Аллоҳ таоло Қуръони Каримда Мусо алайҳиссалом даврида Мисрда раҳбарлик қилган кимсани Фиръавн деб атаган. Яъни ўша пайтда Мисрда раҳбарлик қилганларни умумий равишда фиръавнлар деб атаган.
Аллоҳ таоло марҳамат қилади:
وَنَادَى فِرْعَوْنُ فِي قَوْمِهِ قَالَ يَا قَوْمِ أَلَيْسَ لِي مُلْكُ مِصْرَ وَهَذِهِ الْأَنْهَارُ تَجْرِي مِن تَحْتِي أَفَلَا تُبْصِرُونَ
“Фиръавн ўз қавмига: “Эй қавмим! Миср мулки ва мана бу остимдан оқиб турган анҳорлар меники эмасми?! Кўрмаяпсизларми?!” (Зухруф сураси, 51-оят).
Тарихдан ҳам маълумки, қадимги асрларда Мисрда ҳокимлик қилганларни фиръавнлар деб аталган. Тарих қадимий Миср етакчиларини фиръавнлар деяпти. Қуръони Карим ҳам уларни фиръавнлар деб атади.
Аммо Юсуф сурасини ўқисак, унда Юсуф алайҳиссаломнинг Мисрда бошларидан ўтган қиссалари зикр қилинган. Қуръони Карим ўша пайтдаги Миср раҳбарига фиръавн атамасини ишлатмаган. Балки уни малик (шоҳ, подшоҳ) деб атаган.
Аллоҳ таоло бу ҳақида шундай деган:
وَقَالَ الْمَلِكُ ائْتُونِي بِهِ أَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسِي فَلَمَّا كَلَّمَهُ قَالَ إِنَّكَ الْيَوْمَ لَدَيْنَا مِكِينٌ أَمِينٌ
“Подшоҳ: “Уни менга келтиринглар, уни ўзимга хос кишилардан қилиб оламан", деди. У билан гаплашганда эса: “Албатта, сен бугунги кунда ҳузуримизда маконатли ва ишончли кишилардансан”, деди”. (Подшоҳга Юсуфнинг (а.с.) пок эканликлари маълум бўлганидан сўнг, уни қамоқдан чиқариб олиб келишни ва у зотни ўзига хос кишилардан қилиб олишини айтди.) (Юсуф сураси, 54-оят).
Яна бир оятда бундай деган:
وَقَالَ الْمَلِكُ إِنِّي أَرَى سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعَ سُنبُلاَتٍ خُضْرٍ وَأُخَرَ يَابِسَاتٍ يَا أَيُّهَا الْمَلأُ أَفْتُونِي فِي رُؤْيَايَ إِن كُنتُمْ لِلرُّؤْيَا تَعْبُرُونَ
“Подшоҳ: “Мен тушимда еттита семиз сигирни еттита ориқ сигир еяётганини ва еттита яшил бошоқни ва шунча қуруғини кўрмоқдаман. Эй аъёнлар, агар туш таъбирини қиладиган бўлсангиз, менга тушимнинг фатвосини беринг”, деди”. (Миср подшоҳининг “кўрмоқдаман” деб айтишидан мазкур тушни бир эмас, бир неча марта кўрганлиги маълум бўлади. У фақат шу тушни кўраверганидан кейин аъёнларини тўплаб, уларга тушини айтган ва таъбир қилишларини сўраган.) (Юсуф сураси, 43-оят).
Демак, Қуръондан шу нарсани билдикки, Юсуф алайҳиссалом Мисрда яшаганлар. У киши Мисрда яшаган пайтларида Миср раҳбарининг номи бошқача бўляпти. Қуръон уларни фиръавнлар демади, балки, малик деди.
Даврлар ўтиб, “Рашид тоши” (1799 йилда Мисрда, Искандариядан узоқ бўлмаган Розетта (ҳозирда Рашид) шаҳридан топилган гранит плита. Унда маъно жиҳатидан бир хил бўлган учта матн битилган. Шулардан иккитаси қадимги Миср тилида, биттаси қадимги грек тилида. 1802 йилдан “Рашид тоши” Британия музейида сақланади. Тошнинг баландлиги 114,4 см, кенглиги 72,3 см ва қалинлиги 27,9 см. Оғирлиги тахминан 760 кг) кашф қилиниб, ундаги қадимги Миср ёзуви ўрганилгач, Юсуф алайҳиссалом Мисрда Гиксослар Мисрни ишғол қилган пайтда яшаганлари маълум бўлди.
Гиксослар турли қабилалардан ташкил топган саҳройи кўчманчилар номи бўлиб, улар Мисрни босиб олиб, ҳукмронлик қилишган. Улар фиръавнлардан бўлишмаган. Уларнинг ҳокимларини, раҳбарларини Малик (шоҳ, подшоҳ) деб юритилган. Фиръавн деб юритилмаган. Мисрликлар гиксосларни қувиб чиқаргандан кейин яна фиръавнлар ҳокимият тепасига келишган.
Хўш, ким Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламга ўша патда ҳеч ким билмаган бу тарихий ҳақиқатларнинг хабарини берган?! Ваҳоланки, олам бу маълумотларни “Рашид тоши” кашф этилганидан кейингина билди.
Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам Юсуф алайҳиссаломнинг гиксослар даврида, Мусо алайҳиссаломнинг фиръавнлар даврида яшаганларини қаердан билдилар?! Албатта, бу хабарни у кишига Аллоҳ субҳанаҳу ва таолонинг Ўзи билдиргандир!
Шайх Муҳаммад Мутаваллий
Шаъровий раҳимаҳуллоҳнинг
“Ал-Адилла ал-мааддийя ала вужудиллаҳ”
номли асаридан Нозимжон Иминжонов таржимаси
ЎМИ Матбуот хизмати
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Фақиҳлар фиқҳга шундай таъриф беришади: «Фиқҳ мукаллафларнинг амалларини ҳалол ва ҳаромлик, фасод ва саҳиҳлик жиҳатидан ўрганадиган илмдир». Бу таърифни ҳам кенгроқ таҳлил қилиб кўрайлик. «Ўрганадиган илм» нима дегани? Ҳозиргина «Илм бир нарсанинг воқеликка мувофиқ келишидир», дедик.
Фиқҳнинг мавзусига бир мисол келтирайлик. Масалан, мен мукаллафман. Хотинимга «Сен талоқсан», дедим. Бунинг ҳукми нима бўлишини фиқҳ ўрганади. Демак, фиқҳ мен каби мукаллафларнинг мана шу каби ҳолатларини ўрганади. Масалан, мен шерикчилик ақдини тузишим мумкин, бирон нарсани сотишим, ижарага олишим мумкин. Фиқҳ ана шундай ҳолатларни, мен қилган ишнинг ҳалол ёки ҳаром, саҳиҳ ёки фасодлигини ўрганади. Демак, фиқҳнинг мавзуси мукаллафлар қиладиган амалларнинг ҳолатини ўрганишдир.
Фақиҳларнинг фиқҳга берган таърифларида «далил» деган сўз борми? Йўқ. Улар фақат мукаллафларнинг амаллари ҳақида гапиришди, ҳукмларнинг мукаллафларга нисбатан жорий бўлиш ҳолатларига эътибор қаратишди. Демак, умумий қилиб айтадиган бўлсак, фиқҳга икки хил таъриф берилди. Бири усулий уламоларнинг таърифи, яъни «Қуръон ва Суннатдан ҳукмларни қай тарзда чиқариб олиш ҳақидаги илм» деган таъриф. Иккинчиси фуқаҳолар берган таъриф бўлиб, унда ҳосил бўлган ҳукмларнинг мукаллафларга қандай жорий қилиниши асосий ўринга қўйилди. Бу ҳукмлар мутлақ мужтаҳидлар тарафидан чиқарилади. Ҳукмни фақат мутлақ мужтаҳид чиқара олади. Ана шу мужтаҳид муайян бир ҳукмни Қуръон ва Суннатдан қандай чиқарганини ўрганиш усул илмининг мавзусидир. Чиқарилган ҳукмни ўзимизга ва жамиятга татбиқ қилиш эса муфтий ва фақиҳларнинг ишидир.
Демак, фиқҳга икки хил қараш мумкин экан: ҳукмни чиқариб олиш ва уни татбиқ қилиш. Бизнинг хатоимиз шуки, ҳукмни ишлаб чиқиш билан уни татбиқ қилиш орасидаги фарқни тушунмаяпмиз. Тушунмаганимиз учун кераксиз гапларни гапиряпмиз. Биз юқорида айтиб ўтган икки йўналиш – таҳаллул, яъни динга енгил қараш ва ташаддуд, яъни динда ғулувга кетиш йўналишлари ё иккинчи таърифдан бехабар қолишди, ёки унга эътиборсиз қарашди. Улар фақат биринчи таърифни, яъни ҳукмни қай тарзда ишлаб чиқишни изоҳлашди.
Масалан, сиз биринчи йил илм олаётган бўлсангиз, улар сизга: «Сен айтган ҳукмни фақат далил келтирсанг, қабул қиламиз», дейишади. Ахир сиз ҳали далилларни билмайсиз-ку! Бирорта жумлани оят деб ўйлашингиз мумкин, лекин аслида у оят бўлмаслиги мумкин. Бир ҳадисни Бухорийда келган, деб айтишингиз мумкин, лекин у Бухорийдан ривоят қилинмаган, тўқима ҳадис бўлиб чиқиши мумкин, чунки сиз ҳали далилларни ўрганмагансиз. Улар мана шу даражадаги одамлардан далил сўрашди, очиқ-ойдин далили бўлмаган ҳукмни эса ботилга чиқаришди. Бунга бироз кенгроқ ёндашиш керак...
Юқорида айтганимдек, асосий мақсадим таърифларга доир қўшимча маълумотларни айтиб ўтиш эди. Келинг, шу масалани кўрайлик. Ана ўша йўналиш эгалари ҳар бир ҳукмга далил талаб қилишяпти. Аввало айтинг-чи, далил нима ўзи? Улар: «Далил – бу Қуръон ва Суннат», дейишади. Уларнинг «Далил Қуръон ва Суннатдир», дейиши илмий маънода хатодир, чунки далилни фақат Қуръон ва Суннатгагина чеклаб қўйсак, динни зое қилиб қўямиз, чунки булардан бошқа далиллар ҳам бор. Далил тўғри ёндашиш орқали талаб қилинган маълумотга етказадиган манбадир. Демак, Қуръон ва Суннат далилларнинг асосий қисмидир, лекин далилларнинг барчаси эмас, чунки ижмоъ ҳам далил, қиёс ҳам далилдир. Тўғри ёндашиш орқали талаб қилинган маълумотга етказадиган ҳар қандай манба далил бўлади. Лекин бу гапни улар тушунмайди. Улар далилни фақат Қуръон ва Суннат, деб тушунишади.
«Ҳанафий мазҳабига теран нигоҳ» китобидан