27 Январ, 2025, 27 Ражаб, 1446
27 Январ, 2025, 27 Ражаб, 1446
«Улуми Қуръон» мутахассислари Қуръони Карим оятларидан қай бири аввал ва қай бири охири нозил бўлгани ҳақида ҳам жиддий изланишлар олиб борганлар. Чунки кўп бор такрорланганидек, Қуръони Каримга боғлиқ; ҳар бир маълумот мўмин-мусулмонлар учун ўта аҳамиятлидир. Шу билан бирга, Қуръони Карим оятларидан қай бири аввал ва қай бири охирги нозил бўлганини билишда бир қанча фойдалар ҳам бор:
Уламоларимиз Куръони Каримнинг оятларидан қай бири аввал, қай бири охири нозил бўлганини аниқлашда таҳмин ва тафаккурга, хаёлга ҳеч қандай йўл йўқлигини алоҳида таъкидлайдилар. Бу борада фақат ишончли ривоятлар асосидагина изланиш олиб бориш лозим булади.
ИЛК НОЗИЛ БЎЛГАН ОЯТЛАР
Ушбу маънода келган ривоятларни жамлаб, таҳлил қилинганда, тўрт хил фикр борлиги аниқ бўлади.
Биринчи қавл: Энг аввал Алақ сурасининг биринчи оятлари нозил бўлган.
Бу фикрнинг тасдиғи ўлароқ, бир неча ривоятлар келган.
Биринчи ривоят:
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга бошланган илк ваҳий уйқудаги солиҳ тушдир. У зот бирор туш кўрсалар, тонг ёруғидек аниқ ўнгидан келмай қолмас эди. Сўнгра у зотга холи қолиш маҳбуб қилинди. Ҳиро ғорида холи қолиб, аҳллари олдига тушмай бир неча кеча «таханнус», яъни ибодат қилар эдилар. Бунинг учун озуқа ғамлаб олар эдилар. Сўнгра Хадижанинг олдига қайтиб, яна ўшанчага озуқа ғамлаб олар эдилар. Ниҳоят, Ҳиро ғорида эканларида у зотга ҳақ келди. Фаришта келиб: «Ўқи!» деди. «Мен ўқий олмайман», дедилар. (У зот) айтдилар:
«Шунда мени тутиб, қисди ва қийнаб ҳам қўйди. Кейин қўйиб юбориб, «Ўқи!» деди. «Мен ўқий олмайман», дедим. Сўнг мени иккинчи марта тутиб, қисди ва қийнаб ҳам қўйди. Кейин қўйиб юбориб, «Ўқи!» деди. «Мен ўқий олмайман», дедим. Сўнг мени учинчи марта тутиб, қисди ва қийнаб ҳам қўйди. Кейин қўйиб юбориб, «Яратган Роббинг номи билан ўқи. У инсонни алақдан яратди. Ўқи! Роббинг карамлиларнинг карамлисидир», деди».
Сўнг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қалблари ларзага тушган ҳолда улар (оятлар) билан Хадижа бинт Хувайлиднинг олдига қайтдилар-да:
«Мени ўраб қўйинглар! Мени ўраб қўйинглар! дедилар. У зотни қўрқинчлари кетгунча ўраб қўйишди. Кейин у зот Хадижага воқеани айтиб бериб: - Ўзимдан хавотирланиб қолдим», дедилар. Шунда Хадижа:
«Йўқ, Аллоҳга қасамки, Аллоҳ сизни асло шарманда қилмайди. Чунки сиз силаи раҳм қиласиз, оғирни енгил қиласиз, йўқсилларни қўллайсиз, меҳмонга меҳмоннавозлик кўрсатасиз, ҳақ йўлда бошга тушган кулфатларда ёрдам берасиз», деди.
Сўнгра Хадижа у зот билан отланиб, амакиваччаси Варақа ибн Навфал ибн Асад ибн Абдулуззонинг олдига бошлаб борди. У жоҳилият даврида насронийликни қабул қилган киши эди. Иброний ёзувида ёза олар, Инжилдан Аллоҳ хоҳлаганича ибронийча ёзарди. У кўзи ожиз бўлиб қолган катта ёшли қария эди. Хадижа унга:
«Эй амакиваччам! Биродарингизнинг ўғлига қулоқ солинг!» деди. Варақа у зотга:
«Эй биродаримнинг ўғли, нимани кўряпсан? деди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга кўрганларини айтиб бердилар. Варақа у зотга: - Бу Аллоҳ Мусога туширган Номусдир*. Қанийди қавминг сени ҳайдаб чиқарганида тирик бўлсам! Қанийди ўшанда навқирон бўлсам!» деди.
Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Улар мени ҳайдаб чиқаришадими?» дедилар.
«Ҳа, сен олиб келган нарсани келтирган киши борки, унга албатта душманлик қилинган. Ўша кунингга етсам, сенга катта ёрдам бераман», деди.
Кўп ўтмай, Варақа вафот этди ва ваҳий бир муддат узилиб қолди».
Имом Бухорий ва Имом Муслим ривоят қилганлар.
Иккинчи ривоят:
Ouшa розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Қуръондан илк нозил бўлган сура «Иқроъ бисми роббика»дир».
Ҳoкuм ва Байҳақий ривоят қилганлар.
Уламолар жумҳури ушбу биринчи қавлни қабул қилган ва ҳаммага тарқалган.
Иккинчи қавл: Биринчи Муддассир сураси нозил бўлган.
Яҳё розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Абу Саламадан:
«Қуръоннинг қайси жойи дастлаб нозил бўлган?» деб сўрадим.
«Йа айюҳал муддассир!» деди.
«Иқроъ» эмасми?» дедим.
Жобир ибн Абдуллоҳдан:
«Қуръоннинг нимаси олдин нозил бўлган?» деб сўрадим.
«Йа айюҳал муддассир!» деди у.
«Иқроъ» эмасми?» дедим. Жобир:
«Бизга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам нимани айтиб берган бўлсалар, ўшани айтиб бераман. У зот: «Бир ой Ҳирони живор тутдим. Живоримни тугатганимдан кейин пастга тушдим. Водийнинг ўртасига етганимда, менга нидо қилинди. Олдимга, ортимга, ўнгимга, сўлимга назар солдим. Ҳеч кимни кўрмадим.
Сўнгра менга яна нидо қилинди. Назар солиб, яна ҳеч кимни кўрмадим. Сўнгра менга яна нидо қилинди. Бошимни кўтариб қарасам, Жаброил ҳавода, тахтда. Мени қаттиқ титроқ тутди. Хадижанинг олдига бориб:
«Мени буркаб қўйинглар! Мени буркаб қўйинглар! Устимдан сув қуйишди», дедим. Шунда Аллоҳ азза ва жалла «Эй бурканиб ётган! Тур! Огоҳлантир! Ва Роббингни улуғла! Ва кийимингни покла!»ни нозил қилди».
Имом Муслим ривояти.
Бу келтирилган маълумотлар бир қарашда ихтилофли кўринса ҳам, аслида уларнинг орасида ихтилоф йўқ. Ровийлардан ҳар бири ўзи эшитган нарсани омонатдорлик билан етказган. Ўзи эшитмаган ёки билмаган нарсага аралашмаган. Ушбу мавзуни яхшилаб ўрганган уламоларимиз: «Иқроъ» нубувват бўйича биринчи нозил бўлган, «Йа айюҳал муддассир» рисолат бўйича биринчи нозил бўлган», дейдилар.
«Улуми Қуръон» мутахассислари: «Иқроъ» умуман биринчи нозил бўлган, «Йа айюҳал муддассир» эса ваҳий узилиб қолганидан кейин биринчи нозил бўлган», дейдилар.
Муддассир сурасининг аввали нозил бўлиши билан кишиларни Исломга даъват қилиш ҳам бошланди. Шундан Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи васалламнинг рисолатлари – Аллоҳ таолонинг динини умматларига етказиш иши бошланди. Чунки Аллоҳ, таоло Ўзининг охирги Пайғамбарига «Эй бурканиб ётган! Тур! Огоҳлантир!» деган нидони қилган эди.
Учинчи қавл: Энг аввал Фотиҳа сураси нозил бўлган.
Бу қавлга Байҳақий «Далаилун нубувва» китобида келтирган ривоят далил қилинган. Лекин уламолар бу ривоят ҳужжат бўлишга яроқли эмаслигини таъкидлаганлар.
Тўртинчи қавл: Биринчи «Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм» нозил бўлган.
Бу қавлга далил сифатида Воҳидийнинг Икримадан қилган ривояти келтирилган. Аммо уламолар бу ривоятнинг ҳам далил бўлишга яроқли эмаслигини таъкидлаганлар.
СЎНГГИ НОЗИЛ БЎЛГАН ОЯТ
Қуръони Каримнинг энг сўнгги нозил бўлган ояти ҳақидаги ривоятлар анчагина бор. Лекин уларнинг ҳеч бирида охирги оят ҳақидаги сўз Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга етиб бормайди. Шунинг учун уламолар уларнинг барчасини ижтиҳод билан айтилган гаплар, дейишади.
Қуръони Каримнинг энг сўнгги нозил бўлган ояти ҳақидаги қавл ва ривоятлардан баъзиларини келтирамиз.
يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُواْ ٱتَّقُواْ ٱللَّهَ وَذَرُواْ مَا بَقِيَ مِنَ ٱلرِّبَوٰٓاْ إِن كُنتُم مُّؤۡمِنِينَ٢٧٨
«Эй иймон келтирганлар! Агар мўмин бўлсангиз, Аллоҳга тақво қилинг ва рибонинг сарқитини ҳам ташланг» (278-оят).
Аммо муҳаққиқ уламолар бу оят Қуръони Каримнинг энг сўнгги нозил бўлган ояти эмаслигини, балки рибо ҳақида нозил бўлган оятларнинг охиргиси эканини таъкидлайдилар.
Бу оят Бақара сурасидаги оят бўлиб, у Қуръони Каримдаги энг узун оят ҳамдир. Мазкур оят Аллоҳ таолонинг қуйидаги қавли ила бошланади:
يَٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓاْ إِذَا تَدَايَنتُم بِدَيۡنٍ إِلَىٰٓ أَجَلٖ مُّسَمّٗى فَٱكۡتُبُوهُۚ
«Эй иймон келтирганлар! Маълум муддатга қарз олди-берди қилган вақтингизда уни ёзиб қўйинг» (282-оят).
Аммо уламоларнинг кўпчилиги бу қавлни ҳам қабул қилмаганлар.
فَٱسۡتَجَابَ لَهُمۡ رَبُّهُمۡ أَنِّي لَآ أُضِيعُ عَمَلَ عَٰمِلٖ مِّنكُم مِّن ذَكَرٍ أَوۡ أُنثَىٰۖ بَعۡضُكُم مِّنۢ بَعۡضٖۖ فَٱلَّذِينَ هَاجَرُواْ وَأُخۡرِجُواْ مِن دِيَٰرِهِمۡ وَأُوذُواْ فِي سَبِيلِي وَقَٰتَلُواْ وَقُتِلُواْ لَأُكَفِّرَنَّ عَنۡهُمۡ سَئَِّاتِهِمۡ وَلَأُدۡخِلَنَّهُمۡ جَنَّٰتٖ تَجۡرِي مِن تَحۡتِهَا ٱلۡأَنۡهَٰرُ ثَوَابٗا مِّنۡ عِندِ ٱللَّهِۚ وَٱللَّهُ عِندَهُۥ حُسۡنُ ٱلثَّوَابِ١٩٥
«Робблари уларга: «Мен сизлардан эркагу аёл амал қилувчининг амалини зое қилмасман. Баъзингиз баъзингиздансиз. Ҳижрат қилган, диёрларидан чиқарилган, Менинг йўлимда азият чеккан, жанг қилган ва қатл этилганларнинг ёмонликларини ўчиргайман ҳамда уларни албатта остларидан анҳорлар оқиб турган жаннатларга киритгайман, Аллоҳ хузуридан савоб ўлароқ», дея ижобат қилди. Ва Аллоҳ ҳузурида гўзал савоб бўлган Зотдир» (195-оят).
Бу қавлнинг раддияси унинг ҳужжати ўлароқ келтирилган ривоятнинг ўзидадир. Унда айтилишича, ушбу оят Умму Салама розияллоҳу анҳонинг Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга берган «Эй Аллоҳнинг Расули, Аллоҳнинг эркакларни зикр қилиб, аёлларни зикр қилмаганини кўрмоқдаман?» деган сўроқларига жавоб ўлароқ нозил бўлган уч оятнинг сўнггисидир. Қуръони Каримнинг сўнгги нозил бўлган ояти эмас.
Аммо уламолар: «Бу охирги нозил бўлган сурадир, охирги нозил бўлган оят эмас. Сура Расулуллоҳ соллаллоҳху алайҳи васалламнинг вафотларига ишора бўлиб тушган оятларнинг охиргиси, умумий Қуръони Карим оятларидан охирги нозил бўлгани эмас», дейдилар.
ٱلۡيَوۡمَ أَكۡمَلۡتُ لَكُمۡ دِينَكُمۡ وَأَتۡمَمۡتُ عَلَيۡكُمۡ نِعۡمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ ٱلۡإِسۡلَٰمَ دِينٗاۚ
«Бу кун сизга динингизни мукаммал қилиб бердим. Сизга неъматимни батамом қилдим. Ва сизга Исломни дин деб рози бўлдим».
Бу оят Қуръони Каримнинг охирги тушган оятларидан бири ҳисобланади. Ояти карима Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг видолашув ҳажларида нозил бўлган. Ушбу ояти карима нозил бўлганда, ҳамма саҳобалар: «Динимиз мукаммал бўлди, Аллоҳ бизга неъматини батамом қилиб берди, Исломни дин деб рози бўлди», деб чексиз қувондилар. Аммо хассос қалбли инсон, буюк идрок ва ақл соҳиби Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу йиғлай бошладилар. Бу ҳолни кўрган саҳобалар ташвишга тушдилар ва: «Сенга нима бўлди, эй Умар, нечун йиғламоқдасан?» деб сўрадилар. Шунда ҳазрати Умар: «Ҳар бир нарса мукаммал бўлганидан сўнг унга нуқсон етиш бошланади. Мен бу оятни Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг вафотларининг яқинлашганига белги деб билмоқдаман», дедилар.
Ушбу зикр қилинган омилларга биноан, Улуми Қуръон илмидан бехабар бўлган кимсалар мазкур оятни Қуръони Каримнинг охирги нозил бўлган оятидир, дея таҳмин қилишади. Аммо бу гап тўғри эмас. Чунки ушбу оят нозил бўлганидан кейин яна бошқа оят нозил бўлганини илмли кишилар яхши биладилар.
«Бу кун сизга динингизни мукаммал қилиб бердим» ояти нозил бўлганидан кейин Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг саксон бир кун яшаганликлари ҳам ишончли манбаларда қайд этилган.
وَٱتَّقُواْ يَوۡمٗا تُرۡجَعُونَ فِيهِ إِلَى ٱللَّهِۖ ثُمَّ تُوَفَّىٰ كُلُّ نَفۡسٖ مَّا كَسَبَتۡ وَهُمۡ لَا يُظۡلَمُونَ٢٨١
«Ўзингиз Аллоҳга қайтариладиган Кундан қўрқинг. Сўнгра ҳар бир жон касб қилган нарсасини тўлиқ олур. Уларга зулм қилинмас» (281-оят).
Қуръон илмлари билан шуғулланган уламолар ушбу ояти карима Аллоҳ, нозил қилган оятлар ичида энг охирги оят эканини баён қилганлар. Ибн Журайжнинг айтишларича, Набий алайҳиссалом ушбу ояти карима нозил бўлганидан сўнг тўққиз кун яшаганлар, холос.
КЕЙИНГИ МАВЗУЛАР:
Қуръони Карим оятларининг маккий ва маданийга тақсимланиши;
Маккий ва маданий оятларнинг таърифи;
Маккий ва маданий оятларни билишга элтувчи йўл;
Маккий ва маданий оятларнинг аломатлари
ЎМИ матбуот хизмати
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Alloh taolo Qur’oni karimda bunday marhamat qiladi:
وجعلنا بعضكم لبعض فتنة أتصبرون
“Biz sizlarning ba’zilaringizni ba’zilaringiz uchun sinov qilib qo’ydik – (qani) sabr qila olurmisiz?”
Mufassirlar ushbu oyatni turli xil uslubda tafsir qilganlar. Masalan, Tafsiyrul Bag’aviyda shunday sharhlangan: فتنة so’zi balo, sinov ma’nosini bildiradi. Boy inson faqir kishi uchun sinov hisoblanadi, chunki kambag’al inson aytadiki, nega men anavi boy singari emasman?! Sog’lom inson kasal inson uchun, sharafli inson martabasi past inson uchun imtihondir.
Ibn Abbos roziyallohu anhu aytadilar: “Alloh taolo bu oyatda sizni bir-biringizga sinov qildim, ulardan eshitadigan gap-so’zlarga sabr qilishingiz va kelishmovchiliklarni ko’rib hidoyatga erishishingiz uchun, imtihon qilaman. Muqotil rohimahulloh aytadilar: “Bu oyat Makka mushriklaridan Abu Jahl, Valid ibn Uqba, Os ibn Voil va Nazr ibn Horisalar haqida nozil bo’lgan. Chunki ular Abu Zar, Ibn Mas’ud, Ammor, Bilol, Suhayb, Omir ibn Fuhayr roziyallohu anhum va ular tengi insonlarni ko’rishganda: “Biz ham musulmon bo’lsak, anavilar singari bo’lamizmi?”, deyishgan. (ya’ni ular singari xor, kambag’al, muhtoj bo’lib yashaymizmi deyishmoqchi, chunki u kofirlarni aksari zodagon boylardan bo’lishgan. O’zlariga muhtojlik hayotini ravo ko’rishmagan)
Endi Tafsiyrul ibn Kasirga nazar tashlaydigan bo’lsak, unda:
وجعلنا بعضكم لبعض فتنة أتصبرون
Oyatini “Ba’zingizni ba’zingiz bilan biz imtihon qildik, osiy bo’lganlardan kim itoat qilishini (bo’ysunishini) bilishimiz uchun. Shuning uchun Alloh taolo oyatning davomida aytadi: أتصبرون وكان ربك بصيرا sabr qilmaysizlarmi va Robbingiz ko’rib turuvchi zotdir. (ya’ni sabr qilsangiz, sizlarni mukofotlaydi. U hamma ishlaringizni ko’rib bilib turibdi)
Muhammad ibn Is’hoq Alloh taoloning
وجعلنا بعضكم لبعض فتنة أتصبرون
oyati borasida aytadilar: Alloh taolo aytadi: “Agar dunyoni rasullarim bilan birga qilishni xohlaganimda, menga hech kim xilof qilmasdi va shuni albatta qilardim. Lekin men bandalarimni payg‘ambarlar bilan imtihon qilishni hamda rasullarni ham sinashni iroda qildim”.
Sahihi Muslimda Iyoz ibn Himardan, u kishi Rosululloh sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qiladilar: “Alloh taolo aytadi: Men seni imtihon qilaman va sen sababingdan (boshqalarga) sinov beraman”.
Musnad kitobida esa, Rosululloh sollallohu alayhi vasallam aytadilar: “Agar xohlasam, Alloh men bilan birga oltin va kumushdan iborat tog’larni yurgizib qo’yardi”. Sahih kitobida esa, U zot sollallohu alayhi vasallamga podshoh maqomidagi payg’ambarlik yoki oddiy rasul bo’lish ixtiyori berildi. U zot oddiy rasul bo’lishni ixtiyor qildilar. (bu yerda ham Rasulga qaysi bilan sinalish imkoni berilyapti. Lekin U zot bizga namuna o’rnak bo’lish uchun oddiylikni ixtiyor qildilar)
Tafsiyrul Qurtubiyda mazkur oyat bo’yicha 9 ta masala zikr qilingan bo’lib, biz tafsirini sharhlayotgan oyatning qismi 8-masalada keladi. Unda aytiladiki bu dunyo sinov va imtihon dunyosidir. Alloh taolo barcha insonlarni umumiy tarzda ba’zilarini boshqalariga fitna (imtihon) qildi, u banda mo’min bo’lsin, kofir bo’lsin, farqi yo’q. Sog’lom inson bemor inson uchun, behojat inson hojatmand inson uchun, sabrli kambag’al boy inson uchun ham sinov-imtihon bo’lishi mumkin. Buning ma’nosi shundayki, ulardan har biri o’z sohibi-sherigi bilan sinaladi. Masalan, boyning kambag’al bilan sinalishi, boy unga mehribonlik qilib turishi va uning ustidan mazax qilmasligi. Kambag’al esa, boyga hasad ko’zi bilan qaramasligi, undan faqatgina bergan narsanigina olishidir. Hamda boy ham kambag’al ham haq ustida sabr qilishidir.
Oyatning davomida kelgan أتصبرون javobi hazf bo’lgan, ya’ni sabr qilmaysizlarmi deyilganda, javob kutiladigan so’zdir. Muzaniy aytadilar: “Qashshoqlik meni haydab chiqargan edi va men aravalarda va egarlarda amaldorlarni ko’rib xayolimga nimadir tushdi. Shunda bir kishini وجعلنا بعضكم لبعض فتنة أتصبرون oyatini o’qiyotganini eshitdim va aytdim: “Ha, albatta Robbimiz, sabr qilamiz va savob umid qilamiz”.
أتصبرون sabr qilish hammaning ishi ham emas, u haq ustida turgan mo’minlarga xosdir. Qachonki musulmonlar sabr qilishgach, Alloh taolo ular borasida oyat nozil qildi:
إني جزيتهم اليوم بما صبروا
“Men bugun ularni (sizlarning ozor-aziyatlaringizga) sabr-toqat qilganlari sababli mukofotladim – ular haqiqiy (baxt-saodatga) erishguvchilar”. (Mo’minun surasi, 111-oyat)
Demak, xulosa o’rnida aytish mumkinki, inson bu hayoti dunyoda doim imtihon ustida yurganini unutmasligi lozim. Garchi uning boshiga ming turli sinovlar kelsa ham sabr qilib uning mukofotini Allohdan kutsin. Agar unda boshqalar orzu qiladigan mol-dunyosi yoki farzandlari, mansabi bo’lsa, Allohga shukrini ado etib yurishi, Alloh xohlasa, bu ne’matlarni tortib olishi mumkinligini unutmasin, hozirda ne’matlar bilan bo’lishi, uni xohlagancha tasarruf qilishi g’ururga ketkazmasin. Chunki g’urur shaytonning amalidan bo’lib, bandani jarlik tomon yetaklaydi.
Alloh taolo bir oyatda sinayman dedi, oyatni oxirida sabr qilmaysizlarmi deb ham tasalli bermoqda. Agar shu imtihonlardan o’tsak, bu dunyoda baxt-saodatni, oxiratda biz bilmagan qancha mukofotlarni hozirlaganini boshqa oyat bilan bayon qilmoqda. Alloh taolo aslida hech bir bandaga yomonlikni ravo ko’rmaydi, lekin boshiga kelgan musibatlarni, imtihonlarni uning gunohiga kafforat bo’lishini, duolari mustajob bo’lishini, O’ziga qaytishini xohlaydi. Aslida bu sinovlar ne’mat bo’lib, banda Alloh yo’lida chiniqib, hadislarda kelganidek kuchli mo’minga aylanadi.
Habiba Kamolitdinova,
Toshkent Islom instituti talabasi.
Foydalanilgan manba va adabiyotlar:
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 