25 Феврал, 2025, 26 Шаъбон, 1446
25 Феврал, 2025, 26 Шаъбон, 1446
Замонавий рекламанинг асосий тимсоли аёл образи, аниқроғи, унинг танаси...
Бугунги дунё секин-аста қайси тарафга қараманг, нимадир сотилаётган, турли-туман товарлар ва хизматлар таклиф қилаётган глобал бозорга айланиб бормоқда. Ишлаб чиқарувчиларнинг асосий вазифаси ва бош оғриғи эса қандай қилиб бўлмасин мижозларнинг эътиборини ўзларига жалб қилиш, ўзларининг энг зўр ишлаб чиқарувчилар эканига, маҳсулотларининг ноёб ашёлар эканига ишонтириб, молни айнан ўзларидан олишига эришишдир. Ана шу функцияни реклама ўз зиммасига олади.
Реклама фаолияти оммавий характер касб этди ва жамиятнинг реклама хизматларига бўладиган талабларини тўлиқ қамраб оладиган махсус ижтимоий институт – “реклама индустрияси”га айланди. Реклама маҳсулотлари ишлаб чиқарадиган ва реклама характеридаги хизматларни қиладиган махсус ташкилотлар пайдо бўлди.
Ишлаб чиқарувчиларга иқтисодиётнинг турли секторларидаги аёвсиз рақобатга бардош бериш осон эмас. Шунинг учун рекламага асосий масала сифатида қаралади ва уни савдонинг ҳал қилувчи кучи деб аташади. Ҳаммаси доҳиёна ва яшаб қолиш учун курашда синаб кўрилган, минглаб одамлар қандай қилиб алоҳида бўлиб кўзга ташланиб туриш, олдинга ўтиб олиш ва товарларини намойиш қилиш ҳақида бош қотиради.
Реклама қилиш учун имкон қадар барча майдонлардан фойдаланилади: ОАВ, телевидение, Интернет, уйларнинг деворлари, кўчалардаги реклама тахталари, асфалть йўллар, лифтларнинг деворлари, метро поездлари, автобуслар, таксилар ва ҳатто ҳайвонлар ва одамларнинг белларигача. Ана шу санаганларимиз реклама рўйхатларининг озгина қисми, холос.
Қайси йўл билан бўлмасин товарини ўтказиш истаги ниҳоятда турма-тур ва ҳатто мураккаб формали рекламаларнинг яралишига сабаб бўлди. Масалан, реклама характеридаги товар белгиси ва ахборотлар инсон танасига татуировка қилина бошланди.
Ҳамма нарсани аёллар реклама қилаётир ва ҳаммасини!
Замонавий рекламанинг асосий тимсоли аёл образи, аниқроғи, унинг танасидир. Унга харидорлар талабларини қондириш, товар ва хизматни сотишни мувофиқлаштиришда «катализатор» вазифасини бажариш юкланган.
Ушбу рекламаларнинг ҳаммаси нозу истиғно асосига қурилган ва мижознинг онги остига таъсир кўрсатадиган мутлақ эркинликни, ижтимоий-гендер муносабатларни тарғиб этувчи ва ҳар қандай одоб-ахлоқ нормаларидан йироқ эротик характердадир.
Товар ва хизматларнинг ҳаммаси, ҳатто ит ва мушукларга озиқ бериш ҳам ярим яланғоч қизлар воситасида бажарилади.
Рекламада ҳалол ва ҳаромлик
Замонавий реклама, одатда, инсоннинг истакларини ҳақиқатга айлантириб кўрсатади ва жамоатчилик онгида муайян стереотипларни ҳосил қилади.
Келинг, реклама индустриясининг ўзига хос жиҳатларини Ислом дини нуқтаи нзаридан кўриб чиқамиз.
Уни бир неча бандларга ажратиб кўриш мумкин:
Бир сафар Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам бозордан буғдой сотиб олмоқчи бўлдилар. Буғдойнинг орасига қўл солиб кўрсалар, нам экан. Шунда Аллоҳнинг Расули сотувчидан нега бундай эканини сўрадилар. Сотувчи буғдойнинг ёмғирдан нам тортиб қолганини айтди. Унга Пайғамбар алайҳиссалом “Унда нега нам тортган қисмини тепага чиқариб қўймадинг?” деб танбеҳ бердилар.
Расули акрам соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Кимки алдаса у биздан эмас”, дедилар ва шунингдек, товарнинг кичик бир нуқсони бўлса, ўшани яшириб сотишни ҳам тақиқладилар.
Рекламаларда тасвирланган маҳсулотлар кўпинча бутунлай бошқа нарса бўлиб чиқаётганига барчамиз гувоҳмиз. Ниҳоятда сифатли деб рекламада таърифланган товарга буюртма берган одам жуда баланд нархда ўта сифатсиз нарсани харид қилишга мажбур бўлаётир.
Товар қадоғида бағоят жимжимадор, чиройли ва ялтироқ кўриниб турган бўлса-да, аслида унинг ичидаги нарсани кўрган киши рекламада ва қадоқдаги нарсаларни кўрганининг бутунлай аксини учратиб ҳайрон бўлиб қолади.
Бу, шубҳасиз, алдоқчилик, бундай ҳолатда истеъмолчи товарни қайтариб беришга тўла ҳақли.
Аллоҳ таоло Мутаффифун сурасида:
“وَيْلٌ لِّلْمُطَفِّفِينَ
1 . Вайл (вой) бўлсин, ўлчовдан уриб қолувчиларга.
الَّذِينَ إِذَا اكْتَالُواْ عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ
2 . Улар одамлардан нарса ўлчаб олсалар, тўлиқ оларлар.
وَإِذَا كَالُوهُمْ أَو وَّزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ
3 . Ва агар одамларга ўлчаб ёки тортиб берсалар, камайтирарлар.
أَلَا يَظُنُّ أُولَئِكَ أَنَّهُم مَّبْعُوثُونَ
4 . Ана шулар, албатта, қайта тирилтирилишларини ўйламайдиларми?
لِيَوْمٍ عَظِيمٍ
5 . Улуғ бир кунда.
يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعَالَمِينَ
6 . У кунда, одамлар оламлар Роббиси ҳузурида тик турарлар”, деб огоҳлантирган.
Спиртли ичимликлар, гиёҳвандлик ва психотроп ашёлар, тамаки маҳсулотлари интим хизматлар ва бошқа шу каби нарсаларни реклама қилиш қатъиян тақиқланган. Уларни сотиш ҳам жиноят сирасига киради.
Ҳадиси шарифда: “Ҳалол, покиза савдогар Қиёмат кунида пайғамбарлар, сиддиқлар ва шаҳидлар билан бирга бўлади”, деб марҳамат қилинган.
Аёлнинг танаси аврат саналади ва унга бегона кишилар қараса гуноҳ бўлади.
Бугунги кунда арзимаган нарсаларнинг рекламаси ҳам ярим яланғоч аёллар ва ҳатто эркаклар иштирокисиз бўлмаяпти. Шунинг учун яхши билиб олмоғимиз керакки, бундай рекламада тасвирга тушиш мумкин эмас. Кимки шу каби рекламаларнинг тайёрланишига ва ёйилишига озгина бўлса-да, ҳисса қўшса, катта гуноҳга ботади. Зотан, шариатимиз тақиқлаган ишларга зиғирча бўлса-да, ҳисса қўшган одам гуноҳкорга шерик бўлишининг хабари берилган.
Исломда аёл улуғланган ва ҳимоя қилинган. Унинг шаъни ва номуси дахлсиз ҳисобланади. Аёлни омманинг олдига чиқариб қўйиб, уни ярим яланғоч қилиб, реклама предмети сифатида фойдаланиш, одамларни унга қарашга даъват этиш асло мумкин эмас. Аёлни ечинтириб, уни турли товарлар ва хизматлар рекламасига жалб этиш – унинг аёллик шаънини таҳқирлаш ва ҳуқуқларини поймол этишдан бошқа нарса эмас.
Ислом аёлни қадрлайди ва турли тажовузлардан ҳимоя қилади.
Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам аёллар билан яхши муносабатда бўлишни буюрганлар.
Исломда аёлларга жаннатнинг йўли жуда ҳам осон ва қулай қилиб қўйилган: Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам марҳамат қилиб айтадиларки, “Агар аёл киши беш маҳал намозини ўқиса, рамазон ойи кирганда рўзасини тутса, эрига итоат қилиб, номусини сақласа, ана шуларнинг ўзи унга: “Жаннатга қайси дарвозадан истасанг, ўшандан кир!” дейилишига кифоя қилади”.
Рекламаларда кўпинча “текин”, “ноль тийин”, “СМС жўнат ва автомобиль ол”, “хизматга обуна бўлинг ва супер-совғани қўлга киритинг” ва бошқа ёлғонлар ҳаддан ташқари кўп ишлатилади. Аслида ана шу хизматларнинг қўшимча харажатлари, абонентлик тўловлари ёки ундан ҳам қиммат бўлган бошқача харажатлари бор. Натижада рекламада ҳаммаси текин деб ваъда қилинган нарсага одамлар пул тўлайди, ҳатто ошиғи билан тўлаб чув тушиб ҳам қолади. “Қонуний” алдоқчилик ёки истеъмолчиларни “енгил” йўл билан алдаш схемаси жуда ҳам кўп учрайди. Ҳуқуқшунослик нуқтаи назаридан, уларнинг ҳамма иши қонунга мувофиқдек кўринади. Аммо уларнинг ишлари гўёки афсунгарларнинг афсунига ўхшайди: “эпчил қўллар ва ҳеч қандай ёлғон йўқ”. Ҳақиқатдан кўзлари тўсиб қўйилган одамлар пулларидан айрилаётганини сезмай қолади.
Одамларнинг пулини товламачилик қилиб олишнинг йўлларидан яна бир схемаси қуйидагича: рекламада жуда ҳам қимматбаҳо ашёни деярли текинга олиш ҳақида қизиқарли таклиф айтилади. Аммо бунда бу ишни бажариш учун қилинадиган “деталлар” ёддан чиқиб қолади. Оқибатда харидор ўша товарнинг асл нархидан анчагина баланд нархдаги пулни тўлашга мажбур бўлади. Ушбу муҳим деталдан хабардор қилмасликдан ўзни оқлаб олишнинг энг самарали усули – ўша муҳим ахборот саҳифанинг пастки қисмида кўзга чалинмайдиган даражада майда ва рангсиз ҳарфда ёзиб қўйилган бўлади.
Ислом талаби бўйича, маҳсулотнинг нархи энг кўринарли жойда аниқ қилиб ёзиб қўйилмоғи, агар молда камчиликлар бўлса, улардан харидор огоҳлантирилмоғи даркор.
Реклама индустриясининг кўзбўямачилиги шу билан ниҳоясига етмайди, аммо уларнинг макру ҳийлаларини бир мақолага жойлаб ҳам бўлмайди. Умид қиламизки, ҳозирча шуларнинг ўзи кифоя бўлади.
Замонавий жаҳон иқтисодиёти келажакда қандай формаларда давом этишини рекламасиз тасаввур қилиб бўлмайди. Транцмиллий компаниялар буюртмасига биноан олимлар кўп вақтлардан бери у ёки бу танловнинг инсон миясига қанчалик таъсир кўрсатишини тадқиқ этишмоқда. Бу шунинг учун қилинмоқдаки, инсон миясидаги бошқарув механизмини топиб, ишлаб чиқарувчилар ўша орқали инсонларга таъсир кўрсатиб ўзларининг маҳсулотларини ўтказмоқчилар. Аммо, умид қиламизки, ундай бўлмайди. Эҳтимол, вақти келиб, қачонлардир инсоният уйдирма рекламалардан чарчар. Ана ўшанда рекламалар бугунгидан фарқ қилиб, рост ва ёқимлироқ бўлар.
Ибратли мисол
Бир савдогар харидорга нарса сотишдан бош тортди ва уни бошқа дўконга жўнатди. “У нега бундай қилди?” деган саволнинг жавоби шу эканки, у бугун етарлича савдо қилиб олди, аммо қўшниси ҳеч нарса сота олмади, унинг ҳам ҳарна бўлса-да, савдоси бўлсин. Ана шу – мусулмоннинг, идеалимиздаги яхши қўшничилик муносабатининг кўринишидир. Ана шу – Ислом динимиз биздан истаган савдогарликдир.
Дамин ЖУМАҚУЛ
тайёрлади.
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан бир аёлга уйланиб, унга маҳр тайин этмаган, у билан қовушмай туриб вафот этган киши ҳақида сўралди.
Шунда у киши: «У аёлга ўз аёллари маҳри мислича маҳр берилади. Кам ҳам эмас, кўп ҳам эмас. Унга мерос ҳам берилади. Унга идда ўтириш вожиб бўлади», дедилар.
Шунда Маъқил ибн Синон ал-Ашжаъий туриб: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Барваъа бинту Вошиқ ҳақида сен чиқарган ҳукмга ўхшаш ҳукм чиқарган эдилар» деди.
Ибн Масъуд бундан хурсанд бўлди» («Сунан» эгалари ривоят қилганлар).
Маҳрни зикр қилмасдан, уни нафий қилиб, мол бўла олмайдиган нарса ила, жинси ёки сифати номаълум нарса ила қилинган никоҳ дурустдир.
Бу жумлада маҳрга боғлиқ беш хил ҳолат ҳақида сўз бормоқда:
1. Маҳрни зикр қилмай, у ҳақда бирор оғиз ҳам гапирмай тузилган никоҳнинг жорий бўлавериши. Чунки никоҳга амр қилинган оятда маҳр зикр қилинмаган.
2. Маҳрни нафий қилиб, яъни «орада маҳр йўқ», дея келишилган никоҳнинг собит бўлиши.
Аллоҳ таоло «Бақара» сурасида марҳамат қилади: «Агар хотинларни, уларга қўл теккизмай туриб ёки улар учун маҳрни белгиламай туриб, талоқ қилсангиз, сизга гуноҳ йўқ» (236-оят).
Маҳр аталмагандаги талоқ жоиз бўлганидан кейин, маҳр аталмай қилинган никоҳ ҳам жоиз бўлади. Чунки талоқ фақат саҳиҳ никоҳгагина тушади.
3. Маҳрга мол бўла олмайдиган нарсани атаб қилинган никоҳнинг ҳам жоизлиги. Мисол учун, бир мусулмон бир муслимага уйланаётиб, маҳрга хамр ёки чўчқа бераман, деган бўлса ҳам никоҳлари ўтаверади. Улар маҳрга аташ мумкин бўлмаган нарсани атаганлари учун, бу – худди ҳеч нарса атамаган билан баробар бўлади.
4. Маҳрга жинси номаълум нарсани атаб қилинган никоҳнинг ҳам жоизлиги. Мисол учун, куёв: «Келиннинг маҳрига кийим ёки тақинчоқ бераман», деди. Қай турдаги кийим ёки тақинчоқлиги номаълум. Бу ҳам ҳеч нарса атамаганга ўхшаш, бўлаверади.
5. Маҳрга сифати номаълум нарсани атаб қилинган никоҳнинг ҳам жоизлиги. Мисол учун, куёв: «Маҳрга сигир бераман», деди-ю, қай сифатдаги сигир беришини айтмади.
Аммо бундай никоҳлар бўлаверади, дейиш эр маҳр бермай кетаверади, дегани эмас. Балки никоҳ боғланади, ундан кейинги муносабатлар зино бўлмайди, деганидир. Никоҳ ақди дуруст бўлаверади, аммо аёлнинг маҳр ҳаққи поймол бўлмайди, эрга маҳр бериш фарзлиги ўз ўрнида тураверади. Бу ҳолатларда, аввал айтиб ўтилганидек, ўша нарсаларнинг ўртачаси ёки қиймати миқдоридаги «маҳри мисл» вожиб бўлади.
Бунда нарсанинг ўзини ёки қийматини бериш куёвнинг ихтиёрида. Келин унинг берганини олишга мажбур.
Агар эр аёлини юртидан чиқармаслик шарти билан мингни атаб, никоҳлаб олган бўлса ёки никоҳда «муқим турса, минг берасан, олиб чиқсанг, икки минг» деб шарт қўйилган бўлса, у ҳолда эр айтганига вафо қилса ёки муқим турса, аёлига мингни бериш вожиб бўлади. Акс ҳолда «маҳри мисл»ни беради. Бу эса, икки мингдан ошмайди ва мингдан кам бўлмайди.
Агар бокираликни шарт қилган бўлса-ю, жувон чиқиб қолса ҳам, маҳрнинг ҳаммасини бериш лозим бўлади. Чунки қизлиги зинодан бошқа сабабларга кўра кетган бўлиши мумкин. Бу ҳолда яхши гумон қилган афзал.
Фосид никоҳда, агар яқинлик қилмаган бўлса, ҳеч нарса вожиб бўлмайди. Агар яқинлик қилса, яқинлик қилган вақтидан бошлаб, аталгандан зиёда бўлмаган «маҳри мисл» вожиб бўлади, насаб собит бўлади.
Фосид никоҳга опа-сингилга бирданига уйланиш, гувоҳларсиз уйланиш, опасининг иддасида синглисига уйланиш, бошқанинг иддасида ўтирган аёлга уйланиш ва тўртинчи хотиннинг иддасида бешинчисига уйланиш кабилар киради.
Келинга бериладиган «маҳри мисл» унинг ота қавми эътиборидан ёшига, жамолига, молига, ақлига, диёнатига, юртига, замонига, бокиралиги ёки жувонлигига қараб бўлади. Шунингдек, келиннинг одоб ва ахлоқига қараб бўлади.
«Маҳри мисл»ни белгилашда мазкур омилларни ҳисобга олиб, келиннинг маҳри унинг ота юртидаги ўзига энг ўхшаш келинга бериладиган маҳр миқдорида бўлади. Агар уларда – ота тараф қариндошларда бўлмаса, бегоналардан олинади. Яъни «маҳри мисл»и аниқланиши лозим бўлган келинга ўхшаш келин унинг отасининг қариндошлари ичидан топилмаса, онаси тарафдан ва унинг қавмидан эмас, бегоналардан излаб топилади. Агар она отанинг қавмидан бўлмаса.
Бир келинга бериладиган «маҳри мисл»ни аниқлашда унинг қайси келинга тенг эканини белгилаш учун икки эр киши ёки бир эр ва икки аёл киши тайинланади.
Маҳрни бериш муддати (эрта ёки кеч берилиши) ана шу тайинланган кишилар тарафидан белгиланган бўлса, ўшандоқ бўлади, агар улар тайин қилмаган бўлсалар, урфдагига қараб бўлади.
Маҳрни иккига бўлиб тўлаш ҳам мумкин. Дастлабкиси аввал берилади ва «маҳри муъажжал» – «эрта маҳр» деб аталади. Кейингиси кейин берилади ва «маҳри муажжал» – «кечиктирилган маҳр» деб аталади.
Агар икки тараф ақди никоҳ пайтида эрта маҳр қанча ва қачон берилишини, кеч маҳр қанча ва қачон берилишини келишиб олган бўлсалар, ўша келишувга биноан иш тутадилар.
Ақди никоҳ пайтида бундай келишув бўлмаган бўлса, ўз қавмларида мазкур миқдордаги маҳрни ўша аёлга ўхшаш келинларга қай тарзда беришга одатланган бўлсалар, ўша тарзда берилади.
Эрта маҳрни олишдан аввал аёл жинсий яқинликни ва ўзининг сафарга олиб чиқилишини ман қилишга ҳақли. Агар ўз розилиги билан бўлган яқинликдан кейин ман қилса ҳам, жоиз. Бу ҳолатда унинг нафақаси соқит бўлмайди.
Яъни, маҳрини ўз вақтида берилмаганига норози бўлиб, куёвни ўзига яқинлаштирмаётган келиннинг нафақаси эрга вожиб бўлиб тураверади. Эр: «Хотиним мени ўзига яқинлаштирмаяпти, шунинг учун унинг нафақасини бермайман», дейишга ҳақли эмас.
Шунингдек, у эрнинг изнисиз ҳожат юзасидан сафар қилишга ва ташқарига чиқишга ҳақли. Маҳрни вақтида бермаган эр аёлни бу нарсалардан ман қилишга ҳақли бўлмайди.
Аёл эрта маҳрни олганидан кейин уни бошқа ёққа олиб кетса, бўлади. Уни сафарга олиб кетмайди, деганлар ҳам бор ва фатво шунга берилган.
Уламолар «Эрта маҳрни ёки тўла маҳрни бергандан кейин эр-хотиннинг розилигисиз уни бошқа юртга олиб кетса бўладими, йўқми?» деган масалада турли гапларни айтганлар. «Олиб кетиши мумкин эмас», деганлар кўпроқ замоннинг фасодини эътиборга олганлар. «Олиб кетиши мумкин», деганлар. Аллоҳ таолонинг «У (аёл)ларга ўзингиз яшаб турган жойдан имконингиз борича жой беринг», деган қавлини далил қилиб келтирганлар. Мана шуниси тўғри.
Агар эр унга бир нарса юборган бўлса-ю, хотин уни «ҳадя» деса, эр «маҳр» деса, эрнинг гапи қабул бўлади. Илло, емоқ учун тайёрланган нарсада унинг гапи қабул қилинмайди.
"Бахтиёр оила" китобидан
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 