10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам – юксак балоғат ва фасоҳат соҳиби
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам фасоҳатли (аниқ ва равон) тил соҳиби ҳамда гапни равшан ва очиқ ифодалаб берувчи зот эдилар.
У зотга Аллоҳ таоло томонидан пурмаъно сўзлар, хислатли ҳикматлар, балоғатли[1] ваъз-насиҳатлар билан хитоб қилиш истеъдоди, муҳкам (аниқ, ишонарли, қатъий) далиллар билан узил-кесил ҳукм чиқариш маҳорати ато қилинган эди. Пайғамбар алайҳиссалом шундай марҳамат қилганлар: «Мен уммий (ўқиш-ёзишни ўрганмаган) пайғамбар – Муҳаммадман (буни уч марта айтганлар), мендан кейин бирорта пайғамбар бўлмайди. Менга каломнинг бошию охири[2] ва жавомеълари[3] ато қилинди».[4]
Бошқа бир ривоятда келишича, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам минбарда туриб: «Эй инсонлар! Менга пурмаъно сўзлар ва уларнинг хотималари ато этилиб, мен учун жуда мухтасар қилинди», деганлар.[5]
Бир куни ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан: «Эй Аллоҳнинг Набийси, қандай қилиб сиз орамизда бўла туриб, фасоҳат билан сўзлайдиган бўлдингиз, ҳолбуки ҳеч қаерга чиқмаган бўлсангиз? (Яъни ўқиш-ёзишни ўрганиш учун бирор кишининг ҳузурига қатнамаган бўлсангиз)», деб сўраганида у зот: «Исмоил алайҳиссаломнинг (сўзлашган фасоҳатли) тили унутилиб кетган эди. Жаброил алайҳиссалом ана шу тилни менга олиб келди, мен уни ёдлаб олдим», деб жавоб берганлар.[6]
Пайғамбар алайҳиссаломнинг бирор муаллимдан дарс олмай туриб, шундай фасоҳату балоғат билан сўзлашлари Аллоҳ таолонинг у зотга берган улкан неъматидир. Пайғамбар алайҳиссаломнинг ҳадисларини, сийратларини ўрганиб чиққан жуда кўп олимлар бу ҳақиқатни эътироф этганлар. Пайғамбар алайҳиссалом гапирганларида ҳар бир сўзни аниқ-тиниқ талаффуз билан дона-дона қилиб гапирардилар. Сўзлари худди маржонга терилган дурлар каби эди.
Жоҳиз раҳимаҳуллоҳ Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг каломларини тавсифлаб, шундай дейди: «Аллоҳ таоло Пайғамбар алайҳиссаломнинг каломларини тингловчида у зотга нисбатан муҳаббат уйғонадиган даражада зийнатлаб қўйди. Каломларида ҳайбат бўлиши билан бирга, эшитган одам ҳаловат ҳам топарди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шу даражада тушунарли, дона-дона қилиб сўзлардиларки, айтадиган гапларини қайта такрорлашга ҳожат қолмасди. Ул зотнинг ибора ва жумлаларидан бирон-бир сўз тушиб қолмас, гапиришда тутилиб қолиш ҳолатлари кузатилмас, келтирган ҳужжат-далиллари бефойда кетмас, сўзларини эшитиб турган бирор-бир нотиқ у зотга қарши фикр билдириб, гапларини бўла олмас эди. Фақат рост сўзлар билангина ҳужжат келтирардилар. Инсонлар ул зот соллаллоҳу алайҳи васалламнинг каломларидан кўра манфаати кўпроқ, ишончлироқ бирор-бир каломни эшитмаганлар».
Али розияллоҳу анҳу Пайғамбар алайҳиссаломнинг фасоҳатларини: «Мен араблардан қандайдир ажойиб, нодир сўз эшитган бўлсам, фақат Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан эшитганман. Мен Расулуллоҳнинг «Маата ҳатфа анфиҳи»[7]деганларини эшитганман. Бундай сўзни илгари бирор арабдан эшитмаган эдим», деб тавсифлайдилар».
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг каломлари шу даражада равшан ва очиқ-ойдин эдики, унда бирор-бир ортиқчалик ҳам, камчилик ҳам бўлмасди, ҳатто ёнларидаги киши гапларини ёдлаб оладиган даражада тушунарли гапирардилар.
Оиша онамиз розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам сизларга ўхшаб шошилиб гапирмасдилар, балки шундай очиқ-ойдин ва дона-дона қилиб гапирардиларки, у зот билан бирга ўтирган киши гапларини бемалол ёдлаб оларди».
Яна Оиша онамиз розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай гапирардиларки, сўзларининг ҳарфларини санамоқчи бўлган киши санашга улгурарди».
Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бирор гапни гапирсалар, (агар эҳтиёж бўлса) уни уч марта такрорлардилар».
Саҳобалар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни «Сиздан фасоҳатлироқ кишини кўрмадик» деб мақтаганларида, ул зот: «Аллоҳ таоло мени лаҳҳонлардан[8] қилмади, Аллоҳ таоло мен учун энг яхши калом бўлмиш китоби – Қуръони Каримни танлади», деб жавоб берганлар.[9]
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам фасоҳат билан сўзлашни мақтардилар. Жумлаларнинг маъносини бузиб, қўпол гапиришдан қайтарардилар. Шунинг учун Аббос розияллоҳу анҳу: «Гўзаллик нима?» деб сўраганларида, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Тил», деб жавоб берганлар.[10]
Бошқа бир ривоятда Аббос розияллоҳу анҳу: «Кишидаги гўзаллик нима?» деб сўраганларида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Тилининг фасоҳатлилиги», деб жавоб бериб, «Равон гапирадиган кишига Аллоҳ таоло раҳматини ёғдирсин!» деб дуо қилдилар.[11]
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг фасоҳатлари шу даражада эдики, ҳар бир қавмга ўша қавмнинг тилига хос фасоҳат билан хитоб қилар, ўша қавмнинг шевасида гаплашар ҳамда уларнинг тилларига оид балоғат масалалари бўйича баҳслаша олар эдилар. Бу ҳолатни кузатган саҳобалар кўпинча у зотдан бошқа шевада айтган гапларини шарҳлаб, изоҳлаб беришларини сўрашарди.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Қурайш, Ансор, Ҳижоз ва Нажд халқи билан қилган суҳбатлари Хазрамавт ва Яман подшоҳлари билан бўладиган суҳбатларига сира ўхшамас эди (яъни ул зот соллаллоҳу алайҳи васаллам подшоҳлар билан бўлган суҳбатларида ўша подшоҳларнинг тили, фасоҳати ва балоғатида гаплашардилар. Улар билан гаплашишда қўллайдиган сўзлари Қурайш ва ансорларга нисбатан ишлатадиган сўзларидан фарқ қиларди. Шу ўринда сўзлашув услублари фарқли эканини билдириш мақсадида араб тилидаги сўзларни ўзбек ёзувида ифодалаб, ёнида изоҳини келтириб ўтдик).
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Ҳамадонга шундай мактуб ёзган эдилар: «Албатта, сизлар Ҳамадоннинг фараъи (ернинг тепаликлари), вуҳоти (пастликлари), азози(бирор киши эгалик қилмайдиган бепоён қаттиқ ерлари)га эгалик қиласизлар. Ўша жойларнинг алофи (подалар ўтлайдиган ўтлар)да подаларингиз ўтлайди ҳамда афолари(бирор киши эгалик қилмайдиган, кимсасиз жойлари)да подаларингизни боқасиз. Модомики (Ҳамадон халқи) аҳду паймон ва омонатларини (закотларини) топширар эканлар, Ҳамадоннинг дафъилари (туя, қўйлари) ва суромлари(хурмо дарахтлари ёки хурмо мевалари)гина бизга тегишлидир. Садақанинг салб (тишлари тўкилган қари туялар), ноб (қари туяларнинг урғочиси), форидуд дожин (қари сигир), кабшул ҳаворийи (қўйларнинг катта ёшли қўчқор) уларникидир. Зиммаларида садақанинг солиғи (ёши олтига тўлган қўй ва сигир) ва фориҳи (беш ёшли туя ва отни бизларга юбориш вазифаси) бор».
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Наҳд аҳлига ҳам шунга ўхшаш мактуб ёзганлар: «Аллоҳим, уларнинг маҳди(қаймоғи)га, мазқи(қоришма сути)га баракот бер. Подачиларини дусур(унумдор, серҳосил ерлар)га юбор, подачининг самади(оз миқдордаги суви)ни мўл-кўл қилиб бер ҳамда моллари ва фарзандларига барака ёғдир. Ким намозни адо қилса, у (комил) мўмин бўлади, ким закотни берса, ғофил бўлмайди, ким «Лаа илааҳа иллаллоҳ» деб гувоҳлик берса, мусулмон бўлади. Эй Наҳд уруғи, сизлар учун вадоиъуш–ширк (урушдан кейинги ўзаро келишилган аҳду паймонлар) ва вазоиъул мулк (мулк солиқлари) лозимдир. Намоз борасида дангасалик қилманглар, закотни ман қилманглар ҳамда ҳаётда ҳақ йўлдан оғманглар».
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам наҳдликларга фарз топшириқ борасида ҳам қуйидагича мактуб ёзганлар: «Фориз (қари сигир), фариш (ёш сигир), зул инонир-рукуб (миниладиган туя), филвуз-зобис (миниш қийин бўлган тойчоқ) сизларгадир. Модомики ичингизда римоқ(нифоқ, мунофиқлик) сақлаб юрмасангиз (яъни қалбларингиз ҳаққа бўйсунишдан бош тортмас экан), рибоқ(арқон) емас экансиз (ўртамиздаги келишувни бузмас экансиз), сизларнинг сарҳларингиз (кундузи яйловда ўтлаб юрадиган подаларингиз) ман қилинмайди (ўтлашдан тўсиб қўйилмайди), толҳингиз (мевасиз дарахтларингиз) кесилмайди, шунингдек, даррингиз (сут берувчи чорваларингиз) ҳам яйловдан тўсилмайди. Ким (бизнинг айтганларимизга) амал қилса, келишувни бажарган бўлади. Ким келишувдан бош тортса, унинг зиммасига (закотдан ташқари жазо ўлароқ олинадиган) зиёда нарса юкланади».
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Воил ибн Ҳажар орқали Яман подшоҳларига бир неча мактублар юборганлар. Уларнинг бирида шундай ёзилади: «Бир тиъада (қирқта қўй ёки туядан бештасида) миқваратил алёт (нуқсонли, озғин) ҳам бўлмаган, зоннок (семиз) ҳам бўлмаган битта қўй, сабажа (ўртача қўй), суюбдан (қазилма конлардан) бешдан бири берилади. Ким бикр билан зино қиладиган бўлса, уни юз марта фасқоъуҳу (дарра уринглар), бир йилга фаставзуҳу (сургун қилинглар), ким жувон билан зино қиладиган бўлса, уни азомим (тошлар) билан фазрожуҳу (тошбўрон қилинглар). Динда тавсим (айб ва уялиш ҳамда Аллоҳнинг ҳадларини адо қилишда дангасалик) йўқдир, Аллоҳ таолонинг фарзларида ғумма (беркитиш, тараддудланиш) ҳам йўқдир. Ҳар бир маст қилувчи нарса ҳаромдир. Воил ибн Ҳажар ақёлга (Ҳазрамавт подшоҳларига) тараффул (бошчилик) қилади».
Юқорида матни келтирилган мактубларда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам томонларидан хитоб қилинаётган қавмлар ва подшоҳларнинг сўзлашган тили, балоғату фасоҳати биз билган ҳозирги араб тилидан фарқли бўлган. Яъни уларнинг шевасида турли фарқлар бор эди. Шунинг учун ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам инсонлар учун нозил бўлган Қуръони Каримни уларнинг ҳолатларига мос равишда, истеъмоллари, одатий сўзлашадиган сўзларига қараб баён қилганлар.
Атийя Саъдийдан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Устун, олий қўл мунтия (берувчи) қўлдир.Остки, қуйи қўл эса мунтот (олувчи) қўлдир», деганлар. Ўшанда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам биз билан ўз лаҳжамизда гаплашган эдилар».
Бир куни Омирий розияллоҳу анҳу савол сўраш мақсадида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келди. Шунда у зот (араб тилидаги «хоҳлаган нарсангни сўра» маъносини англатадиган «сал ъаммаа шиъта» дейиш ўрнига) «сал ъанка», дедилар. Пайғамбар алайҳиссалом ишлатган бу ибора Омирий розияллоҳу анҳунинг лаҳжасига мос келар эди.
Сийрат уламолари Пайғамбар алайҳиссаломнинг кундалик турмушда, инсонлар билан муомалада ишлатган гап-сўзлари, ваъз-насиҳат қилганларида айтган ҳикматли гаплари ва гўзал иборалари, қўйингки, шу борадаги барча-барча маълумотларни тўплаб, жуда кўп китоблар ёзганлар. Севимли Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг муборак ҳадисларини ўзида мужассам этган китоблар оламига кирар экансиз, ўзингизни худди мевали дарахтлари кўп бўлган гўзал бир боққа киргандек ҳис қиласиз. Қалбингиз хотиржамлик ва сурурга тўлганидан, бу оламдан асло чиқиб кетгингиз келмайди. Қуйида биз ҳам Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг ана шу бўстондан терилган мевалар янглиғ пурмаъно сўзлари ва гўзал насиҳатларидан баъзиларини сиз азизларга ҳавола қиламиз:
Мазкур ҳадислардан ташқари, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг фазилатлари, маърузалари, хутбалари, дуолари ҳамда аҳдномалари ҳақида жуда кўп ровийлар бир-бирларидан ривоятлар келтирганлар.
Шак-шубҳа йўқки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам барча соҳада, хусусан фасоҳат ва балоғат соҳасида ҳам бирор киши ета олмайдиган юксак даража эгаси ҳисобланганлар ва бу борада барчага ўрнак бўлганлар.
[1] Балоғат сўзи «вояга етиш», «етуклик» маъноларини билдиради. Балоғат билан сўзлаш ҳар бир ҳолатнинг вазиятига мос сўзларни топиб, сўзамоллик ила гапиришдир. Юқоридаги жумлада «балоғатли ваъз-насиҳатлар» деб савияси баланд панду насиҳатлар назарда тутилган (валлоҳу аълам).
[2] Фасоҳат ва балоғат билан гапириш, маъноларнинг сиру асрорлари, хислатли ҳикматлар, гўзал иборалар қўллаш қобилияти.
[3] Кўп маъноларни ўз ичига олувчи қисқа жумлалар.
[4] Имом Аҳмад «Муснад»ида ривоят қилган. Бошқа муҳаддислар ҳам ривоят қилган.
[5] Ҳофиз Ибн Касир бу ҳадиснинг санадини Абу Яълога боғлаган.
[6] Бу ҳадисни Абу Нуъайм «Асбаҳон тарихи» китобида ривоят қилган. Шунингдек, «Мавоҳиб» китобининг шарҳида ҳам зикр қилинган.
[7] Ҳеч бир ташқи таъсирсиз вафот этган кишига нисбатан қўлланиладиган бу ибора араб тилида юксак фасоҳат намунасидир.
[8] Нотўғри, ғализ гапирувчи, грамматик қоидаларга риоя қилмайдиган киши.
[9] «Жомиъус-сағир» китобида ҳадис ривояти имом Дайламийга нисбат берилган.
[10] Имом Ҳоким ривояти.
[11] Аскарий ривояти. Мазкур икки ривоятдан биринчисида Аббос розияллоҳу анҳу умумий қилиб сўрадилар, кейингисида эса хос қилиб сўрадилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг иккала саволга ҳам жавоблари тил ҳақида бўлди.
[12] Икки шайх ривояти.
[13] Имом Табароний ривояти.
[14] Икки шайх ривояти.
[15] Имом Аҳмад ва Ибн Можа ривоятлари.
[16] Ибн Ҳиббон ривояти.
[17] Икки шайх ривояти.
[18] Имом Аҳмад ва бошқалар ривояти.
[19] Уқайлий ривояти.
[20] Ибн Абу Шайба ва бошқалар ривояти.
[21] Имом Бухорий ривояти.
[22] Муттафақун алайҳ.
[23] Фирдавснинг «Муснад»ида ривоят қилинган.
[24] Абу Абдурроҳман ас-Суламий ривояти.
[25] Имом Табароний ва бошқалар ривояти.
[26] Имом Аҳмад ва имом Термизий ривояти.
[27] Абу Довуд ривояти.
[28] Имом Бухорий ривояти.
[29] Имом Байҳақий ва Баззор ривояти.
[30] Имом Аҳмад ва бошқалар ривояти.
[31] Имом Табароний ва имом Аҳмад ривояти.
[32] Аскарий ва имом Табароний ривояти.
[33] Имом Аҳмад, Абу Довуд ва бошқалар ривояти.
[34] Имом Аҳмад ва бошқалар ривояти.
[35] Имом Муслим ривояти.
[36] Имом Аҳмад ривояти.
[37] Баззор ривояти.
[38] Имом Аҳмад, имом Термизий, имом Ҳоким ривоят қилган. Имом Ҳоким саҳиҳлар қаторига киритган.
[39] Имом Табароний ривояти.
[40] Муттафақун алайҳ.
[41] Имом Байҳақий ва бошқалар ривояти.
[42] Имом Табароний ва бошқалар ривояти.
[43] Имом Табароний ривояти.
[44] Имом Байҳақий ва бошқалар ривояти.
[45] Имом Байҳақий ривояти.
[46] Муттафақун алайҳ.
[47] Имом Аҳмад ва бошқалар ривояти.
[48] Имом Ҳоким «Мустадрак»ида ривоят қилганлар.
[49] Қодоъий ривояти.
[50] Имом Табароний ва бошқалар ривояти.
[51] Имом Ибн Можа ривояти.
[52] Фирдавс «Муснад»идаги имом Дайламийнинг ривояти.
[53] Аскарий ривояти.
[54] Абу Шурайҳ ривояти.
[55] Имом Байҳақий ва бошқалар ривояти.
[56] Имом Табароний ривояти.
[57] Имом Муслим ривояти. Бошқа муҳаддислар ҳам турли лафзлар билан ривоят қилган.
ЎМИ матбуот хизмати
манба
Бу зотнинг тўлиқ исми Наср ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Иброҳим Абу Лайс ас-Самарқандий ал-Ҳанафийдир. Самарқандда таваллуд топгандир. Самарқанд ўзининг кўп олимлари билан машҳур бўлган ҳамда Самарқанд аҳли илмни яхши кўрган. Бу маълумотлар Нажмиддин Умар ибн Муҳаммад Насафийни “Ал қанд фий уламаи Самарқанд” асарида келтирилган.
Абу Лайс Самарқандий бошланғич таълимни Самарқандда олган. Сўнг уламоларининг кўплиги билан машҳур бўлган Балхга кетади. Илмни мустаҳкамлаб Самарқандга қайтади. Абу Лайс нафақат Самарқанд ва Балх уламолари орасида илмий мавқега эга, балки Ҳанафий уламоларининг орасида ҳам ўз мавқега эгадир. Бунга бир қанча мисоллар далолат қилади:
У яшаган даврда юртимизда луғат, тафсир, ҳадис, фиқҳ илмлари ривожланган. Мана шундай илмий муҳитда яшаб ижод этган аллома самарали мерос қолдирган. Унинг “Баҳр ал-улум” (“Илмлар уммони”), “Уюн ал-масойил” (“Масалалар сарчашмаси”), “Танбеҳул-ғофилин” (Ғофилларга танбеҳлар”), “Бўстон ал-орифин” (“Орифлар бўстони”) каби асарлари бизгача етиб келган ва нашрлар этилган.
Алломанинг туғилган йили сифатида муаррихлар ҳижрий 301-310 йиллар ораси ва 911-милодий йилни кўрсатадилар. Олимнинг куняси Абу Лайс, яъни “Лайснинг отаси”. “Лайс” луғатда шер, арcлон маъносини беради. У зотнинг Лайс деган фарзандлари бўлганми ёки “Абу Туроб” сингари мажозий лақабми, номаълум. Ҳар ҳолда куня экани аниқ. Куняси билан лақаби қўшиб айтилар эди, масалан: "Фақиҳ Абу Лайс айтди" каби. Лақабларидан бири “ал-Фақиҳ” бўлиб, шу лақаб билан машҳур бўлган. Аллома фиқҳ илмида юксак мартабага эришган, ўз замонасида унга тенг келадиган олим топилмас эди. Фақиҳ сўзининг
олдида араб тилидаги “ал” артикли қўшилиб, уни “ал-Фақиҳ” деб аталиши ҳам шунга ишоратдир.
Абу Лайснинг ўзи ҳам “ал-Фақиҳ” лақабини яхши кўрар эди. Чунки, ривоятларга қараганда, “Танбеҳул ғофилин” китобини ёзган маҳалларида бир кеча у кишининг тушларига Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам кириб, ёзган китобларини тутқазиб: "Ё Фақиҳ! Китобингни ол!” дейдилар. Уйғонганларида китобларида Пайғамбаримиз алайҳиссалом муборак қўлларини, изларини кўрадилар. Шундан кейин “Фақиҳ” деган номни яхши кўрди ва у туфайли кўп барокатларга ноил бўлади. Иккинчи унвони “Имомул-ҳуда”. Бу лақаб билан яна бир буюк аллома Абу Мансур ал-Мотуридий ҳам аталган.
Абу Лайснинг вафоти ҳақида ҳам муаррихлар турли саналарни кўрсатадилар. Довудий ўзининг “Табақот ал-Муфассирин” китобида 393-ҳижрий йилнинг жумод ал-охир ойининг сешанба 11-кечасида вафот этган, деган. “Жавоҳир ал-мўзиъа” асарида 373-сешанба кечасида, “Кашф аз-зунун” асарида 376, ёки 383, ёки 375-ҳижрий йилда вафот этган дейилади. Араб мероси тарихида 373, ёки 375, ёки 393-ҳижрий вафот этган дейилган.
Яъни, аллома 985 ва 1003-милодий йиллар орасида вафот этган. Манбаларда унинг оиласи ҳақида ҳеч нарса ёзиб қолдирилмаган. Абу Лайс Самарқандий Самарқандда шайхул-ислом даражасига кўтарилган. Лекин унинг расман қози бўлгани ҳақидаги маълумот манбаларда кузатилмайди. У ўз даврида энг зарурий илм – фиқҳни эгаллагани боис, фатволар айтишга лойиқ бўлган ва унинг фатво ҳамда ҳикматли сўзлари кишилар орасида тарқалган. Жумладан, Салоҳиддин Ноҳий унинг фиқҳий асарлари матни тузилишига кўра ўз тадқиқотида алломани мадрасаларда мударрислик қилганини тахмин қилади. Шунингдек, Абу Лайс тафсирида ҳадислар, ривоятлар, қироатлар, луғавий манбаларга алоҳида аҳамият берилиши ҳам унинг мударрислик қилганини тасдиқлаши мумкин. Абу Лайс Самарқандий илмий салоҳиятининг шаклланишида аввало олим оиласида таваллуд топгани таъсир кўрсатган бўлса, кейинчалик Балх, Самарқанд ва Бухоро каби муҳим илмий мавқега эга бўлган шаҳарлар олимларининг таълим-тарбиялари сезиларли бўлган. Абу Лайс Самарқандий Балхлик олимларнинг Самарқандга келиши, у ерга сафар қилиш муносабати билан илм ўрганган бўлса, айрим ҳолларда уларнинг асарларини мутолаа қилиш ва ўрганиш орқали уларни ўзининг устози деб ҳисоблаган.
Абу Лайс Самарқандий шаклланган илмий муҳит асосан ҳанафий мазҳаби олимлари таъсирида бўлган. Кўпчилик тарожум асарларида Абу Лайс Самарқандийнинг икки ёки уч устози зикр этилади холос. Бунга сабаб балки олимга кўпроқ таҳсил берган устозини зикр этиш билан кифояланиш бўлса керак. Унинг асарларида ўз давридаги кўплаб олимларнинг сўзлари, ривоятлари келтирилган. Олим уларни ўз асарларида зикр этган. Тадқиқот доирасида Абу Лайс Самарқандийнинг 24 устози аниқланди. Тафсирида 20 устози, “Танбиҳ-л-ғофилин”да 4 устози зикр этилган. Олимнинг барча устозлари ҳанафий мазҳаби уламолари бўлиб, уларнинг кўпчиликларининг силсиласи Нуъмон ибн Собит Абу Ҳанифа, Абу Юсуф, Муҳаммад ибн Ҳасанга бориб тақалади. Бу устозларнинг баъзилари ҳақидаги маълумотлар тарожум асарларида зикр этилган. Муҳаммад ибн Фазл Бухоро ва Самарқандга келгани ва Самарқандда вафот этгани, Халил ибн Аҳмад Фарғона қозиси бўлгани ва шу ерда ёки Самарқандда вафот этгани, Абу Жаъфарнинг Бухоро ва Самарқандга келгани ва Бухорода вафот этгани ҳақидаги маълумотлар уларнинг Самарқанд илмий муҳити билан боғликлигини кўрсатади. Улар ўз замонларининг етук олимлари бўлиб, Абу Лайс Самарқандийга устозлик қилганлар Абу Лайс Самарқандий тафсирининг ЎзРФА Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида сақланаётган нусхасининг биринчи варағида шундай маълумот мавжуд: “Абул-Маҳомид Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Ануш Ҳасийрий “Ҳодий Ҳасийрий” асарининг охирги қисм иккинчи – “Фатво беришда эҳтиёт қилиш” номли фаслида шундай ёзади: 258/872 санада вафот этган Самарқанд ҳофизи фақиҳ Абу Лайс: “Самарқандда 40 йил фатво бердим, ушбу 40 йилда фақат илгари ўтган уламоларнинг сўзларига таяндим. Менинг китобимдан қиёмат куни ғийбатдан бирор нарса чиқмайди. Ўнг қўлимни чап қўлимдан ажратганимдан буён ёлғон гапирмадим, ҳеч кимга қушнинг бошини сувга солиб кўтарганда бошида қолган сувчалик ёмонлик истамадим”, деган.
“Абу Лайс фозил, тақводор, буюк имом бўлиб, юз минг ҳадисни ёд билган. Вакиъ, Муҳаммад ибн Ҳасан, Ибн Муборак, Абу Юсуф ва бошқа олимлар китобларини мутолаа қилар эди. Унинг кўплаб асарлари бор”.
Барча манбаларда Абу Лайс Наср ибн Сайёр ҳофиз, Наср ибн Муҳаммад эса фақиҳ деб аталган. Юқоридаги маълумотда Абул-Лайс Наср ибн Муҳаммад билан ҳофиз Абу Лайс Наср ибн Сайёр ибн Фатҳ ҳақидаги маълумотлар чалкаштириб юборилган. Шунингдек, кўрсатилган вафот йили ҳам ҳофиз Абул-Лайс вафот этган йилига яқинроқ келади. Шу каби ушбу икки алломани адаштириш ҳоллари манбаларда учрайди.
Жумладан, у иккисини бир олим деб кўрсатилган ўринлар ҳам мавжуд. Фақиҳ Абу Лайс Самарқандийнинг Муҳаммад Шайбонийнинг китоби билан танишганлиги, ўз ижодида Абу Юсуф, Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбоний, Вакиъ, Ибн Муборакларнинг силсилалар орқали ривоятларини кўп келтирганлиги сабабли бу маълумотлар Абу Лайс Наср ибн Муҳаммадга тегишли деб ҳисоблаш мумкин. У ўзининг тафсирида Муҳаммад ибн Ҳасан “Ас-Сияр ал-Кабир” асаридан маълумот келтиради.
Туғилган жойи Самарқанддир. “Баҳр ал-улум” тафсирининг кириш қисмида у шаҳар ҳақида бундай дейилади: “Араблар уни Сирон ҳам дейдилар. Сафд водийсининг жанубида жойлашган бу жой иқлими яхши ва катта шаҳардир”. Бир шоир бу ер ҳақида шундай деган эди:
Инсонлар учун охиратда жаннат бордур,
Бу дунёнинг жаннати Самарқанддур.
Бу шаҳар толиби илмлар маскани бўлган. Бу ерга уламо-ю фуқаҳолар, тасаввуф аҳллари сафар қилар эдилар. Шунинг учун бу ер бошқа юртлар ичида муҳим илмий ўрин эгаллаб турар эди, чунки Абу Лайс Самарқандий қаторида у кишининг олимлардан бўлган шериклари ва дўстлари ҳам кўп эди.
ТИИ талабаси Мирзақосим Саидмирзаев
[1] Тарихи ат-турас ал-арабий. 1-жилд, 3-жуз, 107 ва ундан кейинги саҳифалар.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа