Бир неча йил бурун кеч куз Самарқандга бориш учун автобусга чиқдим. Автобус топ-тоза, шинам, ҳар томонлама қулай. Бир нечта (тадбиркор) аёллар автобус салонига чиқиб, қўлларида турли нарсаларни кўтариб, йўловчиларга ўтказиш учун молларини мақтай кетди. Аёллардан бири қўлида мандарин кўтариб олганди. Ўзи келишган, чиройли, жуда ширинсўз экан. Ҳамма қатори у ҳам мандаринини мақтай бошлади. У шундай муомала қилардики, ҳар қандай одамни ўзига маҳлиё айларди. Йўловчилардан бир нечтаси мандарин харид қилди. Улардан бири:
– Опажон, ишқилиб мандаринларингиз чиримаганми, яхшими? – деди.
– Айланай, укажон! Сотганларим ортидан бола-чақа боқаман-а, буюрмасин-а! – деб қасам ичди. Аёлнинг қасам ичиши ва ширин гапи, қош қоқишларига учган яна бир неча харидорлар мандарин олди. Аёл сотганича сотиб, автобусдан тушиб, эшик олдида туриб бошқа харидорларга молини мақтарди. Бир вақт йўловчилар ичида ғала-ғовур бошланди. “Қасамхўр, ёлғончи”, каби гаплар қулоққа чалина бошлади. Бояги йигит қўлига мандаринни олиб, эшик олдида турган сотувчи аёлни чақирди. Аёл яна мандарин олса керак, деган илинжда автобусга кўтарилди.
– Опа, сиз мандаринларим чиримаган, ҳозир келтирилган, деб қасам ичганингизга ишониб олгандим. Аммо мандаринларингиз чириб кетган экан. Устига бир-иккита яхшисини қўйиб, ичига чириганларини солиб сотибсиз, деб гапини тугатмасдан аёлнинг чиройли юзлари тундлашди, қалдирғоч қошлари чимирилиб, оҳу кўзлари чақнади, ширин сўзлар ўрнига заҳарли ва ҳақоратли сўзлар ўқдек ёғила бошлади. Нозик қўллар йигитнинг ёқасига ёпишди. Ҳай-ҳайлаб, бир амаллаб аждарҳо чангалидан йигитни қутқариб, “заҳарли илон”ни пастга туширдик. Йигит қўлидаги мандарин солинган халтачани аёлнинг орқасидан “топганларинг болаларингнинг азасига буюрсин!” деб отиб юборди. Бошқа мандарин харидорлари ҳам бирин-кетин заққумли қарғишларини ёғдира кетишди. У бепарво бошқа автобусга мандаринларини кўтарганча чиқиб кетди. “Эй, Худо! Бу қарғиш ўқларидан аёлнинг бегуноҳ болаларини асрагин”, деб дуо қилдим.
Азизлар! Биз болаларимизни ҳаром луқма бериб улғайтирсак, ҳалол-ҳаромни ўргатмасак, ўзимизнинг бадкирдор амалимиз билан уларни қарғишлар ўқига дучор қилсак, фарзандларимиздан буюклик ва олимлик кутсак тўғри бўлармикин? Биз ҳалол ризқ топиб, эл-юрт, кексалар ва олимларнинг дуосини олиш ўрнига ўзимиз, болаларимиз, ўтганларимизга лаънатлар ёғдирсак, оқибатимиз хор-зор бўлмайдими?
“Қасамини бузган қиз”
китобидан олинди
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Мазҳаб – бу умматдир. Уммат эса кўпчилик уламолардан ташкил топган. Бу уламолар ижтиҳод қилишади, таҳқиқ қилишади. Масала бир эмас, кўпчилик томонидан илмий таҳқиқ қилинади. Умматда саноқсиз уламолар бор, саноқсиз китоблар бор. Уламолар қайта-қайта ўзаро баҳслар қилиб, «Фалон масала тўғри», деб хулоса қилишади.
Натижада мукаммал даражада маъсум бўлмасак-да, кучли ишонч ила тўғри йўлда бўламиз. «Маъсум бўлмасак-да», деганимнинг сабаби шуки, биз ҳанафийлар «Сўзимиз юз фоиз тўғри», деб даъво қилмаймиз. Тўқсон саккиз-тўқсон тўққиз фоиз тўғри бўлиши мумкин, хато қилиш эҳтимоли бор. Токи шофеъий мазҳабига ҳам йўл қолсин. Аммо биз бу қадар катта нисбатга фақат Абу Ҳанифанинг ижтиҳоди билан эмас, балки илм ижтиҳоди билан эришдик, катта миқдордаги, жуда кўп уламолар воситасида эришдик. Уламолар масалаларни диққат билан ўрганиб, таҳқиқ қилишади. Шунинг учун бир масалада турли ўлкаларда авлоддан авлодга маълум бир фатвога кўра амал қилиб келинади. Барча уламолар мана шу масалага мувофиқ келади. Натижада суянишнинг энг олий чегарасига чиқиб борилади.
Бу суяниш ниҳоятда қувватли бўлади, иймон келтирадиган даражада аниқ бўлмаса-да, шунга яқин келади. Аҳли суннанинг ўзига хос хусусияти мана шудир. Нима учун бу фиқҳ залолатдаги фиқҳ бўлмайди? Чунки унда хато бўлиш эҳтимоли жуда кам, чунки ундаги ижтиҳод бир кишига тегишли эмаски, унинг аксари хато бўлса... Балки бу нарса илмий мактаб ижтиҳодига, қарорига айланди. Бундай илмий мактабда эса хато қилиш эҳтимоли жуда кам бўлади. Аллоҳ таоло Ўзининг динини илмий мактабларнинг мана шундай тартибли илмлари орқали муҳофаза қилди.
Акс ҳолда Аллоҳ таоло Ўзининг динини Зайд, Амр ёки Юсуфнинг қўлида, яъни бир ёки бир неча кишининг қўлида муҳофаза қилган бўлиб қолар эди. Бу гапга ақл бовар қиладими? Йўқ. Аллоҳ таоло Ўзининг динини кучли, асосли, жуда кўп уламоларни ўз ичига олган қатъий, собит илмлар орқали муҳофаза қилади.
Масалага енгил, юзаки қарайдиган, мутаассиб мактаблар наздидагина мўътабар бўлган Фалончи ёки Пистончининг фатво бериши билан улуғ уламоларнинг ижтиҳоди ва қарорлари орасида қанчалар фарқ бор!
Қуръон ва Суннатни англашни, фаҳмлашни якка шахсларга топшириб қўйиш мумкинми? Йўқ. Қуръон ва Суннатни англашни илмий мактабдан ҳосил бўлган илмларгагина ҳавола қилиш мумкин.
Аҳли суннанинг наздида Қуръон ва Суннатнинг қадрини кўряпсизми?
Аҳли сунна Аллоҳнинг Каломи ва Расулининг Суннатини англаш йўлида дунёдаги энг буюк илмни сафарбар қилишди. Тўрт мазҳабнинг илми дунёдаги энг кенг илмдир. Бу илм сон-саноқсиз уламоларни қамраб олган. Уларнинг вазифаси – Аллоҳ таоло ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ирода қилган нарсани баён қилиб беришдир. Ақоид борасида Аллоҳ ва Расулининг иродасини очиқлаб берадиган мустаҳкам илмлар ишлаб чиқилди. Одоб-ахлоқ борасида ҳам шундай бўлди.
Биз тўғри, нотўғри эмас, балки қатъиян ҳақ, деяётган бу мактаб қаерда-ю, залолат мактаби – енгиллик ва мутаассиблик мактаблари қаерда?!
Ҳақ мактаб Аллоҳнинг Китоби ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Суннатларини ҳурмат қилди. Уни англаш учун керакли барча илмларни ишлаб чиқди. Бу мактабда инсоният тарихидаги энг афзал, энг улуғ уламолар фаолият кўрсатдилар. Улар Аллоҳнинг Китоби ва Расулининг суннатини оламда тенги йўқ илмлар, қоида ва усуллар орқали тафсир қилишди. Бу дунёда фиқҳ қоидаларининг ўхшаши йўқ! Бирон киши уларнинг мақомию ҳисобига ета олмайди. Саҳобалар ҳам, тобеъинлар ҳам барча саъй-ҳаракатларини Аллоҳ ва Расулининг муродига бағишлашди. Шу боис барча илмлар ўз қоидаларига эга бўлиб, мустаҳкам қарор топди. Бизда – Урдунда «Ким қонунларни ўрганмоқчи бўлса, усулул-фиқҳни ўргансин», деган гап бор. Усулул-фиқҳ (фиқҳ қоидалари)ни билсангиз, қонунларни ҳам яхши тушунасиз.
Қонунлар ишлаб чиқилган, лекин ўзларида усул йўқ, шунинг учун усулул-фиқҳни ўрганишга мажбур бўлишади, шунда уларни яхши тушунишади. Тасаввур қилинг, қанча-қанча қоидалар ишлаб чиқилган! Буларнинг барчаси усулдандир.
«Ҳанафий мазҳабига теран нигоҳ» китобидан