11 Январ, 2025, 11 Ражаб, 1446
11 Январ, 2025, 11 Ражаб, 1446
Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тўнғич куёвлари
Абул Ос ибн Робиъ
“Абул Ос менга фақат рост гапирди. Ваъда бериб, ваъдасига вафо қилди.”
(Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам)
Абул Ос ибн Робиъ Абшамий[1] Қурайший барчага бирдай манзур бўладиган, жуда кўркам ва навқирон йигит эди. Тақдир уни барча наъматлар, шу жумладан олий насл насаб билан ҳам сийлаган эди. Шунинг учун у виқор, салобат, мардлик, вафо ва ота боболар меросини эъзозлашда араб ёшларига намунага айланди.
Абул Ос тижоратга муҳаббатни икки сафар, яъни қишки ва ёзги риҳлат соҳиблари бўлган Қурайшдан мерос қилиб олди. Унинг уловлари Маккадан Шомга тинимсиз бориб келарди. Карвонида юзта туя икки юзта одам бор эди. Маҳорати, ростгўйлиги ва омонатдорлигидан яхши хабардор бўлганлиги учун одамлар молларини ўзиникига қўшиб тижорат қилиши учун унга олиб келиб берар эди.
Холаси, Муҳаммад ибн Абдуллоҳнинг аёли, Хадича бинти Ҳувайлид уни ўз боласидек яхши кўрар эди. Уни шунчалар яхши кўрганидан нафақат қалбининг тўридан, балки уйидан ҳам у учун маълум жой ажратган эди. Муҳаммад ибн Абдуллоҳнинг ҳам Абул Осга муҳаббати Хадича бинти Ҳувайлидникидан кам эмасди.
Муҳаммад ибн Абдуллоҳнинг хонадонида кунлар жуда тез ўтиб, катта қизлари Зайнаб балоғатга етди ва муаттар бўйли атиргул каби гўзал бўлиб вояга етди. Қурайш улуғларидан кўпчилигининг ўғли унга совчи қўйди. Акси ҳам бўлиши мумкинми ?!. Ахир у Қурайш қизларининг насл-насаб ва одоб-ахлоқ жиҳатидан энг пешқадами эди. Аммо уларга йўл қайда ?! Улар билан Зайнабнинг ўртасини Макканинг энг забардаст йигитларидан бири Абул Ос ибн Робиъ тўсиб турарди.
Зайнаь бинти Муҳаммад Абул Осга турмушга чиққанидан саноқли йиллар ўтиб, Макка водийлари илоҳий нур билан мунаввар бўлди. Аллоҳ таоло Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламни ҳидоят ва ҳақ дин билан Пайғамбар қилиб жўнатди ва яқин қариндошларини огоҳлантиришни амр этди. Аёллардан у зотга биринчи иймон келтирганлар, аёли Хадича, қизлари Зайнаб, Руқайя, Умму Гулсум ва Фотима эди. Гарчи ўша пайлари Фотима онамиз ҳали жуда ёш бўлсаларда. Лекин куёвлари Абул Ос қизлари Зайнабни жуда яхши кўриб, эъзозласада, ота-боболарининг динидан воз кечишни ҳоҳламади.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ва Қурайш ўртасида низо кучайиб кетгач, баъзиси баъзисига: “Шўрингиз қурисин, қизларини ўғлингизга олиб бериш билан Муҳаммаднинг ташвишини енгиллатиб қўйдингиз. Агар қизларини қайтариб юборсангиз, улар билан машғул бўлиб, сизни унитади” деди. Улар: Бу қандай ҳам яхши фикр дейишди ва Абул Оснинг олдига бориб: Эй Абул Ос хотининг билан ажрашиб, уйига қайтариб юбор. Қурайш аёлларидан ҳоҳлаганингни сенга никоҳлаб берамиз дейишди. У: Аллоҳга қасамки, унинг эвазига дунёнинг барча аёлларини таклиф қилсангиз ҳам аёлимдан ажралмайман деди. Бироқ қизлари Руқайя ва Умму Гулсум жавоби берилиб, уйларига олиб келиб ташланди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам эса бундан хурсанд бўлдилар. Ҳатта Абул Ос ҳам бошқа куёвлари каби иш тутишиин ҳоҳладилар. Аммо у аёлидан кечишга ўзида куч топа олмади. Ҳали у пайт муслима аёлларнинг мушрикларга никоҳланиши ҳаром қилинмаган эди.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинаи мунавварага ҳижрат қилиб, у ерда мусулмонлар сони орта бошлагач, Қурайш у зот билан уришиш учун Бадрда саф тортди. Абул Ос ҳам мажбуран улар билан чиқди. Чунки уни мусулмонлар билан уришишга ҳоҳиши ҳам, уларга ёмонлик қилиш нияти ҳам йўқ эди. Лекин қавми орасидаги мавқеъи уни улар билан сафарга чиқишга ундади. Бадр Қурайшнинг мағлубияти билан якунланди. Бир қисми ўлдирилди, бир қисми асирга тушди ва яна бир қисми қочиб қутилди. Асирга тушганлар орасида Зайнаб бинти Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг эри Абул Ос ҳам бор эди.
Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам асирларга ўзларини озод этишлари учун товон пули белгиладилар. Уни асирнинг қавми орасидаги мавқеъи ва бойлигидан келиб чиқиб, минг дирҳамдан тўрт минг дирҳамгача қилиб тайинладилар. Элчилар асирларни озод этиш учун Макка билан Мадинани орасида қатнай бошлашди. Зайнаб ҳам элчисини эри Абул Осни озод қилиш учун тавон пули бериб Мадинага жўнатди. Юборган моллари орасига Абул Осга турмушга чиқаётганда онаси, Хадича бинти Хувайлид совға қилган тақинчоқни ҳам солди. Тиқинчоқни кўриб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак юзларини чуқур қайғудан бўлган шаффоф парда қоплади. Қизларига жуда ачиндилар ва саҳобаларига қарата: “Зайнаб Абул Осни тавонига мана бу молни жўнатибди. Агар асирини қўйиб юбориб, молини қайтариб беришни ҳоҳласангиз, шундай қилинг” дедилар. Саҳобалар: Ҳа, эй Аллоҳнинг Росули, сиз учун шундай қиламиз дейишди.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Абул Осни қўйиб юборишдан олдин, қизлари Зайнабни дарҳол Мадинага жўнатиб юборишни шарт қилиб қўйдилар. Абул Ос Маккага етиб бориши билан ваъдасига вафо қилишга шошилди. Хотинига сафарга таёрланишни буюриб, отасининг элчилари Маккадан узоқ бўлмаган жойда кутиб турганини айтди. Аёли учун озуқа ва уловини тайёрлаб, укаси Амр Робиъга уни бирга олиб бориб Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг элчиларини қўлига топширишни тайинлади. Амр бин Робиъ камонини елкасига осиб, ўқдонини қўлига олди ва Зайнабни ҳавдажга[2] ўтқазиб, куппа-кундузи, очиқчасига, Қурайшнинг кўз ўнгида Маккадан чиқиб кета бошади. Буни кўрган қавмни жаҳли чиқиб кетди ва узоққа кетмасидан уларга етиб олиб, Зайнабни қаттиқ қўрқитишди. Шунда Амр камонини тортиб, ўқдонини олдага қўйди ва: Аллоҳга қасамки, ким унга яқинлашса, кўксига ўқ жойлайман деди. У бирорта ўқи нотўғри кетмайдиган мерган эди. Шунда Абу Суфён ибн Ҳарб унинг ёнига келиб: Эй биродаримнинг ўғли, гаплашиб олгунимизча камонингни тушириб тур, деди. У камонини туширди. Абу Суфён: “Сен тўғри иш қилмаяпсан... Зайнабни очиқчасига, ҳамманинг кўз ўнгада олиб чиқдинг. Ҳамманинг кўзи сизда. Бадрда мағлубиятга учраганимиз ва отаси Муҳаммад бизга қандай зарар еткезганини арабларнинг барчаси билиб бўлди. Агар унинг қизини ҳозиргига ўхшаб, очиқчасига олиб чиқиб катсанг, бошқа қабилалар бизни қўрқоқликда айблашади ва бизни обрўсиз, хор деб билишади. Уни олиб ортингга қайт ва бир неча кун эрининг уйида қолдир. Одамлар Қурайш уни қайтарганини гапира бошлагач, орамиздан яширинча олиб чиқиб, отасига жўнатасан. Уни ушлаб туришга ҳеч қандай эҳтиёжимиз йўқ.” Деди. Амр рози бўлди ва Зайнабни олиб Маккага қайтди. Орадан саноқли кунлар ўтиб, уни Маккадан олиб чиқди акаси айтгандай ва отасининг элчиларини қўлига топширди.
Абул Ос аёлидан ажраганидан кейин Маккада анча вақт турди. Макка фатҳидан озгини олдин Шомга тижорат билан чиқди. Юзта туя, бир юз етмишта одами билан Маккага қайтаётганида Мадинага яқин жойда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қўшинларидан бири унга рўпара келиб, карвонини одамлари билан асирга олди. Абул Ос эса қочиб кетди. Тун тушгач, Абул Ос зулумат қўйнида Мадинага яширинча кириб олди ва Зайнабни олдига бориб ундан бошпана сўради. Зайнаб унга омонлик берди.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бомдод намозига чиқдилар. Меҳробда туриб энди такбири таҳримани айтган эдилар, Зайнаб аёлларнинг суфасига чиқиб, баланд овозда: “Эй инсонлар, мен Зайнаб бинти Муҳаммадман. Абул Осга омонлик бердим. Сиз ҳам унга омонлик беринг” деди. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам намоздан салом бергач, одамларга қайрилиб қарадилар ва: Мен эшитган нарсани сизлар ҳам эшитдингизми ?! дедилар. Улар: Ҳа, эй Аллоҳнинг Расули дейишди. У зот: “Нафсим қўлида бўлган зотга қасамки, сизлар эшитган нарсани эшитмагунимча бу гапларнинг бирортасидан ҳам бехабар эдим. Мусулмонларнинг энг кичиги ҳам омонлик беради” дедилар. Сўнгра уйларига кирдилар ва қизларига: Абул Осни ҳурматини жойига қўй. Аммо билиб қўй, сен унга ҳалол бўлмайсан, дедилар. Сўнгра карвонни эгаллаб, одамларини асирга олган қўшин одамларни чақириб уларга: Бу кишини бизга ким эканини яхши биласиз. Агар унга яхшилик қилиб, молини қайтариб берсангиз, бизни хурсанд қилган бўласиз. Улар: Молиин қайтариб берамиз эй Аллоҳнинг Росули дейишди. У молини олиш учун келганида улар: “Эй Абул Ос, албатта сен Қурайшнинг обрўли одамисан. Шу билан бирга Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг амакисининг ўғли ва куёви бўласан. Мусулмон бўлмайсанми, биз сенга бу молнинг ҳаммасини қайтариб берамиз. Макка аҳлининг молларини олиб қолиб ҳузур-ҳаловатда, биз билан Мадинада яшайсан дейишди. У: мени нақадар ёмон ишга, янги динимни хиёнат билан бошлашга чақираяпсиз!.” деди.
Абул Ос карвон ва ундаги молларни олиб Маккага қайтди ва барча ҳақдорларга ҳаққини адо қилиб бўлгач: “Эй Қурайш жамоаси, орангизда мендан молини олмаган бирор киши қолдими ?” деб сўради. Улар: Йўқ, Аллоҳ сени яхшилик билан мукофотласин. Сени вафодор, улуғ киши эканингга яна бир бор амин бўлдик дейишди. У: “Ҳақларингизни адо қилиб бўлдим. Мана энди, Аллоҳдан бошқа илоҳ йўқ ва Муҳаммад Аллоҳнинг Расули деб гувоҳлик бераман... Аллоҳга қасамки, Мадинада Муҳаммаднинг ҳузурида мусулмон бўлишимдан, молларимизни еб кетишни ирода қилган деб ўйлашингиз тўсган эди. Молларингизни қайтариб, зиммамдаги масъулиятдан қутилганимдан сўнг мусулмон бўлдим” деди. Сўнгра чиқиб Мадинага, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига жўнади. У зот Абул Ос ибн Робиъни эҳтиром билан кутиб олдилар ва жуфти ҳалоли Зайнабни қайтариб бердилар ва у ҳақида кўпинча: “Абул Ос менга фақат рост гапирди. Ваъда бериб, ваъдасига вафо қилди.” Дер эдилар.[3]
Манбалар асосида
Имом Бухорий номидаги Тошкент Ислом институти ўқитувчиси,
“Ислом нури” жоме масжиди имом хатиби А. Собиров.
[1] Абдушшамс қабиласига мансуб.
[2] Туя устига ўрнатилган аёллар тахтиравони. О Юсупов. Ан-наъим 872-бет.
[3] Доктор Абдурроҳман Раъфат. Суварун мин ҳаятис саҳаба 388-395-бетлар.
Бу зотнинг тўлиқ исми Наср ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Иброҳим Абу Лайс ас-Самарқандий ал-Ҳанафийдир. Самарқандда таваллуд топгандир. Самарқанд ўзининг кўп олимлари билан машҳур бўлган ҳамда Самарқанд аҳли илмни яхши кўрган. Бу маълумотлар Нажмиддин Умар ибн Муҳаммад Насафийни “Ал қанд фий уламаи Самарқанд” асарида келтирилган.
Абу Лайс Самарқандий бошланғич таълимни Самарқандда олган. Сўнг уламоларининг кўплиги билан машҳур бўлган Балхга кетади. Илмни мустаҳкамлаб Самарқандга қайтади. Абу Лайс нафақат Самарқанд ва Балх уламолари орасида илмий мавқега эга, балки Ҳанафий уламоларининг орасида ҳам ўз мавқега эгадир. Бунга бир қанча мисоллар далолат қилади:
У яшаган даврда юртимизда луғат, тафсир, ҳадис, фиқҳ илмлари ривожланган. Мана шундай илмий муҳитда яшаб ижод этган аллома самарали мерос қолдирган. Унинг “Баҳр ал-улум” (“Илмлар уммони”), “Уюн ал-масойил” (“Масалалар сарчашмаси”), “Танбеҳул-ғофилин” (Ғофилларга танбеҳлар”), “Бўстон ал-орифин” (“Орифлар бўстони”) каби асарлари бизгача етиб келган ва нашрлар этилган.
Алломанинг туғилган йили сифатида муаррихлар ҳижрий 301-310 йиллар ораси ва 911-милодий йилни кўрсатадилар. Олимнинг куняси Абу Лайс, яъни “Лайснинг отаси”. “Лайс” луғатда шер, арcлон маъносини беради. У зотнинг Лайс деган фарзандлари бўлганми ёки “Абу Туроб” сингари мажозий лақабми, номаълум. Ҳар ҳолда куня экани аниқ. Куняси билан лақаби қўшиб айтилар эди, масалан: "Фақиҳ Абу Лайс айтди" каби. Лақабларидан бири “ал-Фақиҳ” бўлиб, шу лақаб билан машҳур бўлган. Аллома фиқҳ илмида юксак мартабага эришган, ўз замонасида унга тенг келадиган олим топилмас эди. Фақиҳ сўзининг
олдида араб тилидаги “ал” артикли қўшилиб, уни “ал-Фақиҳ” деб аталиши ҳам шунга ишоратдир.
Абу Лайснинг ўзи ҳам “ал-Фақиҳ” лақабини яхши кўрар эди. Чунки, ривоятларга қараганда, “Танбеҳул ғофилин” китобини ёзган маҳалларида бир кеча у кишининг тушларига Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам кириб, ёзган китобларини тутқазиб: "Ё Фақиҳ! Китобингни ол!” дейдилар. Уйғонганларида китобларида Пайғамбаримиз алайҳиссалом муборак қўлларини, изларини кўрадилар. Шундан кейин “Фақиҳ” деган номни яхши кўрди ва у туфайли кўп барокатларга ноил бўлади. Иккинчи унвони “Имомул-ҳуда”. Бу лақаб билан яна бир буюк аллома Абу Мансур ал-Мотуридий ҳам аталган.
Абу Лайснинг вафоти ҳақида ҳам муаррихлар турли саналарни кўрсатадилар. Довудий ўзининг “Табақот ал-Муфассирин” китобида 393-ҳижрий йилнинг жумод ал-охир ойининг сешанба 11-кечасида вафот этган, деган. “Жавоҳир ал-мўзиъа” асарида 373-сешанба кечасида, “Кашф аз-зунун” асарида 376, ёки 383, ёки 375-ҳижрий йилда вафот этган дейилади. Араб мероси тарихида 373, ёки 375, ёки 393-ҳижрий вафот этган дейилган.
Яъни, аллома 985 ва 1003-милодий йиллар орасида вафот этган. Манбаларда унинг оиласи ҳақида ҳеч нарса ёзиб қолдирилмаган. Абу Лайс Самарқандий Самарқандда шайхул-ислом даражасига кўтарилган. Лекин унинг расман қози бўлгани ҳақидаги маълумот манбаларда кузатилмайди. У ўз даврида энг зарурий илм – фиқҳни эгаллагани боис, фатволар айтишга лойиқ бўлган ва унинг фатво ҳамда ҳикматли сўзлари кишилар орасида тарқалган. Жумладан, Салоҳиддин Ноҳий унинг фиқҳий асарлари матни тузилишига кўра ўз тадқиқотида алломани мадрасаларда мударрислик қилганини тахмин қилади. Шунингдек, Абу Лайс тафсирида ҳадислар, ривоятлар, қироатлар, луғавий манбаларга алоҳида аҳамият берилиши ҳам унинг мударрислик қилганини тасдиқлаши мумкин. Абу Лайс Самарқандий илмий салоҳиятининг шаклланишида аввало олим оиласида таваллуд топгани таъсир кўрсатган бўлса, кейинчалик Балх, Самарқанд ва Бухоро каби муҳим илмий мавқега эга бўлган шаҳарлар олимларининг таълим-тарбиялари сезиларли бўлган. Абу Лайс Самарқандий Балхлик олимларнинг Самарқандга келиши, у ерга сафар қилиш муносабати билан илм ўрганган бўлса, айрим ҳолларда уларнинг асарларини мутолаа қилиш ва ўрганиш орқали уларни ўзининг устози деб ҳисоблаган.
Абу Лайс Самарқандий шаклланган илмий муҳит асосан ҳанафий мазҳаби олимлари таъсирида бўлган. Кўпчилик тарожум асарларида Абу Лайс Самарқандийнинг икки ёки уч устози зикр этилади холос. Бунга сабаб балки олимга кўпроқ таҳсил берган устозини зикр этиш билан кифояланиш бўлса керак. Унинг асарларида ўз давридаги кўплаб олимларнинг сўзлари, ривоятлари келтирилган. Олим уларни ўз асарларида зикр этган. Тадқиқот доирасида Абу Лайс Самарқандийнинг 24 устози аниқланди. Тафсирида 20 устози, “Танбиҳ-л-ғофилин”да 4 устози зикр этилган. Олимнинг барча устозлари ҳанафий мазҳаби уламолари бўлиб, уларнинг кўпчиликларининг силсиласи Нуъмон ибн Собит Абу Ҳанифа, Абу Юсуф, Муҳаммад ибн Ҳасанга бориб тақалади. Бу устозларнинг баъзилари ҳақидаги маълумотлар тарожум асарларида зикр этилган. Муҳаммад ибн Фазл Бухоро ва Самарқандга келгани ва Самарқандда вафот этгани, Халил ибн Аҳмад Фарғона қозиси бўлгани ва шу ерда ёки Самарқандда вафот этгани, Абу Жаъфарнинг Бухоро ва Самарқандга келгани ва Бухорода вафот этгани ҳақидаги маълумотлар уларнинг Самарқанд илмий муҳити билан боғликлигини кўрсатади. Улар ўз замонларининг етук олимлари бўлиб, Абу Лайс Самарқандийга устозлик қилганлар Абу Лайс Самарқандий тафсирининг ЎзРФА Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида сақланаётган нусхасининг биринчи варағида шундай маълумот мавжуд: “Абул-Маҳомид Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Ануш Ҳасийрий “Ҳодий Ҳасийрий” асарининг охирги қисм иккинчи – “Фатво беришда эҳтиёт қилиш” номли фаслида шундай ёзади: 258/872 санада вафот этган Самарқанд ҳофизи фақиҳ Абу Лайс: “Самарқандда 40 йил фатво бердим, ушбу 40 йилда фақат илгари ўтган уламоларнинг сўзларига таяндим. Менинг китобимдан қиёмат куни ғийбатдан бирор нарса чиқмайди. Ўнг қўлимни чап қўлимдан ажратганимдан буён ёлғон гапирмадим, ҳеч кимга қушнинг бошини сувга солиб кўтарганда бошида қолган сувчалик ёмонлик истамадим”, деган.
“Абу Лайс фозил, тақводор, буюк имом бўлиб, юз минг ҳадисни ёд билган. Вакиъ, Муҳаммад ибн Ҳасан, Ибн Муборак, Абу Юсуф ва бошқа олимлар китобларини мутолаа қилар эди. Унинг кўплаб асарлари бор”.
Барча манбаларда Абу Лайс Наср ибн Сайёр ҳофиз, Наср ибн Муҳаммад эса фақиҳ деб аталган. Юқоридаги маълумотда Абул-Лайс Наср ибн Муҳаммад билан ҳофиз Абу Лайс Наср ибн Сайёр ибн Фатҳ ҳақидаги маълумотлар чалкаштириб юборилган. Шунингдек, кўрсатилган вафот йили ҳам ҳофиз Абул-Лайс вафот этган йилига яқинроқ келади. Шу каби ушбу икки алломани адаштириш ҳоллари манбаларда учрайди.
Жумладан, у иккисини бир олим деб кўрсатилган ўринлар ҳам мавжуд. Фақиҳ Абу Лайс Самарқандийнинг Муҳаммад Шайбонийнинг китоби билан танишганлиги, ўз ижодида Абу Юсуф, Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбоний, Вакиъ, Ибн Муборакларнинг силсилалар орқали ривоятларини кўп келтирганлиги сабабли бу маълумотлар Абу Лайс Наср ибн Муҳаммадга тегишли деб ҳисоблаш мумкин. У ўзининг тафсирида Муҳаммад ибн Ҳасан “Ас-Сияр ал-Кабир” асаридан маълумот келтиради.
Туғилган жойи Самарқанддир. “Баҳр ал-улум” тафсирининг кириш қисмида у шаҳар ҳақида бундай дейилади: “Араблар уни Сирон ҳам дейдилар. Сафд водийсининг жанубида жойлашган бу жой иқлими яхши ва катта шаҳардир”. Бир шоир бу ер ҳақида шундай деган эди:
Инсонлар учун охиратда жаннат бордур,
Бу дунёнинг жаннати Самарқанддур.
Бу шаҳар толиби илмлар маскани бўлган. Бу ерга уламо-ю фуқаҳолар, тасаввуф аҳллари сафар қилар эдилар. Шунинг учун бу ер бошқа юртлар ичида муҳим илмий ўрин эгаллаб турар эди, чунки Абу Лайс Самарқандий қаторида у кишининг олимлардан бўлган шериклари ва дўстлари ҳам кўп эди.
ТИИ талабаси Мирзақосим Саидмирзаев
[1] Тарихи ат-турас ал-арабий. 1-жилд, 3-жуз, 107 ва ундан кейинги саҳифалар.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа