29 Сентябр, 2024, 26 Рабиъул аввал, 1446
29 Сентябр, 2024, 26 Рабиъул аввал, 1446
Маълумки, рўза нафақат инсон руҳияти ва маънавиятига, балки организми учун ҳам ижобий таъсир кўрсатиши шубҳасиз. Рўза тутиш рамазон ойида фарз бўлса-да, уни баъзи узрлар сабабли рамазондан бошқа пайтларда қазо қилиб тутиш ҳам мумкин. Мусофирлик, касаллик, ҳомиладорлик, кексалик ҳамда ҳайз ва нифос кўрган аёл шулар жумласидандир. Қуйида улар билан бирма-бир танишамиз:
1. Мусофирлик. Маълумки, сафар машаққат, қийинчилик ва хавф-хатарлардан иборат. Доно халқимизда, “Йўл азоби – гўр азоби” деган мақол бежиз айтилмаган. Шундай экан, мусофир ҳар хил ноқулай аҳволга тушади, қийинчилик ва машаққатларга дуч келади, заҳмат чекади, имкониятлари чекланиб, кўп нарсага эҳтиёж сезади ва ҳоказо. Табийики, бу динимиз кўрсатмаларини адо этишда ҳам билинади. Ҳаётнинг барча жабҳасини қамраб олган Ислом динида ҳам шуларга алоҳида эътибор қаратган. Мусофир ва беморлар каби ночор кишиларга имкониятларига қараб енгилликлар ато этилган. Зотан, Ислом енгиллик динидир. Аллоҳ таоло марҳамат қилади: “Аллоҳ сизларга енгилликни истайди, оғирликни хоҳламайди” (Бақара сураси, 185-оят). Шундай экан, Аллоҳ таоло ҳар бир бандага тоқатидан ортиқчасини юкламайди. Мусофир киши шариатнинг қайси кўрсатмасида қийинчиликка дуч келмасин, албатта, унга динимизда енгиллик бор. Жумладан, Рамазон рўзасини тутишда ҳам. Аллоҳ таоло марҳамат қилади: “...Бас, сизлардан ким бемор ёки сафарда бўлса, саноғи бошқа кунлардандир...” (Бақара сураси, 185-оят). Демак, бемор ва мусофирларга Рамазонда рўза тутмасликка рухсат бор. Шарти шуки, хаста касалликдан тузалгандан, мусофир сафардан қайтиб, ўз юртига келганидан кейин, албатта, қолдирган кунлари миқдорича қазо тутадилар.
Мусофир сафар давомида қийинчиликка дуч келиши ё келмаслигидан қатъи назар, Рамазон ойи рўзасини тутмаслиги мумкин. Аммо сафар давомида машаққат бўлмаса, рўза тутиши фазилатдир. Зеро, Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилган: “Агар билсангиз, рўза тутишингиз яхшироқдир” (Бақара сураси, 184-оят).
Рамазон рўзасини тутиб, тонг отганидан кейин сафарга чиққан киши ўша куни рўзасини очмаслиги зарур. Мабодо очса, қазо вожиб бўлади. Шунингдек, мусофир кундузи юртига кириб борадиган ё муқим бўладиган бўлса ҳам, ўша куни рўза тутиши керак. Ўша куни рўза тутмаган ҳолда, Рамазони шарифнинг ҳақ-ҳурматидан қуёш ботгунича емай-ичмай туриши вожибдир.
2. Касаллик. Кишининг саломатлиги доимо ҳам бир хил бўлавермайди, албатта. Шунга кўра, беморларнинг рўза тутиши ёки тутмаслиги ҳақида бир тўхтамга келиш қийин. Бу борада, уларга умумий кўрсатма эмас, балки аҳволлари обдон ўрганилгач, ҳар бирига тегишли хулоса ва тавсиялар берилади. Зеро, бунда саломатликни асраш билан бир қаторда, Аллоҳ таолога итоат бор. Унутмаслик лозимки, динимизда белгиланган енгилликлар, хусусан, рўза тутиш ёки тутмаслик борасидаги кўрсатмалар тиббиёт ва Ислом динини пухта ўрганганлар томонидан тавсия қилинади. Баъзи беморлар бу борада, хасталар ҳолатини яхши тушуниб, тўғри тавсия берадиган, ўз ишига моҳир шифокорларга мурожаат қилиш ўрнига, тиббиётдан умуман хабари йўқ кишилардан фатво сўрашади. Бу эса, тўғри эмас.
Кўп беморлар рўза тутмоқчи бўладилар, лекин қувватлари етмайди ёки рўза тутишса, касаллиги оғирлашади ёки касаллик белгилари жиддийлашади. Ҳолбуки, Ислом енгиллик динидир. Аллоҳ таоло ҳар бир бандага тоқатидан ортиқчасини юкламайди. Бемор киши шариатнинг қайси кўрсатмасида қийинчиликка дуч келмасин, албатта, унга ҳам динимизда енгиллик бор. Жумладан, Рамазон рўзасини тутишда ҳам. Аллоҳ таоло марҳамат қилади: “...Бас, сизлардан ким бемор ёки сафарда бўлса, саноғи бошқа кунлардандир...” (Бақара сураси, 184-оят). Демак, оятда таъкидланганидек, бемор ва мусофирларга Рамазон рўзасини тутмасликка рухсат бор. Аммо улар шулардан фориғ бўлгач, албатта, қолдирган кунларини қазо тутадилар.
Рўза тутса, касаллигининг оғирлашиши, дардининг зўрайиши ёки тузалишининг чўзилишидан қўрққан касал киши Рамазон ойи рўзасини тутмаслиги мумкин. Рўза тутган бемор дарди кучайганидан рўзасини очса, унга каффорат лозим бўлмайди. Мабодо касал одам кундузи тузалиб қолса, ўша куни Рамазони шарифнинг ҳақ-ҳурматидан қуёш ботгунича емай-ичмай туриши лозим.
3. Ҳомиладор аёл. Бундай аёл, ўзининг ёки боласининг соғлиғига зарар етишидан қўрқса, Рамазон ойи рўзасини тутмаслиги жоиз. Зеро, Рамазонда рўза тутиш ҳомиладор аёлда физиологик ва кимёвий ўзгаришларга сабаб бўлиши илмда исботланган. Бу ерда ҳукм ҳомиланинг ойига кўра эмас, балки аёлнинг ва ҳомиланинг ҳолатига қараб белгиланади.
Агар ҳомиладор аёл соғлом бўлиб, ўзини яхши ҳис қилса ва бирор аъзосидан шикояти бўлмаса, рўза тутса, зарари йўқ. Акс ҳолда, рўза тутмайди. Ҳомиладор аёллар Рамазон ойи киришидан олдин ўзлари ва ҳомилаларини мусулмон шифокор кўригидан ўтказишлари лозим. Кейин, ҳолатларига қараб рўза тутиш ёки тутмасликлари белгиланади. Агар текширишлар натижаси ижобий чиқса, шифокор рўза тутишга рухсат беради. Акс ҳолда, йўқ. Мабодо рўза тутганда ҳомиладор аёлларда қондаги қанд миқдори пасайиб кетгани ёки ғайри табиий ҳолат борлигидан қаттиқ бош оғриғи, кўзлар қамашиши, қаттиқ чарчоқ босиши ёки ўрнидан туришда қийналиш ҳолатлари кузатилса, дарҳол рўза тутиш ёки тутмаслик учун шифокор билан маслаҳатлашлари зарур.
Ҳомиладор аёлларга қуйидаги ҳолатларда рўза тутиш тақиқланади:
– Қон босими ўлчаганда, ўлчагичнинг юқори рақами 100 дан паст натижани кўрсатганда. Зеро, ҳомиладор аёл бундай ҳолатда рўза тутса, ўзини тутиб туролмаслик тугул, ҳатто ҳушидан кетиб қолиши ҳам эҳтимолдан холи эмас;
– Ҳомиладорликдаги қусиш онларида. Айниқса, бу ҳолат ҳомиладорликнинг аввалги уч ойида оғир кечади;
– Ҳомиладорлик даврида заҳарланганда. Зеро, шу аснода қон босими кўтарилиб, пешобда албумин пайдо бўлади, аъзоларда шиш кузатилади, қонда қанд миқдори кескин пасайиб кетади. Оқибатда, органик касалликлар келиб чиқади. Бу ҳолатдан дард чеккан бемор, албатта, шифокор назоратида бўлиши зарур.
4. Эмизикли аёл. Бу тоифадаги аёллар ифторликдан кейин саҳарликкача бўлган вақт мобайнида витаминларга бой озуқалар истеъмол қилишлари шарти билан Рамазон рўзасини тутишларига рухсат бор. Шундай қилингандагина рўзадорлик пайтида сарфланган зарурий моддалар ўрни қопланади. Таъкидлаш зарурки, у озуқалар эмадиган болага ҳам салбий таъсир кўрсатмаслиги керак. Акс ҳолда, рўза тутишлари мумкин эмас. Агар рўза тутилса, эмизикли аёлнинг ўзи ё эмадиган болага зарар етиши тахмин қилинса ёки эмизишга салбий таъсир ўтказса, ундай аёл рўза тутмаслиги мумкин.
5. Ҳайз ва нифосли аёллар. Аёллар ҳайз ва нифос ҳолатида рўза тутишлари мумкин эмас. Мабодо рўза тутаётган аёл ҳайз кўриб қолса ё кўзи ёриб, нифос қони чиқса, рўзасини очади. Ҳайз ё нифос қонидан тонг отганда тоза бўлган аёл ўша куни рўза тутмайди, лекин юқорида таъкидланганидек, Рамазони шарифнинг ҳақ-ҳурматидан қуёш ботгунича емай-ичмай туриши вожибдир. Чунки нифос ёки ҳайзли бўлатуриб тутилган рўза ўтмайди. Аёллар Рамазонда ҳайзли ё нифосли бўлиб қолсалар, покланганларидан кейин қазосини тутиб берадилар. Зеро, йилда бир келадиган рўзани қазосини тутиш машаққат эмас.
6. Қарилик. Бу тоифага мансуб кишилар соппа-соғ бўлсалар-да, ёшлари улуғлиги эътиборидан, рўза тутсалар қийналиб, ҳолдан тойишади. Шунга кўра, улар рўза тутмасликка узрлидирлар. Зеро, Қуръони каримда бундай дейилган: “Мадори етмайдиганлар зиммасида бир мискин кимсанинг (бир кунлик) таоми фидядир” (Бақара сураси, 184-оят). Демак, рўза тутишга қуввати етмайдиган чол ва кампирлар рамазон ойи рўзасини тутмайдилар, балки, рамазоннинг ҳар бир куни ҳисобидан фитр садақаси миқдорида фидя берадилар. Кексалар фидя беришларининг боиси, кундан-кунга қариб заифлашиб боришлари ва қайтиб ёшариб рўза тутишларидан умид йўқлиги эътиборидандир. Аммо Рамазон ўтгач, қувватга кириб қолишса, гарчи фидя берган бўлсалар-да, қолдирган рўзаларининг қазосини тутиб беришлари шарт. Шунингдек, мусофир муқим бўлгач, касал соғайгач, ҳомиладор ва эмизикли аёлдан зарар хавфи кетгач, ҳайз ё нифосдаги аёл тоза бўлгач, Рамазон ойи рўзасидан тутмаган кунларининг қазосини тутиб беришлари лозимдир.
Уламоларимиз қуйидаги тоифаларни ҳам рўза тутмасликка узрлилар қаторига қўшишган:
7. Очлик ва чанқоқлик оқибатида ҳолдан тойганлар. Ўта қаттиқ очлик ёки чанқоқлик оқибатида ҳалок бўлиш даражасига етган, ақлига ёки бирор аъзосига хавф туғилган киши ҳам рўза тутишдан узрли ҳисобланади. У ҳам кейин қазосини тутиб беради. Чунки Аллоҳ таоло бундай деган: “Ўзингизни қўлингиз билан ҳалокатга ташламанг...” (Бақара сураси, 195-оят).
8. Мажбурланган шахслар. Бировни ўлдириш ёки аъзоларидан бирини ишдан чиқариш билан таҳдид солиниб, рўзасини очишга мажбурланган киши ҳам узрли ҳисобланади. Қазосини кейин тутиб беради. Мажбурлаб, зўрлик билан номусига тегилган аёлнинг рўзаси очилади ва қазосини тутиб беради.
Бошқалар томонидан гуноҳ ишни қилишга мажбурланган киши осий бўлмайди. Зотан, Ибн Аббос (розияллоҳу анҳумо)дан ривоят қилинган ҳадисда Набий (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Албатта, Аллоҳ менинг умматимдан хатони, унутишни ва мажбур қилинган нарсани кечиргандир”, дедилар (Имом Ибн Можа ривояти).
Мажбур қилувчилар эса оғир гуноҳни содир қилган бўлишади. Мажбур қилиб рўзасини очтириш, намоз ўқитмаслик, динга қарши гапларни айттириш шулар жумласидандир. Мажбурлаш дейилганида, мажбур қилинаётган одамнинг жони ёки бирор аъзосига таҳдид солиниши назарда тутилади. Демак, бундан паст даражадаги мажбурлаш гуноҳ ишни қилаверишга асос бўлолмайди. Фақат ўлим хавфи ёки танасидаги аъзоларидан бирининг йўқолиши, майиб бўлиши хавфигина шаръий эътибордаги мажбурлаш ҳисобланади.
9. Машаққатли касб эгалари. Касбини тарк қилса, куни ўтмайдиган ёки рўза тутса, касбини бажара олмайдиган киши ҳам узрли ҳисобланади. Бу тоифага новвой, темирчи ва кон ишчилари кабилар киради. Улар саҳарликка туриб, рўзага ният қиладилар. Иш жараёнида ҳолдан тойиб қолишса, рўзани очиб, кейин қазосини тутиб беришади. Аммо, бу тоифадаги кишилар ушбу касбларидан бошқа йўл ёки ишни камайтириш билан тирикчилик ўтказишга ёхуд таътил олишга имконлари бўлса, узрли ҳисобланмайдилар.
Толибжон ҚОДИРОВ
тайёрлади.
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Ислом сўзи “салима” “ясламу”, “салааман” ва “салааматан” каби сўзларнинг ўзагидан олинган.
Ислом сўзининг маъноси турли маъноларни англатсада, бироқ барча маънолар бир эзгу мақсад – тинчликка йўналгандир. Аллоҳ таоло Қуръони каримда бундай марҳамат қилган: “Эй, иймон келтирганлар! Исломга тўлиғича киринг. Ва шайтоннинг изидан эргашманг” (Бақара сураси, 208-оят).
Тилшунос олим Абу Амр Шайбоний ушбу оятдаги “силм” сўзини Ислом деб шарҳлайди.
Ушбу ояти каримадаги “каафатан яъни тўлиғича, ёппасига” сўзи барча инсонлар тинчлик йўлини тутишлари лозимлигини билдиради. Аллоҳнинг амр фармонига итоат этган ҳолда ҳамиша аҳил ва иноқликда яшашлари даркор.
Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам мусулмон бандани таърифлаб: “Мусулмон бошқа мусулмонларга тили билан ҳам, қўли билан ҳам озор етказмаган кишидир”, дедилар (Имом Бухорий, Имом Муслим, Имом Термизий, Имом Аҳмад, Ибн Ҳиббон ривояти).
Бу ҳадисга кўра, мусулмон сўзи “барчага яхшилик истовчи, дилозорликдан йироқ” каби маъноларни ифодалайди.
Шунинг учун ҳам, мусулмонлар ўзаро муомалаларини доимо бир-бирларига тинчлик тилаш, яъни саломлашиш билан бошлайдилар. Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади: “Сизларга салом бўлсин, Роббингиз Ўз зиммасига раҳматни ёзди” (Анъом сураси, 54-оят).
Араб тилидаги салом сўзининг тўрт хил маъноси бор.
Биринчиси, “салима” сўзининг масдари “салаам” бўлиб, у турли “бало-офатлардан омонда бўлиш”ни англатади.
Иккинчиси, “салаама” сўзининг кўплик шакли, у “тинчлик ва омонлик” каби маъноларни билдиради.
Учинчиси, Аллоҳ таолонинг гўзал исмларидан бири бўлган “ас-Салом”, яъни, “барча нуқсонлардан саломат, тинчлик-хотиржамлик берувчи” деган маънони англатади.
Тўртинчиси, “салам” яъни, “серсоя ва ҳамиша яшил бўлиб турувчи дарахт”дир.
Абу Исҳоқ Зужажнинг фикрига кўра, “салаам” сўзи “саллама”дан олинган бўлиб, “инсоннинг оғир синов, ғам-алам ва ташвишлардан омонда бўлиши”ни англатади[1].
Шунингдек, жаннатнинг номларидан бири “Дорус-салом” (тинчлик диёри) деб номланган. Аллоҳ таоло бундай марҳамат қилади: “Уларга Роббилари ҳузурида дорус-салом (тинчлик уйи) бордир” (Анъом сураси, 127-оят); “Аллоҳ (одамларни) тинчлик диёри (жаннат)га чорлайди ва хоҳлаган кишини тўғри йўлга ҳидоят этади” (Юнус сураси, 25-оят).
Жаннатда фақат тинчлик, хотиржамлик, саломатлик, роҳат-фароғат, анвойи нозу неъматлар бўлгани, унда ўлим, касаллик, уйқу, ғам-ташвиш деган нарсалар йўқ.
Имом Асфаҳонийнинг фикрига кўра, “салаам” ва “салаама” сўзлари барча мусибат, ғам, ташвишлардан четда бўлиш маъносини англатади. Аллоҳ бундай марҳамат қилади: “Магар ким Аллоҳ ҳузурига тоза қалб ила келар, (ўша манфаат топар)” (Шуаро сураси, 89-оят).
Тоза қалб – турли зулм ва ёмонликлардан ҳоли бўлган қалбдир. Шунингдек, Қуръони каримда тинчлик, хотиржамлик ҳақида яна бошқа кўплаб оятлар мавжуд бўлиб, улар қуйидагилардан иборат:
“У (жаннат)ларга тинчлик, омонлик ила киринглар (дейилур)” (Хижр сураси, 46-оят);
“Биздан (бўлмиш) саломатлик ва сенга ва сен билан биргаликдаги жамоаларга (аталган) баракотлар билан (кемадан ерга) тушгин!” (Ҳуд сураси, 48-оят);
“У билан Аллоҳ ризосини топишга интилганларни (У) тинчлик ва саломатлик йўлларига йўллаб, Ўз изни билан уларни зулматлардан нурга чиқарур ва тўғри йўлга ҳидоят қилур” (Моида сураси, 16-оят);
“ ... жоҳил кимсалар (бемаъни) сўз қотганда «Саломатлик бўлсин!» деб жавоб қиладиган кишилардир” (Фурқон сураси, 63-оят).
“(Уларга) раҳмли Парвардигор (томони)дан салом (айтилур)” (Ёсин сураси, 58-оят);
“(Аллоҳ йўлида турли машаққатларга) сабр қилиб ўтганларингиз сабабли (энди бу ерда) сизларга тинчлик бўлгай” (Раъд сураси, 24-оят).
Бу оятлар Ислом – тинчлик, омонлик, хотиржамлик ва сиҳат-саломатлик дини эканининг яққол исботи саналади.
Юқорида таъкидланганидек, яшил дарахт ҳам Ислом сўзининг луғавий маъноларидан бири ҳисобланади. Араб тили луғатига оид икки машҳур “Лисанул араб” ва “Таҳзибул луғат” асарларида Имом Аъзам Абу Ҳанифа раҳматуллоҳи алайҳининг қуйидаги сўзлари келтирилади:
“Ас-салаам абадий яшил, улкан бир дарахтдир”[2].
Бир қатор луғатшунос олимлар “ас-салаам” сўзи “яшил дарахт” маъносини англатишини қўллаб қувватлашган. Чунки бу дарахт ҳатто кузда сарғаймайди, ҳеч чиримайди ҳам.
Буюк луғат олимларидан бири Абу Муҳаммад Абдуллоҳ ибн Баррийнинг фикрига кўра, бу дарахт “салм” деб номланади ва унинг кўплик шакли “салаам” ҳисобланади. Унинг бундай аталишига сабаб, дарахт ҳамиша яшил рангда ва серсоя эканлигидир.
Шунингдек, нарвон араб тилида “суллам” деб аталади. Бу ҳақда Зужаж бундай ёзади: “Суллам” сўзи “нарвон” маъносини англатади, чунки у орқали сен кўтарилмоқчи бўлган жойга соғ-саломат етиб оласан[3].
Юқорига чиқиш ёки кўтарилишнинг нарвондан бошқа йўллари кўпинча шикастланиш ё жароҳатланиш каби бахтсиз ҳолатлар билан якун топиши мумкин. Шу боис, нарвон сабабли турли хавф-хатарлардан саломат, хотиржам бўлингани учун араб тилида нарвон суллам деб номланган. Қуръони каримда бундай марҳамат қилинади: “ёки осмонга нарвон қўйиб” (Анъом сураси, 35-оят).
“Лисанул-араб” асари муаллифи Ибн Манзур эса “суллам” сўзини қуйидагича шарҳлайди: “Суллам бу – катта челак дегани”[4].
Пақир – қудуқдан сув олиш воситаси бўлиб, қадимда одамлар унинг ёрдамида қудуқлардан сув олишарди. Лекин нега айнан челак “суллам” деб аталади? Чунки одамлар унинг ёрдамида сув тортиб чанқоғини қондиришган, уйларига олиб кетиб, таҳорат учун ишлатишган.
Сув – барча махлуқот, жонзот, наботот ва ўсимлик учун салқинлик, сокинлик, тириклик ва ҳаёт манбаи. Шунинг учун унга эришиш восита бўлган челак “суллам” дейилади.
Бир сўз билан айтганда, Ислом – тинчлик, омонлик ва хотиржамлик дини. Тинчлик – Ислом динининг шиори, бош ғояси. Унинг таълимоти башариятни тинчликка чақириш, ер юзида осойишта ҳаёт ўрнатиш, инсонларнинг ўзаро меҳр-мурувватли бўлишга чақиришдан иборатдир. Зўравонлик, жанжал, қотиллик ва бузғунчиликларнинг ҳар қандай кўринишини қоралайди ҳамда улардан қайтаради.
Даврон НУРМУҲАММАД
[1] Абу Мансур Муҳаммад ибн Аҳмад ал-Азҳарий. Таҳзиб ал-луғат. – Майдон ал-жайш: Дор ал-қавмийя ал-арабийя, 1964. Ж. 4. – Б. 292.
[2] Ибн Манзур Африқий. Лисан ал-араб. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмийя, 1984. Ж. 12. – Б. 297.
[3] Ибн Манзур Африқий. Лисан ал-араб. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмийя, 1984. Ж. 12. – Б. 297.
[4] Ибн Манзур Африқий. Лисан ал-араб. – Байрут: Дор ал-кутуб ал-илмийя, 1984. Ж. 12. – Б. 201.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа