12 Январ, 2025, 12 Ражаб, 1446
12 Январ, 2025, 12 Ражаб, 1446
Тараққиётнинг янги даврида Ўзбекистонда рўй бераётган янгиланишлар нафақат юртимиз аҳолиси, балки дунё ҳамжамиятини ҳам ҳайратга солмоқда. Муҳтарам Президентимизнинг бевосита ташаббуслари билан жамиятнинг барча соҳалари қатори дин йўналишида ҳам улкан савобли ишлар қилинмоқда-ки, бундан барча мамнун бўлмоқда. Ўтган бир ярим йил давомида халқимизга берилган эркинликлар ва яратилаётган қулай шарт-шароитлар ҳаммамизни беҳад қувонтирмоқда. Хусусан, диний соҳасида олиб борилаётган ислоҳотларни алоҳида таъкидлаш керак. Ўтиб бораётган қисқа муддатни асрга татигулик йил бўлди, десак сира муболаға бўлмайди. Шу вақт ичида бир қанча ҳайратга сазовор ўзгаришлар содир бўлди. Келинг шулардан айримларини келтириб ўтамиз:
– мамлакатимиз пойтахтидан тортиб, энг олис ҳудудларида ҳам янги жоме масжидлар очилмоқда, азон товушлари баралла янграб, халқимизни жомелар бағрига чорламоқда;
– исломий таълим муассасалари сони 11 тага етди. Бухорода Олий мадраса иш бошлади. Халқаро илмий-тадқиқот марказлари ва илмий мактаблар очилгани илмий изланишларни яна бир поғона кўтарган бўлса, ўтган йил охирида Ислом академияси ташкил этилиши бундай ишларни энг юқори даражага олиб чиқиш учун катта асос бўлади, иншоаллоҳ;
– телевиденияда ҳар куни диний кўрсатувлар эфирга кетмоқда, айниқса, “Сўраган эдингиз”, “Қуръони каримни ўрганамиз”, “Олтин силсила”, “Битиклар мутолааси” каби кўрсатувлар дастлабки сониданоқ мўмин-мусулмонлар қалбидан жой олди;
– яна бир хурсандчилик, Ўзбекистон мусулмонлари идораси ва “Ҳилол нашр” нашриёти билан ҳамкорликда Қуръони карим чоп этилиши мўмин-мусулмонлар кўпдан бери кутган қувончли воқеа бўлди.
Мана шундай ишлардан одамларнинг шоду хуррамлиги ниҳоятда чексиз. Уларнинг руҳониятида рўй бераётган ўзгаришлар ва ҳаяжонларини ифодалаш жуда қийин. Бутун республикамиз бўйлаб давом этаётган қорилар мусобақаси ҳаммасидан ҳам файзли бўлмоқда. Чунки бу бир мусобақа дегани билан унинг таровати, файзу баракаси ҳеч кимни четлаб ўтмаяпти. Қуръони карим ўқилган, тиловат қилинган жойга раҳмат фаришталари тушади, балою қазолар даф бўлади, одамлар орасида меҳр-муҳаббат зиёда бўлади. Буларни кўриб қувониш ҳам, Аллоҳга ҳамду сано айтиш ҳам чин мўминлик сифатидир.
Ҳақиқатан, Аллоҳ таъолонинг фазлу карами билан мана шундай савобли ишларнинг ташаббускори давлатимиз Раҳбари экани ва ҳукуматимизнинг барча ташкилотлари ўзининг муносиб ҳиссасини қўшаётганини сира унутмаслигимиз керак. Дин соҳасида янгидан-янги хайрли ислоҳотлар давом этмоқда. Соҳани тартибга солувчи меъёрий ҳужжатларни замон талабига мослаштириш борасида ҳам саъй-ҳаракатлар олиб борилмоқда.
Шу ўринда афсус билан айтиш керакки, айрим шахслар ёки кучларнинг таъсири остида баъзи диний ходимлар томонидан оқибатини ўйламай эълон қилинаётган мақолалар, ҳақиқий воқеликка зид бўлган хабарлар кўпчиликни ранжитмоқда. Тарқатилган материаллар масжид очиш бўлсин, Қуръон курслари ташкил этиш бўлсин ёки ҳамкор ташкилотлар тўғрисида бўлсин, уларнинг бирортаси ҳақиқий ҳолатни ифода этмайди. Тўғри камчиликларимиз ҳам бор, лекин камчилик ёки тушунмовчилик қайси соҳада йўқ? Бугун жамиятимиздаги ҳамма соҳада иқтисоддан тортиб, ижтимоий, маърифий, маданий соҳаларнинг барчасида тубдан ислоҳотлар олиб борилмоқда. Нима учун? Чунки бугунги замон, тезкор ахборот асри шуни талаб этмоқда. Бундай ҳолатда агар муносабат билдириладиган бўлса, ё масалага объектив ёндашиш керак ёки умуман муносабат билдирмаган мақул бўлади. Зеро, бўлиб турган жараёнлардан тўғри хулоса чиқармай асоссиз важлар билан Ҳукумат идораларига, юқори ташкилотларга тош отишлар бу ўта маданиятсизликдан бошқа нарса эмасдир.
Мўмин-мусулмонларга берилаётган имкониятлар, барпо этилаётган масжидлар, йўл ёқаларидаги очиладиган намозхоналар, илмий мактаблар, халқаро марказлар, дунёнинг эътиборини тортаётган қорилар мусобақаси, баралла айтилаётган азонлар, намозхонларнинг тўп-тўп бўлиб ибодат қилаётганини эътироф этиш ўрнига айрим ҳал этилаётган муаммолар ҳақида шошқалоклик қилиб ноўрин гап-сўзларни айтишлик ҳақиқий мўминлик сифатига тўғри келмайди.
Бошқа қатор ишларда бўлгани каби дин соҳасидаги ишларнинг бош ташаббускори ҳам муҳтарам Президентимиз эканини сира ҳам ёддан чиқармаслигимиз лозим.
Юртимизда бўлаётган бундай улкан ижобий ўзгариш ва янгиланишларни тушуниб етмаган кишилар оқибатини ўйламай қилган ишлари натижасида турли фитналарга сабабчи бўлиб қолишдан сақланишларини тавсия этамиз.
Ғарбдаги айрим бузғунчи кучлар тараққиётимизга, миллий маънавиятимиз, муборак динимизга болта уриш пайида бўлаётган бир пайтда, ўзаро ихтилоф қилиш билан оввора бўлсак бу жуда ҳам оғир мусибат бўлади. Атрофга теран кўз билан боқиш керак, ҳар бир нарсанинг ҳақиқати, ҳикмати, моҳияти ва оқибатини ўйлаш керак. Ҳар бир ишимизда Аллоҳнинг розилиги бўлиши керак, акс ҳолда ҳаммаси бефойда.
Давлатимиз раҳбарининг дину диёнатимиз йўлида олиб бораётган тинимсиз саъй-ҳаракатлари Аллоҳ таолонинг буюк марҳамати эканини ҳар доим ёдимизда тутишимиз лозим. Шу билан бирга бу неъматларнинг шукрини ҳар лаҳзада адо этишга, олдимизга қуйилаётган вазифаларни чин юракдан, ихлос билан бажариб, Президентимизга камарбаста бўлишда энг аввало бирдамлик ва ғайрат кўрсатишимиз даркор.
Мамлакатимизда диний соҳада олиб борилаётган ислоҳотлар, янгиланишлардан қўлга киритилаётган муваффақиятларнинг барчаси диёримиз мўмин-мусулмонларининг ҳуқуқ-манфаатларини ўзида ифода этади ва уларни тўла таъминлашга қаратилгандир. Шу боис, соҳадаги тараққиёт тадрижийлигига назар ташлайдиган бўлсак, ҳар бир ўзгариш аввалгисидан мазмунан ва моҳиятан тубдан фарқланиб, юқорига қараб ҳаракатланаётганига гувоҳ бўлади киши.
Биргина мисол, Шайх Муҳаммадсодиқ Муҳаммадюсуф ҳазратлари хотирасига эҳтиром кўрсатиб, масжид, мажмуа ва музей ташкил этилиши Ўзбекистон мўмин-мусулмонларининг хоҳиш-истакларининг ёрқин ифодаси эмасми?
Умуман олганда Ўзбекистонда бугун диний соҳада олиб борилаётган ислоҳотлар Алҳамдулиллоҳ барча мўмин-мусулмонларимизнинг узоқ йиллик асрий орзуларининг амалий ифодасидир. Энг муҳими бу ўзгаришлар, ислоҳотлар ҳали давом этмоқда. Парвардигоримиздан олдимизда турган барча масалаларни ҳал этилишида Ўзи мададкор бўлишини сўраб қоламиз. Шунингдек, сўзимиз охирида, мўмин-мусулмонларимизнинг қизиқтирган ҳар қандай масъала-масоиллар, савол-жавоблар ва таклиф-мулоҳазалар бўйича Ўзбекистон мусулмонлари идорасининг эшиклари доимо очиқ эканини маълум қилиб қоламиз.
Ўзбекистон мусулмонлари идораси Матбуот хизмати
Бу зотнинг тўлиқ исми Наср ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Иброҳим Абу Лайс ас-Самарқандий ал-Ҳанафийдир. Самарқандда таваллуд топгандир. Самарқанд ўзининг кўп олимлари билан машҳур бўлган ҳамда Самарқанд аҳли илмни яхши кўрган. Бу маълумотлар Нажмиддин Умар ибн Муҳаммад Насафийни “Ал қанд фий уламаи Самарқанд” асарида келтирилган.
Абу Лайс Самарқандий бошланғич таълимни Самарқандда олган. Сўнг уламоларининг кўплиги билан машҳур бўлган Балхга кетади. Илмни мустаҳкамлаб Самарқандга қайтади. Абу Лайс нафақат Самарқанд ва Балх уламолари орасида илмий мавқега эга, балки Ҳанафий уламоларининг орасида ҳам ўз мавқега эгадир. Бунга бир қанча мисоллар далолат қилади:
У яшаган даврда юртимизда луғат, тафсир, ҳадис, фиқҳ илмлари ривожланган. Мана шундай илмий муҳитда яшаб ижод этган аллома самарали мерос қолдирган. Унинг “Баҳр ал-улум” (“Илмлар уммони”), “Уюн ал-масойил” (“Масалалар сарчашмаси”), “Танбеҳул-ғофилин” (Ғофилларга танбеҳлар”), “Бўстон ал-орифин” (“Орифлар бўстони”) каби асарлари бизгача етиб келган ва нашрлар этилган.
Алломанинг туғилган йили сифатида муаррихлар ҳижрий 301-310 йиллар ораси ва 911-милодий йилни кўрсатадилар. Олимнинг куняси Абу Лайс, яъни “Лайснинг отаси”. “Лайс” луғатда шер, арcлон маъносини беради. У зотнинг Лайс деган фарзандлари бўлганми ёки “Абу Туроб” сингари мажозий лақабми, номаълум. Ҳар ҳолда куня экани аниқ. Куняси билан лақаби қўшиб айтилар эди, масалан: "Фақиҳ Абу Лайс айтди" каби. Лақабларидан бири “ал-Фақиҳ” бўлиб, шу лақаб билан машҳур бўлган. Аллома фиқҳ илмида юксак мартабага эришган, ўз замонасида унга тенг келадиган олим топилмас эди. Фақиҳ сўзининг
олдида араб тилидаги “ал” артикли қўшилиб, уни “ал-Фақиҳ” деб аталиши ҳам шунга ишоратдир.
Абу Лайснинг ўзи ҳам “ал-Фақиҳ” лақабини яхши кўрар эди. Чунки, ривоятларга қараганда, “Танбеҳул ғофилин” китобини ёзган маҳалларида бир кеча у кишининг тушларига Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам кириб, ёзган китобларини тутқазиб: "Ё Фақиҳ! Китобингни ол!” дейдилар. Уйғонганларида китобларида Пайғамбаримиз алайҳиссалом муборак қўлларини, изларини кўрадилар. Шундан кейин “Фақиҳ” деган номни яхши кўрди ва у туфайли кўп барокатларга ноил бўлади. Иккинчи унвони “Имомул-ҳуда”. Бу лақаб билан яна бир буюк аллома Абу Мансур ал-Мотуридий ҳам аталган.
Абу Лайснинг вафоти ҳақида ҳам муаррихлар турли саналарни кўрсатадилар. Довудий ўзининг “Табақот ал-Муфассирин” китобида 393-ҳижрий йилнинг жумод ал-охир ойининг сешанба 11-кечасида вафот этган, деган. “Жавоҳир ал-мўзиъа” асарида 373-сешанба кечасида, “Кашф аз-зунун” асарида 376, ёки 383, ёки 375-ҳижрий йилда вафот этган дейилади. Араб мероси тарихида 373, ёки 375, ёки 393-ҳижрий вафот этган дейилган.
Яъни, аллома 985 ва 1003-милодий йиллар орасида вафот этган. Манбаларда унинг оиласи ҳақида ҳеч нарса ёзиб қолдирилмаган. Абу Лайс Самарқандий Самарқандда шайхул-ислом даражасига кўтарилган. Лекин унинг расман қози бўлгани ҳақидаги маълумот манбаларда кузатилмайди. У ўз даврида энг зарурий илм – фиқҳни эгаллагани боис, фатволар айтишга лойиқ бўлган ва унинг фатво ҳамда ҳикматли сўзлари кишилар орасида тарқалган. Жумладан, Салоҳиддин Ноҳий унинг фиқҳий асарлари матни тузилишига кўра ўз тадқиқотида алломани мадрасаларда мударрислик қилганини тахмин қилади. Шунингдек, Абу Лайс тафсирида ҳадислар, ривоятлар, қироатлар, луғавий манбаларга алоҳида аҳамият берилиши ҳам унинг мударрислик қилганини тасдиқлаши мумкин. Абу Лайс Самарқандий илмий салоҳиятининг шаклланишида аввало олим оиласида таваллуд топгани таъсир кўрсатган бўлса, кейинчалик Балх, Самарқанд ва Бухоро каби муҳим илмий мавқега эга бўлган шаҳарлар олимларининг таълим-тарбиялари сезиларли бўлган. Абу Лайс Самарқандий Балхлик олимларнинг Самарқандга келиши, у ерга сафар қилиш муносабати билан илм ўрганган бўлса, айрим ҳолларда уларнинг асарларини мутолаа қилиш ва ўрганиш орқали уларни ўзининг устози деб ҳисоблаган.
Абу Лайс Самарқандий шаклланган илмий муҳит асосан ҳанафий мазҳаби олимлари таъсирида бўлган. Кўпчилик тарожум асарларида Абу Лайс Самарқандийнинг икки ёки уч устози зикр этилади холос. Бунга сабаб балки олимга кўпроқ таҳсил берган устозини зикр этиш билан кифояланиш бўлса керак. Унинг асарларида ўз давридаги кўплаб олимларнинг сўзлари, ривоятлари келтирилган. Олим уларни ўз асарларида зикр этган. Тадқиқот доирасида Абу Лайс Самарқандийнинг 24 устози аниқланди. Тафсирида 20 устози, “Танбиҳ-л-ғофилин”да 4 устози зикр этилган. Олимнинг барча устозлари ҳанафий мазҳаби уламолари бўлиб, уларнинг кўпчиликларининг силсиласи Нуъмон ибн Собит Абу Ҳанифа, Абу Юсуф, Муҳаммад ибн Ҳасанга бориб тақалади. Бу устозларнинг баъзилари ҳақидаги маълумотлар тарожум асарларида зикр этилган. Муҳаммад ибн Фазл Бухоро ва Самарқандга келгани ва Самарқандда вафот этгани, Халил ибн Аҳмад Фарғона қозиси бўлгани ва шу ерда ёки Самарқандда вафот этгани, Абу Жаъфарнинг Бухоро ва Самарқандга келгани ва Бухорода вафот этгани ҳақидаги маълумотлар уларнинг Самарқанд илмий муҳити билан боғликлигини кўрсатади. Улар ўз замонларининг етук олимлари бўлиб, Абу Лайс Самарқандийга устозлик қилганлар Абу Лайс Самарқандий тафсирининг ЎзРФА Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида сақланаётган нусхасининг биринчи варағида шундай маълумот мавжуд: “Абул-Маҳомид Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Ануш Ҳасийрий “Ҳодий Ҳасийрий” асарининг охирги қисм иккинчи – “Фатво беришда эҳтиёт қилиш” номли фаслида шундай ёзади: 258/872 санада вафот этган Самарқанд ҳофизи фақиҳ Абу Лайс: “Самарқандда 40 йил фатво бердим, ушбу 40 йилда фақат илгари ўтган уламоларнинг сўзларига таяндим. Менинг китобимдан қиёмат куни ғийбатдан бирор нарса чиқмайди. Ўнг қўлимни чап қўлимдан ажратганимдан буён ёлғон гапирмадим, ҳеч кимга қушнинг бошини сувга солиб кўтарганда бошида қолган сувчалик ёмонлик истамадим”, деган.
“Абу Лайс фозил, тақводор, буюк имом бўлиб, юз минг ҳадисни ёд билган. Вакиъ, Муҳаммад ибн Ҳасан, Ибн Муборак, Абу Юсуф ва бошқа олимлар китобларини мутолаа қилар эди. Унинг кўплаб асарлари бор”.
Барча манбаларда Абу Лайс Наср ибн Сайёр ҳофиз, Наср ибн Муҳаммад эса фақиҳ деб аталган. Юқоридаги маълумотда Абул-Лайс Наср ибн Муҳаммад билан ҳофиз Абу Лайс Наср ибн Сайёр ибн Фатҳ ҳақидаги маълумотлар чалкаштириб юборилган. Шунингдек, кўрсатилган вафот йили ҳам ҳофиз Абул-Лайс вафот этган йилига яқинроқ келади. Шу каби ушбу икки алломани адаштириш ҳоллари манбаларда учрайди.
Жумладан, у иккисини бир олим деб кўрсатилган ўринлар ҳам мавжуд. Фақиҳ Абу Лайс Самарқандийнинг Муҳаммад Шайбонийнинг китоби билан танишганлиги, ўз ижодида Абу Юсуф, Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбоний, Вакиъ, Ибн Муборакларнинг силсилалар орқали ривоятларини кўп келтирганлиги сабабли бу маълумотлар Абу Лайс Наср ибн Муҳаммадга тегишли деб ҳисоблаш мумкин. У ўзининг тафсирида Муҳаммад ибн Ҳасан “Ас-Сияр ал-Кабир” асаридан маълумот келтиради.
Туғилган жойи Самарқанддир. “Баҳр ал-улум” тафсирининг кириш қисмида у шаҳар ҳақида бундай дейилади: “Араблар уни Сирон ҳам дейдилар. Сафд водийсининг жанубида жойлашган бу жой иқлими яхши ва катта шаҳардир”. Бир шоир бу ер ҳақида шундай деган эди:
Инсонлар учун охиратда жаннат бордур,
Бу дунёнинг жаннати Самарқанддур.
Бу шаҳар толиби илмлар маскани бўлган. Бу ерга уламо-ю фуқаҳолар, тасаввуф аҳллари сафар қилар эдилар. Шунинг учун бу ер бошқа юртлар ичида муҳим илмий ўрин эгаллаб турар эди, чунки Абу Лайс Самарқандий қаторида у кишининг олимлардан бўлган шериклари ва дўстлари ҳам кўп эди.
ТИИ талабаси Мирзақосим Саидмирзаев
[1] Тарихи ат-турас ал-арабий. 1-жилд, 3-жуз, 107 ва ундан кейинги саҳифалар.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа