04 Май, 2025, 6 Зулқаъда, 1446
04 Май, 2025, 6 Зулқаъда, 1446
Мадинаи мунаввара Набий алайҳиссаломнинг ҳижратгоҳлари бўлди, бу пок шаҳарда Қуръони Каримнинг фиқҳий аҳкомларига оид оятлари нозил бўлди. Айни шу шаҳарда Ислом динининг тарихига оид кўплаб ҳодисалар бўлиб ўтган. Расулуллоҳ (соллааллоҳу алайҳи васаллам) муборак ҳадисларининг кўпини шу ерда айтганлар. Мадинаи Мунаввара Ислом давлатининг пойтахти, бош шаҳри, илмий ва фиқҳий маркази ҳисобланиб, саҳобаларнинг катталари, халифаларнинг рошидлари яшаган жойдир.
Шунинг учун Мадинаи Мунавваранинг фиқҳ мадрасаси бошқа мадрасаларга қараганда кучли ва машҳур бўлиши турган гап. Албатта, катта саҳобаларнинг бу маънодаги ҳиссалари беназир. Аммо Мадинаи Мунавварада илмга мутахассис бўлган ва фиқҳий мадрасага асос солган саҳобаларнинг номларини тарихчиларимиз алоҳида тилга оладилар. Уларнинг ичида Зайд ибн Собит ва Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳумо ўзларига хос манзилага эгалар.
Зайд ибн Собит ибн Заҳҳоқ Ансорий ал-Хазражий розияллоҳу анҳунинг (кунялари Абу Саъийд) иккита катта фазилатлари машҳурдир. Биринчиси, халифанинг йўқлигида унинг вазифасини вақтинча бажариб туришлари. Иккинчиси, Ислом давлати пойтахтида тенги йўқ олим бўлганлари.
Ибн Саъд Амр ибн Дийнордан ривоят қилинади: “Ибн Умар катта фақиҳлардан ҳисобланар эди”. Ибн Абдул Барр ўз китобида ёзишича, Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳу шундай деган:
“Илм уч нарсадир: нотиқ китоб, ўтувчи суннат ва “билмайман”. Яъни: Абдуллоҳ ибн Умар розияллоҳу анҳуда илмнинг ушбу уч тури ҳам етарлича бор эди. У киши Аллоҳ таолонинг китобини ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларини жуда яхши билар эдилар. Шу билан бирга, билмаган нарсаларини ҳам дарҳол тан олар ва ўз жойида “билмайман” дейиш билан фаҳрланар эдилар. Шу ўринда шаръий далилларга ҳам тўхталиб ўтсак:
Шаръий далиллардан мурод Қуръони Карим, Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари тушунилади. Фарий ҳукмлардан мурод эса шаҳобча, кичик аҳамиятли нарсалардир.
Шариат ибодат ва муомилатларни ўз ичига олувчи ҳукмлардир. Лекин оят ва ҳадисларда зикри келмаган масалалар ҳам бор. Бу турдаги масалаларни ҳал қилишда эса фақиҳларга ижтиҳод эшиклари кенг очилган. Аллоҳ таолога қурбат ҳосил қилишнинг энг улуғи бу дин ҳукмларига инсонларни қизиқтиришдир. Айниқса фиқҳий жабҳаларда, жумладан, ибодат, амал ва муомилат масалаларида аниқ бир ҳужжатга эга бўлсинлар. Ислом фиқҳи замонлар оша мусулмонларнинг талабларига жавоб бериб келмоқда ва ўзининг барча замонлар ҳамда маконларга мос эканини исбот қилмоқда.
Бутун дунёга машҳур адиб ва файласуф Бернард Шоу “Мен доим ислом динини ғоятда эҳтиром қиламан. Менимча, фақат ушбу дингина ҳаракатлантирувчи кучга эгадир. Ва барча замонларда башариятнинг фойдасига хизмат қила олади”, деган. Инглиз тарихчиси Вилз ўзининг “Инсоният тарихи ифодалари” китобида қуйидагиларни айтади: “Европа ўзининг идорий ва тижорий қонунлари бўйича исломдан қарздордир”. Француз тарихчиси Сидю: “Напалеоннинг қонуни Имом Молик мазҳабидаги “Шарҳи Дирдир ъала матни ҳалил” номли фиқҳ китобларидан кўчирмадир”, деб ёзади. Фиқҳ фани ғарбда Исламик Лав, муслим Лав (инглиз тилида), ле Дроит мусулман (француз тилида), Исламисче Гесетз (немис тилида ) каби номлар билан юритилади.
Фиқҳ сўзи атама сифатида Қуръон ва ҳадисларда қўлланилади. Фиқҳ ислом дини вужудга келиб ҳалифалик қарор топиши биланоқ дарҳол таркиб топган эмас. Фиқҳнинг қарор топиши Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳадислари ва саҳобаларнинг айтган гапларини ёзиб олиш билан бирга давом этган. Зайд ибн Ҳасаннинг “Мажмул фиқҳ”, Молик ибн Анаснинг “Ал-Муватто”, Аҳмад ибн Ҳанбалнинг “Ал-Муснад” китоблари фиқҳга оид дастлабки асарлар ҳисобланади. Улар муайян танлаб олинган ҳадислардан иборат эди. Фиқҳ илми Х асрга келиб мустақил фан сифатида шаклланган. Фиқҳ билан шуғулланувчи, уни ўрганувчи киши “фақиҳ” деб аталган. Бунда фақатгина шариат ҳукмларини содда ва юзаки билиб олиб, уни ёд олиш етарли эмас. Балки уларнинг барча сабаб ва ҳикматларини билмоқ ва шариат асосчисининг мақсадларини англамоқ зарур ҳисобланади. Шунинг учун шариат ҳукмларини содда услубда билган киши олим дейилса ҳам, фақиҳ дейилмайди. Фақиҳ олимларнинг таъкидлашича, илм ва фиқҳ орасида умум ва хусуси мутлақ бор, яъни илм умумий маънода, фиқҳ эса хос маънода ишлатилади. Шу сабабли ҳам фақиҳ олим бўлади, аммо ҳар бир олим фақиҳ эмас дейилган.
Маърифат ЭСОНОВА
Хадичаи Кубро аёл-қизлар
ўрта-махсус ислом
билим юрти талабаси
ЎМИ Матбуот хизмати
Қуръон фақат қироат қилиш учун эмас, балки уч мақсадда нозил бўлган:
Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳ Қуръоннинг баракасига мушарраф бўлиш учун нималар қилиш кераклиги ҳақида бундай ёзади: “Аллоҳ таоло Қуръонни “муборак”, яъни баракали китоб деб номлаган. Чунки Қуръонга эргашган, уни маҳкам ушлаб, кўрсатмаларига амал қилган банда одамларнинг кўзлари ва қалбларида муҳтарам ва шарафли инсонга айланади. Барака шудир! Инсон барака билан барча яхшиликларга эга бўлади! Зиёдалашиш ва ўсишда бардавом бўлади! Бунинг учун, албатта, Қуръонни тадаббур қилиш, яъни банда ўзи учун зарарли ва фойдали нарсаларни ҳамда бажариш ва сақланиш лозим бўлган ишларни таниб олиши даркор”.
Маълумки, Қуръони карим араб тилида бўлиб, унинг маъноларини тушуниш ва тадаббур қилишга ҳамманинг ҳам қурби етмайди. Бундай вазиятларда қандай йўл тутиш кераклиги ҳақида Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳ қуйидаги кўрсатмаларни беради: “Қуръонни тадаббур қилиш ҳаким (донишманд) ва аҳли басар (олим)ларнинг иши бўлиб, авом халқнинг бунда насибаси йўқдир. Авом халқ мазкур икки тоифа тушунтириб берган нарсаларга эршгашишлари ва уларга иқтидо қилишлари шартдир”.
“Қалби бор одам, яъни тааммул ва тафаккур қилган банда Қуръондан ибрат олади. Бу оятларда ақл киноя тарзда қалб деб номланган. Чунки олимлар ақл борасида ихтилоф қилганлар. Баъзи олимлар қалб ақлнинг ўрни десалар, айримлари ақл бошда жойлашган, лекин унинг нури қалбга етиб боради ва қалб ақл воситасида ғайбий нарсаларни кўра бошлайди, деганлар. Шунинг учун ҳам баъзи оятларда ақл киноя тарзда қалб деб аталган. Зеро, иккисининг орасида боғлиқлик мавжуд бўлиб, бу тарзда ишлатилиши луғатда кенг тарқалаган.
Шунингдек, ваъз-насиҳатни қалби ҳозир бўлган ҳолда тинглаганлар ҳам Қуръондан ибрат оладилар. Илм ҳосил бўлиши ва тушунишнинг асосий икки омили Қуръони каримда ўз исботини топган. Биринчиси тафаккур ва тадаббур қилиш орқали, иккинчиси эса қалби ҳозир бўлган ҳолда жон қулоғи билан тинглаш натижасида ҳосил бўлади. Кимда шу икки ҳислат топилса, ақл – қалби билан яхши-ёмонни ажрата олади. Аллоҳ билгувчироқдир!”
“Қўрқинч ва азоб ҳақидаги оятлар тиловат қилинганда Аллоҳдан қўрқадиган банданинг тери титраб кетади, раҳмат оятлари ўқилганда эса, қалби ва терилари мулойимлашади. Аллоҳдан қўрқадиган банда ҳар қандай оятни ўқиса ҳам, бадани титраб, қалби таскин топади”.
Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳ Қуръонни тинглаб йиғлаш мўътадил ҳолда бўлиши кераклигини қуйидагича ифодалайди: “Қатода раҳимаҳуллоҳ бу ҳақда бундай деган: “Иймони мустаҳкам бандаларнинг баданлари титраб, кўзлари йиғлайди ва қалблари Қуръон билан хотиржам бўлади. Аммо бидъатчиларга ўхшаб, ақлларидан озиб, хушларини йўқотмайдилар”.
Дарҳақиқат, қасамки, бу умматнинг орасида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам, У зотнинг суҳбати учун Аллоҳ танлаб олган саҳобалар ва уларнинг шогирдларидан-да билимлироқ кимса йўқ! Мазкур салафи солиҳлар Қуръон ўқилганда ақлдан мосуво бўлиб, бехуш бўлишни бидъат санаганлар”.
“Инсон танасига турли офат ва касалликлар хавф солгани каби динга ҳам офат ва зарарли дардлар раҳна солиб, унга талофат етказиш ва уни ҳалокатга дучор қилишга ҳаракат қилади. Аллоҳ таоло танамизни офат ва касалликлардан сақлаш учун дори-дармонларни яратиб қўйган. Дин офати ва иллатларига эса Қуръонни шифо қилиб қўйган! Шунинг учун ҳам Қуръон мазкур оятда қалб – садрлардаги касалликларга шифо ва панд-насиҳат деб зикр қилинган. Зеро, Қуръон қотган қалбни юмшатади, қуриган кўзларни ёшга тўлдиради ва қоронғу садр – дилни нурга тўлдиради”.
“Қуръони карим дунёда шифо истаганлар учун шифо ва унга амал қилганлар учун раҳматдир. Қуръондан юз ўгирган ва уни менсимаганлар учун эса ҳақиқатни кўра олмаслик, зарар ва зулматдир. Қуръонга таъзим ва ҳурмат назари билан қараганлар эса шифо топадилар. Инсон одатда кўз нури ва ҳаводаги нурнинг бирлашиши натижасида бирор нарсани кўра олади. Агар инсоннинг кўзи кўр бўлса, ҳаводаги нур қанчалик ёрқин бўлмасин, ҳеч нарсани кўра олмайди.
Шунингдек, кўз нури қанчалик ўткир бўлмасин, ҳавони зулмат қоплаган бўлса, инсон ҳеч нарсани кўра олмайди. Ҳудди шу каби, қалбида куфр, шубҳа ва шикр бўлган инсон Қуръон нури ва унинг шифосини кўра олмайди. Чунки қалбини зулмат қоплаган бўлади. Қалбида имон нури бўлган мўмин эса, Қуръоннинг нури ва шифосини кўришга қодирдир. Дори-дармонлар ҳам шунга ўхшайди. Улар қанчалик фойдали бўлмасин, инсон табиатига мос келмаса, шифо ҳосил бўлмайди, аксинча, зарар бўлади. Қуръон ҳам ҳудди шундай! У ўзи шифо ва раҳмат бўлса ҳам, қалби куфр ва ширк билан кирланган инсонларга шифо бўлмайди, аксинча, хасрат-надомат ва зулмат бўлади!”
“Қуръон дин ва инсон жонига зарарли бўлган барча касаллик ва дардларга шифодир”.
Имом Мотуридий раҳимаҳуллоҳ хушуъ билан тиловат қилишни қуйидагича таърифлайди: “Хушуъ Аллоҳдан қўрқиш натижасида пайдо бўлган хавфнинг таъсири бўлиб, юз ва бошқа барча аъзоларда зоҳир бўлади. Шунинг учун ҳам баъзи олимлар: “Намоздаги хушуъ намоз ўқиётган банда ўнг ва чап тарафида турганларни танимаслигидир. Чунки ёнида турган одамни таниш тиловат қилаётган оятни тушунишга халал беради”, деганлар.
Манба: Абу Мансур Мотуридий. Таъвилот Аҳл ас-сунна. – Байрут: Муассаса ар-рисала, 2004.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа