ هِيَ كَثِيرَةُ الْمَاءِ وَأَهْلُهَا يَزْرَعُونَ مِنْ مَائِهَا، قَالَ: أَخْبِرُونِي عَنْ نَبِيِّ الْأُمِّيِّينَ مَا فَعَلَ؟ قَالُوا: قَدْ خَرَجَ مِنْ مَكَّةَ وَنَزَلَ يَثْرِبَ، قَالَ: أَقَاتَلَهُ الْعَرَبُ؟ قُلْنَا: نَعَمْ، قَالَ: كَيْفَ صَنَعَ بِهِمْ؟ فَأَخْبَرْنَاهُ أَنَّهُ قَدْ ظَهَرَ عَلَى مَنْ يَلِيهِ مِنَ الْعَرَبِ وَأَطَاعُوهُ، قَالَ: قَدْ كَانَ ذَلِكَ؟ قُلْنَا: نَعَمْ، قَالَ: أَمَا إِنَّ ذَاكَ خَيْرٌ لَهُمْ أَنْ يُطِيعُوهُ. وَإِنِّي مُخْبِرُكُمْ عَنِّي إِنِّي أَنَا الْمَسِيحُ وَإِنِّي أُوشِكُ أَنْ يُؤْذَنَ لِي فِي الْخُرُوجِ فَأَخْرُجَ فَأَسِيرَ فِي الْأَرْضِ فَلَا أَدَعَ قَرْيَةً إِلَّا هَبَطْتُهَا فِي أَرْبَعِينَ لَيْلَةً غَيْرَ مَكَّةَ وَطَيْبَةَ فَهُمَا مُحَرَّمَتَانِ عَلَيَّ كِلْتَاهُمَا كُلَّمَا أَرَدْتُ أَنْ أَدْخُلَ وَاحِدَةً أَوْ وَاحِدًا مِنْهُمَا اسْتَقْبَلَنِي مَلَكٌ بِيَدِهِ السَّيْفُ صَلْتًا يَصُدُّنِي عَنْهَا وَإِنَّ عَلَى كُلِّ نَقْبٍ مِنْهَا مَلَائِكَةً يَحْرُسُونَهَا»، قَالَتْ: قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَطَعَنَ بِمِخْصَرَتِهِ فِي الْمِنْبَر:ِ «هَذِهِ طَيْبَةُ، هَذِهِ طَيْبَةُ، هَذِهِ طَيْبَةُ»، يَعْنِي الْمَدِينَةَ «أَلَا هَلْ كُنْتُ حَدَّثْتُكُمْ ذَلِكَ»؟ فَقَالَ النَّاسُ: نَعَمْ، قَالَ: «فَإِنَّهُ أَعْجَبَنِي حَدِيثُ تَمِيمٍ أَنَّهُ وَافَقَ الَّذِي كُنْتُ أُحَدِّثُكُمْ عَنْهُ وَعَنِ الْمَدِينَةِ وَمَكَّةَ» ثُمَّ قَالَ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «أَلَا إِنَّهُ فِي بَحْرِ الشَّأْمِ أَوْ بَحْرِ الْيَمَنِ لَا بَلْ مِنْ قِبَلِ الْمَشْرِقِ مَا هُوَ، مِنْ قِبَلِ الْمَشْرِقِ مَا هُوَ، مِنْ قِبَلِ الْمَشْرِقِ مَا هُوَ»، وَأَوْمَأَ بِيَدِهِ إِلَى الْمَشْرِقِ، قَالَتْ: فَحَفِظْتُ هَذَا مِنْ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ. رَوَاهُ مُسْلِمٌ وَأَبُو دَاوُدَ وَالتِّرْمِذِيُّ وَلَفْظُهُ: «حَدَّثَنِي تَمِيمُ الدَّارِيُّ رَضِي اللهُ عَنْهُ أَنَّ نَاسًا مِنْ أَهْلِ فِلَسْطِينَ رَكِبُوا سَفِينَةً فِي الْبَحْرِ فَجَالَتْ بِهِمْ حَتَّى قَذَفَتْهُمْ فِي جَزِيرَةٍ مِنْ جَزَائِرِ الْبَحْرِ فَإِذَا هُمْ بِدَابَّةٍ لَبَّاسَةٍ نَاشِرَةٍ شَعْرَهَا، فَقَالُوا: مَا أَنْتِ؟ قَالَتْ: أَنَا الْجَسَّاسَةُ، قَالُوا: فَأَخْبِرِينَا، قَالَتْ: لَا أُخْبِرُكُمْ وَلَا أَسْتَخْبِرُكُمْ وَلَكِنِ ائْتُوا أَقْصَى الْقَرْيَةِ فَإِنَّ ثَمَّ مَنْ يُخْبِرُكُمْ وَيَسْتَخْبِرُكُمْ فَأَتَيْنَا أَقْصَى الْقَرْيَةِ فَإِذَا رَجُلٌ مُوثَقٌ بِسِلْسِلَةٍ فَقَالَ: أَخْبِرُونِي عَنْ عَيْنِ زُغَرَ، قُلْنَا: مَلَأَى تَدْفُقُ، قَالَ: أَخْبِرُونِي عَنِ الْبُحَيْرَةِ، قُلْنَا: مَلَأَى تَدْفُقُ، قَالَ: أَخْبِرُونِي عَنْ نَخْلِ بَيْسَانَ الَّذِي بَيْنَ الْأُرْدُنِّ وَفِلَسْطِينَ هَلْ أَطْعَمَ؟ قُلْنَا: نَعَمْ، قَالَ: أَخْبِرُونِي عَنِ النَّبِيِّ هَلْ بُعِثَ؟ قُلْنَا: نَعَمْ، قَالَ: أَخْبِرُونِي كَيْفَ النَّاسُ إِلَيْهِ، قُلْنَا: سِرَاعٌ، قَالَ: فَنَزَّى نَزْوَةً حَتَّى كَادَ، قُلْنَا: فَمَا أَنْتَ؟ قَالَ: أَنَا الدَّجَّالُ وَإِنَّهُ يَدْخُلُ الْأَمْصَارَ كُلَّهَا إِلَّا طَيْبَةَ»، وَطَيْبَةُ الْمَدِينَةُ. صَلَّى اللهُ عَلَى سَاكِنِهَا وَسَلَّمَ.
Фотима бинти Қайс розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: «Эркаклардан кейин турган аёллар сафида Расулуллоҳ алайҳиссаломга иқтидо қилиб намоз ўқидим. Расулуллоҳ алайҳиссалом намозларини ўқиб бўлиб, минбарга ўтирдилар. Сўнг кулимсираб, «Ҳар ким намоз ўқиган жойида қолсин», дедилар. Сўнг у зот сўзларида давом этиб, «Сизларни нима учун тўплаганимни биласизларми?» дедилар. «Аллоҳ ва Унинг Расули билувчироқ», дейишди. У зот шундай дедилар: «Аллоҳга қасамки, мен сизларни бир хоҳиш учун ҳам, қўрқиш учун ҳам жамлаганим йўқ. Сизни жамлаганимнинг сабаби шуки, Тамийм Дорий деган насроний бор эди. У келиб, байъат қилиб, мусулмон бўлди. Сўнг мен сизларга Дажжол Масийҳ ҳақида айтиб юрган гапимга ўхшаш гапларни айтди. У Лахм ва Жузомдан ўттиз киши билан кемада денгизда сафарга чиққан экан. Тўлқин уларни денгизда бир ой олиб юриб, сўнгра кун ботиш пайтида денгиздаги бир оролга тўхтабди. Улар кеманинг қайиқларига ўтириб, оролга киришибди. У ерда уларга бир ғалати жонивор учрабди. Унинг жуни ниҳоятда кўплигидан олдини ортидан ажратиб бўлмас экан. Улар унга «Шўринг қурғур, сен нимасан?» дейишибди. «Мен Жассосаман», дебди у. «Жассоса нима?» дейишибди. «Эй одамлар! Анави хилватхонадаги одамнинг олдига боринглар. У сизнинг хабарингизни шавқ билан кутяпти», дебди жонивор. Насроний айтади: «У бизга ўша одамнинг исмини айтган эди, «Бу урғочи шайтонмикан», деб қўрқдик. Тез бориб, хилватхонага кирдик. Қарасак, бир одам ниҳоятда маҳкам боғлаб ташланган экан. Бунақанги баҳайбат одамни кўрмаган эдик. Унинг икки қўли бўйнига, икки тиззаси икки товонига темир билан маҳкамланган экан. Унга «Шўринг қурғур, сен нимасан?» дедик. «Менинг хабаримни топдингизми? Сизлар кимсизлар?» деди. «Биз араблармиз. Кемада йўлга чиққан эдик, денгизда бўрон турган пайтга тўғри келибмиз. Тўлқин бизни бир ой ўйнатиб, охири мана шу оролга олиб келиб ташлади. Кейин кемадаги қайиқларга ўтириб, оролга кирган эдик, ғалати бир жонивор учради. У ниҳоятда сержун экан, жуни кўплигидан олдини ортидан ажратиб бўлмас экан. Биз унга «Шўринг қурғур, сен нимасан?» десак, «Жассосаман», деди. «Жассоса нима?» десак, «Анави хилватхонадаги одамнинг олдига боринглар. У сизнинг хабарингизни шавқ билан кутяпти», деди. Шунинг учун тезда сенинг олдингга келдик. Биз ундан қўрқиб, урғочи шайтонмикан, деб ўйладик», дедик. У: «Менга Байсон хурмосининг хабарини беринглар», деди. «Унинг нимасини айтайлик?» дедик. «Мен унинг хурмосини сўраяпман, у мева қиляптими?» деди. «Ҳа», дедик. «Лекин у келажакда мева қилмай қўяди. Менга Тобария кўлининг хабарини беринглар», деди. «Унинг нимасини айтайлик?» дедик. «Унинг ичида сув борми?» деди. «Унинг суви жуда кўп», дедик. «Лекин келажакда унинг суви қурийди. Менга Зуғар булоғи ҳақида хабар беринглар», деди. «Унинг нимасини айтайлик?» дедик. «Ўша булоқда сув борми? Ўша булоқнинг сувини унинг аҳли зироатга ишлатадими?» деди. «Ҳа, булоқда сув кўп. Унинг аҳли унинг сувини зироатга ишлатади», дедик. «Менга уммийларнинг Набийси ҳақида хабар беринглар. У нима қилди?» деди. «У Маккадан кетиб, Ясрибга жойлашди», дедик. «Араблар унга қарши уруш қилишдими?» деди. «Ҳа», дедик. «У уларга қандоқ муомала қилди?» деди. Биз унга у зот ўзига яқин араблардан устун келганларини, улар у зотга итоат қилганини айтдик. «Шундоқ ҳам бўлдими?» деди у. «Ҳа», дедик. «Унга итоат қилганлари ўзлари учун яхши. Энди мен сизларга ўзим ҳақимда айтиб берай. Мен масийҳман. Менга келажакда хуруж қилишим учун изн берилади. Мен хуруж қилиб, ер юзида сайр қиламан. Қирқ кечада бирорта қишлоқни қўймай, барига кираман. Фақат Макка билан Тийбага кирмайман, холос. Бу иккиси менга ҳаром қилинган. Улардан бирига кирмоқчи бўлсам, бир фаришта мени қилич яланғочлаб қарши олиб, йўлимни тўсади. Унинг ҳар бир кўчасини фаришталар қўриқлаб туради», деди».
(Фотима) айтади: «Расулуллоҳ алайҳиссалом қўлларидаги таёқни минбарга тақаб, «Бу Тийбадир! Бу Тийбадир! Бу Тийбадир, яъни Мадинадир! Мен сизларга айтганмидим?» дедилар. Одамлар: «Ҳа», дейишди. У зот: «Тамиймнинг гапига ҳайрон қолдим. Унинг сўзлари мен сизларга у ҳақда, Мадина ва Макка ҳақида айтган сўзларимга мувофиқ келди», дедилар. Сўнгра Расулуллоҳ алайҳиссалом: «У Шом денгизидами ёки Яман денгизидами? Йўқ, машриқ томонда. У машриқ томонда. У машриқ томонда», дедилар, «У» деганларида машриқ томонга ишора қилдилар. Мен буларни Расулуллоҳ алайҳиссаломнинг ўзларидан эшитиб, ёдлаб олганман».
Муслим, Абу Довуд ва Термизий ривоят қилганлар.
Термизийнинг лафзида бундай дейилган: «Тамийм Дорий розияллоҳу анҳу менга шундай деди: «Фаластин аҳлидан баъзи одамлар кемага миниб, денгизга чиқишган экан. Денгиз уларни айлантириб, олиб бориб, денгиздаги ороллардан бирига отибди. Бирдан уларнинг олдидан нималигини билиб бўлмайдиган, жунлари ёйилган жонивор чиқиб қолибди. Улар унга «Сен нимасан?» дейишса, «Жассосаман», дебди. Улар: «Бизга хабар бер», дейишибди. «Мен сизларга хабар ҳам бермайман, сизлардан хабар ҳам сўрамайман. Лекин сизлар қишлоқнинг чеккасига боринглар. Ўша ерда сизга хабар берадиган, сиздан хабар сўрайдиган кимса бор», дебди. «Кейин биз қишлоқнинг четига бордик. Қарасак, занжир билан боғланган бир киши турибди. У: «Менга Зуғар булоғининг хабарини беринглар», деди. «У сувга тўла», дедик. «Менга кўлнинг хабарини беринглар», деди. «У ҳам сувга тўла», дедик. «Менга Урдун билан Фаластин орасидаги Байсон хурмозори хабарини беринглар. У мева бердими?» деди. «Ҳа», дедик. «Менга Набийнинг хабарини беринглар, у юборилдими?» деди. «Ҳа», дедик. «Менга одамлар унга нисбатан қандоқ эканликларининг хабарини беринглар», деди. «Улар у зотга ошиқмоқдалар», дедик. Шунда у шунақанги қаттиқ силкиндики, сал бўлмаса бўшалиб кетай деди. Шунда биз унга «Сен нимасан?» дедик. У ўзининг Дажжол эканлигини, Тийбадан бошқа барча шаҳарларга киришини айтди. Тийба – Мадинадир».
«Фитналар ва Қиёмат аломатлари» китобидан
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа