23 Январ, 2025, 23 Ражаб, 1446
23 Январ, 2025, 23 Ражаб, 1446
Нафс нима?
Инсонни имтиҳон қилиш учун яратилган нафс мусулмон бўлмаганларда аммора, мусулмонларда лаввома, ва мулҳима, ишончи камолга етгандан сўнг мутмаинна, Аллоҳдан рози бўлганда розия, Аллоҳ бандадан рози бўлганда марзия ва софия даражаларига юксалади.
Нафс – инсонга унинг камолга етишмоғи учун берилган восита. Агар нафс берилмаганида эди, инсон фариштага ўхшаб бир мақомда қолар, унда юксалиш ёки қуйига тушиш ҳодисалари бўлмас эди. Шу сабабдан Аллоҳ таоло Зарийат сурасининг 56-оятида:
وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ
“Жин ва инсонни фақат Менга ибодат қилиш учунгина яратдим”, деб хитоб қилган.
Ушбу ояти каримада фаришталар ва ҳайвонларнинг тилга олинмагани уларнинг имтиҳон этилмаслигини билдиради.
Энди нафснинг етти даражасини ўрганишга ҳаракат қилиб кўрамиз:
1. Нафси аммора: Нафси бу мақомда бўлган кимса Ҳақни инкор этади, ҳар доим ёмон ишларни қилишни режалаштириб юради. Нафси аммора – кофирлар ва мунофиқларнинг нафси. Аммора босқичи нафснинг зулматдаги босқичидирки, у босқич фақат тубан ахлоқ манбаидир. Юсуф сурасининг 53-оятида:
وَمَا أُبَرِّئُ نَفْسِي إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّيَ إِنَّ رَبِّي غَفُورٌ رَّحِيمٌ
“Ва ўз нафсимни оқламайман. Албатта, нафс, агар Раббим раҳм қилмаса, ёмонликка кўп ундовчидир. Албатта, Раббим мағфиратли ва билгувчидир», деди”, дейилади.
Бу босқичда бўлган кимсаларда васваса бўлмайди, улар жаҳаннамдан қўрқмайди. Бу тоифа Аллоҳ таолодан бошқа ҳамма нарсадан қўрқади. Энг қаттиқ қўрқадигани ва нафратланадигани ўлимдир. Уларнинг севгилари ҳам нафслари учундир. 2. Нафси лавомма: Пушаймон бўлиб ўзини маломат қилган нафс демакдир. У нур ва зулмат юзма-юз бўлган нафсдирки, Қуръони каримда:
وَلَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ
“Ва маломатчи нафс билан қасам” дейилган (Қиёмат, 2).
Нафси бу ҳолатда бўлган кишиларда оз бўлса-да, охиротда ҳисоб бериш ваҳимаси бор. Бундай одамлар гоҳ мусулмоннинг, гоҳ мункирнинг ишини қилиб юради. Бу – мусулмонларнинг катта гуноҳ қилганларининг нафси. Уларда ҳам ўлимдан қўрқиш кўп, ҳисоб беришдан қўрқиш туйғуси жуда оздир.
فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا
“Бас, у(нафс)га фужурини ва тақвосини билдирди”, дейилган (Шамс, 8).
Нафси бу мақомда бўлганлар солиҳлардир. Улар ўлимдан қўрқади, ҳисоб беришнинг оғирлигидан янада қаттиқроқ қўрқади. Улар ҳалол ва ҳаромга диққатли бўлган кишилардир.
يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ
“Эй хотиржам нафс!” дейди (Фажр, 27).
ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً
“Раббингга сен Ундан, У сендан рози бўлган ҳолингда қайт!” деб амр қилинади (Фажр, 28).
Бу мақомда ҳали Аллоҳ таоло нафсдан рози бўлгани йўқ, фақат нафс Аллоҳдан рози бўлгандир.
يَا أَيَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ
ارْجِعِي إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً
“Эй хотиржам нафс! Роббингга сен Ундан, У сендан рози бўлган ҳолингда қайт!” деб амр қилган (Фажр, 27-28).
Ана шу мақом бандалар етиша оладиган энг юксак мартаба, бу даражага етган қуллар фақат пайғамбарлик рутбасига ета олмайдилар, холос. Бу мақом илоҳий исм ва сифат нурларининг тажаллийси чақмоқ каби чақнаб ғойиб бўлиб турадиган мақомдир. Бу мартабада нафс Аллоҳ таолоданг рози, Аллоҳ таоло ҳам нафсдан розидир.
Бу мартабанинг буюкларига ўлим йўқлик эмас, вуслат, шаби аруз-никоҳ кечасидир.
Қуръони каримда Аллоҳ таоло:
وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى وَإِن تَدْعُ مُثْقَلَةٌ إِلَى حِمْلِهَا لَا يُحْمَلْ مِنْهُ شَيْءٌ وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى إِنَّمَا تُنذِرُ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُم بِالغَيْبِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَمَن تَزَكَّى فَإِنَّمَا يَتَزَكَّى لِنَفْسِهِ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ
“Ўзи юкли жон ўзга жоннинг юкини кўтара олмас. Юки оғир жон ўз юкига (бошқани) чақирса-да, ундан ҳеч бир нарса кўтарилмас. Гарчи (чақирилган) қариндош бўлса ҳам. Сен фақат ғайбдаги Раббиларидан қўрқадиган ва намозни тўкис адо этганларни огоҳлантирурсан. Ким покланса, Ўзи учун покланур. Қайтиш Аллоҳгадир. (Қиёмат кунида гуноҳи кўп жон уни енгиллатиш мақсадида энг яқин қариндошини ёрдамга чақирса ҳам, унинг гуноҳидан бирор нарса кўтарилмайди. Чунки яқин қариндошнинг ўзи юкини кўтара олмай хуноб бўлаётган бўлади. Кофир ҳам, мўмин ҳам фақат Аллоҳга қайтади. Бошқага эмас. Ана ўшанда Аллоҳ таоло ўзи билиб ҳисоб-китоб қилади. Кофир ва осий жазосини, мўмин-мусулмон мукофотини олади)”, деб амр қилган (Фотир, 18).
Нафснинг тарбияси
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳадиси шарифларидан бирида айтиладики, Аллоҳ таоло нафсни яратганидан сўнг нафсдан:
– Мен кимман? – деб сўради.
– Мен кимман? – деб жавоб берди. Бу жавобни эшитган Аллоҳ таоло фаришталарга амр қилди, улар нафсга бир йил азоб бердилар. Нафс шундан кейин ҳам айни саволга айни жавобни берганидан кейин Аллоҳ таоло нафсни бир йил оч қўйди. Ундан сўнг нафсдан:
– Мен кимман? – деб сўраганда нафс:
– Сен Сендан бошқа илоҳ бўлмаган зотсан, – деб жавоб берди. Шундай қилиб, нафс очликка чидай олмаганидан Раббини таниди.
Буюк мутасаввуф имом Раббоний ҳазратлариги кўра, бу ерда айтилган очликдан мурод баъзи жоҳил мутасаввуфлар тушунтирганидек фақат емак-ичмоқдан қисиб қўйиш эмас, зотан, ҳинду ва буддавий роҳиблари ҳам узоқ муддат сувсиз ва очликка тоқат қила олади, Аммо улар бундан фақат нафсининг сафосига эриша олади, холос. Ҳазрати Имом “Мактубот”ида нафсни оч қўймоқ нима эканини қуйидагича тушунтиради: “Нафснинг истаганларини қилмаслик, истамаганларини қилиш, нафсни мағлуб этишнинг энг қулай йўли эса суннатга уйғун яшамоқ ва қалбни мосуводан (махлуқот севгисидан) пок тутмоқдир”.
Дамин ЖУМАҚУЛ тайёрлади.
ЎМИ Матбуот хизмати
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Ўз уйида яқинлари, қўшнилари, ёру-дўстлари ёки шулардан бошқа бирор кишига зиёфат бермайдиган инсон бўлмаса керак. Меҳмондорчилик одоблари муқаддас динимизда энг аҳамиятли ислом одобларидан ҳисобланади. Ва динимиз меҳмондорчиликда ҳар икки тараф учун, яъни меҳмон ва мезбон учун лозим бўладиган одобларни шариатга киритган. Меҳмон ва мезбонга зиёфат ўз самарасини бериши учун, ушбу одобларга риоя қилиш лозим бўлади. Биз аввало, мезбонга таалуқли бўладиган одоб ҳақида сўз юритамиз.
Мезбонга таалуқли бўладиган одоблардан биринчиси – яхши ният қилиш:
Ушбу одоб, зиёфат соҳибининг ўз ёру-дўстларига берган зиёфатида, уларга берган таомида ва чиройли кутиб олишлигида ажр олишни ният қилиш билан бўлади. Шунингдек, меҳмон ҳам мезбоннинг чақириғига лаббай деб, ўз дўстини зиёрат қилишда ажр олишни ният қилади. Натижада, уларнинг ҳар бири ушбу қилган амалларига ажр оладилар.
Иккинчи одоб – меҳмонни чиройли кутиб олиш:
Зиёфат соҳибига ўз меҳмонини табассум, очиқ чеҳралилик, шунингдек, хурсандчилик ва хушхабар иборалари билан кутиб олишлиги лозим бўлади. Бу эса, уларнинг қалбларини хушнуд қиладиган амаллардан ҳисобланади. Зиёфат соҳиби дўстлари ҳузурида, улар ўзларини ўз уйларидагидек ҳис қилишлари учун муносиб жой ҳозирламоқлиги хам лозим бўлади.
Зеро, Абу Зарр (розияллоҳу анҳу)дан қилинган ривоятда: Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Дўстингни юзига табассум қилишинг ҳам, сен учун садақадур”, деб марҳамат қилганлар.
Дарҳақиқат, Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзларининг ҳузурларига келган қавмларни чиройли кутиб олардилар. У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам Абдул Қайс қавмига: “Марҳабо! Хафаликсиз ва надоматсиз келган қавм, хуш келибсиз!”, дер эдилар. Термизий ривояти.
Шунингдек, Оиша (розияллоҳу анҳо)дан қилинган ривоятда: Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Фотима (розияллоҳу анҳо)га “Марҳабо! Хуш келибсиз! қизалоғим” деб марҳамат қилганлар. Бухорий ва Муслим ривояти.
Учинчи одоб – меҳмонни муносиб ўринга ўтқизиш:
Бу эса, хонадон соҳиби ўз меҳмонларини муносиб бир маконга ўтқазишлиги меҳмондорчиликнинг ҳурматидир. Ана шунда, улар мажлисда хотиржам ўтирадилар. Ўша жой мезбоннинг аҳли байтларини очиқ кўрсатиб турадиган макон бўлмаслиги ёки у ер меҳмонга нохуш ҳидлар келадиган ва шунга ўхшаш ноқулайлик келтирадиган жой бўлмаслиги керак. Ва ҳоказо, уларни ифлослик бўлган маконга ёки нолойиқ бир шаклдаги маконга ўтқазмаслик лозим бўлади. бу эса, меҳмондорчиликнинг ҳурмати эмас, албатта.
Тўртинчи одоб – зиёфатнинг мажбуриятларига риоя қилиш ва меҳмонни ҳурмат қилиш:
Хонадон соҳибига меҳмоннинг ҳаққини ўз ўрнига қўйишлиги лозим бўлади. Масалан, ичимлик, егулик ва шунга ўхшаш нарсалар ила бўлади. Ва ана шу нарсаларни кечиктирмаслиги ёки секин ҳаракат қилиб, меҳмонни қайтиб кетишликка ўйлантириб қўймаслиги лозим бўлади. Қуръони карим мана шу нарсаларни бизларга ўргатади. Аллоҳ таоло Иброҳим алайҳиссалом ҳақларида баён қилиб, Ўзининг сўзида;
“24. (Эй Муҳаммад), сизга Иброҳимнинг иззат-икромли меҳмонлари ҳақидаги хабар келдими? 25. Ўшанда улар (Иброҳимнинг) ҳузурига кириб, «Салом», дейишган эди, у ҳам: «Салом, (Булар) нотаниш қавм-ку?», деди. 26-27. Сўнг у аста оиласи олдига чиқиб, (қовурилган) бир семиз бузоқни келтирди-да, уни уларга яқин қилиб, «(Таомдан) емайсизларми?» деди. ”, деган.
“Зарият сурасининг 24-27-оятлари ”
Бу ерда маълум бўлишича, Иброҳим алайҳиссалом меҳмонларни огоҳлантирмасдан махфийгина бориб, уларга лойиқ таомни тайёрлаб, тезда уни улар ўтирган жойга келтирдилар. Бу эса, меҳмоннинг ҳақларидан ҳисобланади. Меҳмонни ҳурмат қилишлик, Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам буюрган вожиб ишлардандир. Динимизда унга иймоннинг аломатларидан деб, эътибор берилади.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда: Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирган бўлса, меҳмонини ҳурмат қилсин”, деб марҳамат қилганлар. Бухорий ва Муслим ривояти.
Бешинчи одоб – меҳмони учун ортиқча машаққатни ўз зиммасига олмаслик:
Хонадон соҳибига меҳмонларга тоқатидан ортиғини қилмаслиги ёки меҳмонини ҳурмати учун кўп нарсаларни ўзига юклаб олмаслиги керак. Балки, уларни ҳурмат қилиш билан бирга уларга ўзида бор нарсаларни имконият чегарасида тақдим қилиши лозим бўлади. Чунки, Иброҳим алайҳиссалом ҳам ўз меҳмонларига семиз бузоқни сўйдилар ва пишириб, уларнинг олдиларига қўйдилар. У зот ўзларида бор энг яхши нарсани келтирдилар.
Олтинчи одоб – меҳмоннинг ҳаққини бериш:
Меҳмон бўлиш суннатга кўра бир кеча кундуз, меҳмон кутиш уч кеча кундуз бўлиши жоиз бўлади. Ундан ортиқ бўлиши мажбурий эмас. Аммо, ундан ортиқ бўлиши мезбонга садақа бўлиб ёзилади.
Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам меҳмонни ҳам, мезбонни ҳам ҳаққини жорий қилиб, Абдуллоҳ ибн Амрга; “Албатта, меҳмондорчилигингни сенинг зиммангда ҳақлари бор” деб, марҳамат қилдилар.
Яъни, меҳмондорчилик ҳақларидан мурод – меҳмонлик ва мезбонликнинг ҳақларидир.
Абдуллоҳ ибн Амрдан қилинган ривоятда; Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Ким Аллоҳга ва охират кунига иймон келтирган бўлса, меҳмонини ҳурмат қилсин. Меҳмон бўлиш бир кеча кундуз, меҳмон кутиш уч кеча кундуз бўлиши жоиз бўлади. Ундан ортиқ (меҳмондорчиликни) бўлиши мажбурий эмас. Балки, ортиқ бўлиши садақа бўлиб ёзилади. То уни чиқариб юбормагунича унинг ҳузурида яшамоқлиги унга ҳалол бўлмайди” дедилар. Бухорий ва Муслим ривояти.
Ибн Ҳажар: “Ибн Баттол шундай деди; “Молик розияллоҳу анҳу меҳмоннинг ҳаққи ҳақида сўралганда, у зот: “Уни бир кеча кундуз икром қилади ва унга туҳфа беради ва уч кун зиёфат қилади.” дедилар.”
Мен: “Биринчи кундан ташқари уч кун ҳисобланадими ёки ундан ҳисобланадими?”, дедим.
Абу Убайд жавобан: “Унга биринчи кунда яхшилик ва илтифотларни қилишлик мажбурий бўлади. Иккинчи ва учинчи кунда олдидаги ҳозир бўлган нарсаларни унга тақдим қилади, холос. Одатдагидан ташқари зиёда қилмайди. Сўнгра унга бир кеча кундуз масофага етадиган нарса беради. У мусофир бир жойдан бошқа жойга боришига етадиган нарса миқдорича бўлиб, “жийза – манзил чегараси” дейилади.” Деди.
Хаттобий шундай деган: “Яъни, агар, меҳмон келиб тушса, унга туҳфа бериш ва ўзида бор имкони етган нарсаларда бир кеча кундуз унга яхшиликни зиёда қилишдир. Кейинги бошқа икки кунда, у меҳмоннинг олдида ҳозир бўлиб турган нарсаларни унга тақдим қилади, холос. Агар учинчи кун ўтса, дарҳақиқат уни ҳаққи тугайди. Кейинги кунларда ҳам, меҳмондорчиликни давом эттирса, унга садақа қилганни савоби бўлади.” деди.” деган.)
Еттинчи одоб – хонадон соҳиби меҳмонларга айнан ўзи хизмат қилиши:
Бу эса, қуръони карим ўша Иброҳим алайҳиссалом қиссасида бизларга ўргатган одобдир. Аллоҳ таоло “Зориёт сурасининг 26-27-оятлари ”да:
"Сўнг у аста оиласи олдига чиқиб, (қовурилган) бир семиз бузоқни келтирди-да, уни уларга яқин қилиб, «(Таомдан) емайсизларми?» деди", деган.
Бу ерда Иброҳим алайҳиссалом айнан ўзлари туриб, меҳмонларига хизмат қилганликлари баён қилинмоқда. Имом Бухорий (раҳматуллоҳи алайҳ) ҳам бу ҳақида ўзларининг саҳиҳ тўпламларида “Меҳмонни ҳурмат қилиш ва унинг хизматини айнан ўзи қилишлик боби” деб, алоҳида боб ажратганлар. Шубҳа йўқки, бу иш меҳмонни ҳурмат қилиш ва унинг хизматини қилишдаги энг яхши амалдир.
Саккизинчи одоб – меҳмонга у меҳмон бўлиб туриш вақтида яхшиликлар қилиш:
Ушбу одоб, меҳмонга ухлаши учун болаларнинг шовқин-суронидан панароқда бўлган тўла-тўкис муносиб бир ўрин тайёрлаб бериш, унга покиза сочиқни тақдим қилиш, унга ёстиқ тутиш, ҳаммомни унга тайёрлаб қўйиш, хушбўйликларни яқин қилиш, ўзига қараб жамолини кўриш учун кўзгуни ва яна шунга ўхшаш нарсаларни тақдим қилиш билан бўлади.
Тўққизинчи одоб – хонадон соҳиби меҳмонни бирга эшиккача кузатиб чиқиши:
Агар, меҳмон кетишликни хоҳласа, хонадон соҳибининг ўзи ҳам ҳовлининг дарвозасигача унга қўшилиб, бирга кузатиб чиқишлиги лозим бўлади. бу эса, меҳмонни улуғлаш ва уни ҳурмат қилишдир. Меҳмон кетишликка изн сўраб турганда, хонадон соҳиби ўз жойидан қимирламай ўтиравермаслиги керак. Балки, уни кузатиб, ортидан ўзи ҳам чиқади.
Абу Убайд имом Аҳмадниинг манзилларига зиёратга борганлари ҳақида: “Мен у зотнинг уйларидан туришликка изн сўраб, ўрнимдан тургандим у зот ҳам мен билан бирга турдилар”.
Шунда мен у зотга: “Эй Абу Абдуллоҳ ундай қилманг” дедим.
У зот: “Шаъбий розияллоҳу анҳу шундай деган: “Зиёрат қилиб келган кишининг зиёратининг энг сўнги ҳаққи, мезбон ҳовлининг дарвозасигача у билан бирга юриб чиқишлиги ва маркабини ушлаб туришлигидир.” Дедилар.” Деб, айтиб берганлар.”
Ўнинчи одоб – меҳмон кетишидан олдин эшикни ёпиб, кириб кетмаслик:
Меҳмонни эшик олдига кузатиб, хонадон соҳиби меҳмон маркабига миниб ёки юриб кетмагунича уйига кириб, эшигини қулфлаб олмайди. Чунки, бу кутиб туришлик меҳмонни улуғлаш, уни ҳурмат қилиш ва унга илтифот кўрсатишдир. Муслмон кишига бу одобларга беэътибор бўлишлик дуруст бўлмайди.
Маҳбуба Абдуҳалилова,
ТИИ 3-курс талабаси.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа