22 Январ, 2025, 22 Ражаб, 1446
22 Январ, 2025, 22 Ражаб, 1446
Мусулмонларнинг орасида ҳидоят йўлидан адашмаган, мўътадил ва бағрикенг, мусаффо эътиқодли, покиза диёнатли, Навоий таъбири билан айтганда “дили пок-у, тили пок” йўналиш сифатида айнан суннийлик эътироф этилган. Зеро, дил ва тил бирлиги суннийлик асосини ташкил этади.
Мусулмон киши дунё ва охират саодатига эришмоғи учун ақидада ҳам, фиқҳда ҳам суннийликдаги бирор-бир мазҳабга мансуб бўлмоғи зарурдир. Лекин ҳамма ҳам бу ҳақиқатни бирдек тан олмайди. Тарихда ҳам, ҳозирда ҳам мўмин-мусулмонларни турли адашган фирқаларга чорлаш ҳолатлари учраб тургани, бу ҳолат ҳатто мазҳабларни инкор қилишга олиб келгани маълум. Шунинг учун исломнинг моҳиятини тўғри англаган олимлар, таъбир жоиз бўлса, соҳанинг забардаст мутахассислари тўрт мазҳабдан бирига эргашиш лозим эканини таъкидлашган ва мазҳабларни инкор қилувчиларга илмий асосда раддиялар беришган.
Мазҳабсизлик – суннийлик мазҳабларидан бирига эргашиш лозимлигини инкор қилиш ва мусулмон кишида мазҳабга эргашиш мажбурияти йўқлигина даъво қилишдир. Бу араб тилида “ломазҳабия” ибораси орқали ифода этилади. Мазҳабга эргашишни араб тилида “тамазҳуб” дейилади. Мазҳабсизлик ғояси ХВИИИ асрнинг охири ва ХИХ асрнинг бошида Мисрда бошланган ва кейинчалик мусулмон дунёсига ўз таъсирини ўтказган ислоҳотчилик ҳаракати билан боғлиқдир.
Таъкидлаш жоиз, мазҳабсизлик ғояси илк куртак ёзган пайтларданоқ замон уламоларининг танқиди ва таъқибига учради. “Аҳли сунна вал-жамоа”нинг таниқли олимлари мазкур салбий иллатга қарши раддиялар битдилар. Улардан бири Имом Муҳаммад Зоҳид Кавсарийдир. Ҳанафий мазҳаби намояндаси, суннийлик ақидаси ҳимоячиси бўлган аллома Кавсарий 50 дан ортиқ асарлар муаллифи бўлиб, ўзининг китоб, рисола ва мақолаларида ислом таълимотининг асл моҳиятини асослаб берди ва уни бидъат ва залолатдан ҳимоя қилиш учун бор салоҳиятини сарфлади. Алломанинг 55 мақоладан ташкил топган ва кўпчилик уламолар эътирофига сазовор бўлган “Кавсарий мақолалари” асарининг бир мақоласи “Мазҳабсизлик динсизликка кўприк” деб номланади. Мазкур мақолада суннийлик мазҳабларнинг ҳар бирига саҳоба ва тобеъийнларнинг чинакам издошлари томонидан асос солингани илмий асосда, аниқ далиллар воситасида баён қилинади. Унда жумладан шундай дейилади: “Бугунги кунда мазҳабларни инкор қилувчилар Ислом аввалидан то ҳозиргача яшаб ўтган мазҳаб асосчилари ва мазҳабга эргашган мужтаҳидларни хато қилган деб ҳисоблаб, уларни мусулмонларнинг бўлинишлар ва ихтилофлари сабабчилари деб топиб, ўзларини ўтган мужтаҳидларнинг хатоларини аниқловчилари ва тузатувчилари деб билсалар, бу жоҳиллик ва ғофилликнинг энг юқори нуқтасидир”.
Бугун ҳам ўзини ислом ислоҳотчилик ҳаракати вакиллари деб ҳисоблайдиган айрим шахслар томонидан мазҳабсизлик ғояси тарғиб этилмоқда. Кўзга кўринган уламолар томонидан мазҳабсизлик ғояси қаттиқ танқид қилинади. Масалан, суриялик машҳур олим Шайх Муҳаммал Саъийд Рамазон Бутий (1920-2013), Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф (1952-2014), Юсуф Қарзовий (1926-йилда туғилган) кабилар мазҳабсизлик ғоясига қарши асарлар битганлар. Рамазон Бутийнинг “Мазҳабсизлик ислом шариатига таҳдид солувчи энг хатарли бидъатдир” асари Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф томонидан ўзбек тилига ўгирилган. Шунингдек, Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуфнинг “Мазҳаблар – бирлик рамзи” китоби ҳам айни мавзуга дохилдир. 2000-йил Россия муфтийлар Кенгаши тўрт фиқҳий мазҳабни инкор қилишни радикализм ва экстремизм белгиларидан эканини эътироф этди.
Сабаби, ислом динининг моҳияти унинг мазҳабларида ифодалаб берилган. Мазҳабсизлик исломнинг асл таълимотидан узоқлашишдир, бинобарин, исломдан узоқлашишдир. Бир диннинг асл таълимотидан йироқ бўлиш, оқибатда шу диндан жудо бўлишга, яъни динсизликка олиб борувчи йўл экани олимлар томонидан эътироф этилган.
Олимлар ва фақиҳларнинг асрлар давомида Қуръон ҳамда суннат маъноларини оммага тушунтириб бериш йўлидаги тинимсиз меҳнатлари сабаб мазҳаблар, яъни ислом таълимотидаги асосий йўналишлар юзага келди. Мазҳаблар моҳияти ва аҳамиятини мантиқ ҳамда тафаккур асосида қуйидагича изоҳлаш мумкин.
Темирдан асбоб-ускуна ясашни бошлаган инсон замонлар ўтиб бугун ундан самолёт ясамоқда ва самода ер юзи бўйлаб саёҳат қилмоқда, тезюрар поездларда қисқа муддатда шаҳарлараро қатнамоқда. Энди бир одам шунча мутахассиснинг меҳнатини инкор қилиб, мен ўз тафаккурим билан поезд ёки самолёт ясашни қайтадан кашф этаман ва олдингиларидан зўр қилиб, мутлақо бошқача шаклда ясайман, уларда ишлатилган технологияларнинг бирортасини ишлатмайман ва ўзим ясаган жиҳоз билангина осмонга учаман ёки узоқларга қатнайман деса тўғри бўлмайди. Мазҳабларни инкор қилиш ҳам худди шунинг ўзи.
Тайёр пиширилган нонни емай, ҳар бир одам ўзи учун буғдой экиб, ўриб, тегирмондан ўтказиб, тандир қуриб, хамир қориб, нон ясаб, пишириб, ундан кейингина ейиши мантиқсиз. Ҳар бир инсон ўзи мазҳаб тузаман дейишини мутахассислар электрни қайтадан кашф қилиш ёки велосипедни қайта ихтиро қилишга менгзаганлар.
Юзлаб олимлар неча замонлардан бери меҳнат қилиб, ислом таълимотини содда шаклда баён қилиб берган бир даврда, етарли илмга эга бўлмай туриб, Қуръон маънолари, ҳадиси шарифлар ҳукмлари, саҳоба ва тобеъинлар фатволари каби ғоят серқирра ва пурмаъно манбалардан мустақил фатво излаш асоссиздир. Зеро, дунёнинг таниқли олимлари суннийликдаги мазҳабларнинг тўғри эканига иттифоқ қилганлар ва уларнинг бу масалада якдил фикрда экани бир ё икки эмас, қарийб ўн уч асрдан бери давом этиб келаётгани маълум. Энди, илмий асосланган мактаблар – мазҳабларни инкор қилиб, ўзгача йўлни таклиф қилаётганлар устида тафаккур қилинса, уларда мувайян ғараз борлиги кўзга ташланади.
Саидафзал САИДЖАЛОЛОВ,
Ўзбекистон халқаро ислом академияси
“Исломшунослик ва ислом цивилизациясини ўрганиш ИCEСCО” кафедраси катта ўқитувчиси
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Совчилик ишлари, юқорида зикр қилинганидек, доимо енгил кўчавермайди. Баъзи ҳолатларда бир оиланинг ўзининг ичида ҳам фикр ва рағбатлар тўқнашиб қолиши рўй беради. Гоҳида ота-онага ёққан келин куёв бўлмиш фарзандга ёқмай қолиши ёки аксинча бўлиши ҳам мумкин. Бугунги кунимиз воқеълигида бу муаммони тез-тез учратиб турибмиз.
Ўзимизга интернет тармоғи орқали келган саволлардан бирини эътиборингизга ҳавола қилишга ижозат бергайсиз: «Бир киши қизини дўстининг ўғлига беришни аҳд қилган. Қиз мўмина бўлиб, бир солиҳ йигит билан турмуш қурмоқчи экан. Ота қизнинг кўнглига қарамай: «Дўстимнинг ўғлига тегмасанг, сени оқ қиламан», – деди. Шундай вақтда отага қулоқ солиши керакми? Отанинг оқ қилиши тўғрими ёки нотўғрими?».
Бунга ўхшаш савол ва ҳодисалар оз эмас.
Бошқа муаммолар қатори, бу муаммони ҳам динимиз таълимотлари асосида ҳал қилишимиз керак бўлади. Бунинг учун эса, динимизнинг бу борадаги таълимотларини қунт билан ўрганишимиз ва уларга ихлос билан амал қилишимиз лозим бўлади.
عَنْ خَنْسَاءَ بِنْتِ خِدَامٍ الْأَنْصَارِيَّةِ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا: أَنَّ أَبَاهَا زَوَّجَهَا وَهِيَ ثَيِّبٌ فَكَرِهَتْ ذَلِكَ، فَأَتَتْ رَسُولَ اللهِ صلى الله عليه وسلم فَرَدَّ نِكَاحَهُ. رَوَاهُ الْبُخَارِيُّ وَأَبُو دَاوُدَ.
Хонса бинту Хидом ал-Ансория розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Отаси у кишини сўрамай, жувон ҳолида эрга берди. Бу унга ёқмай, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келди. Бас, у зот унинг никоҳини бекор қилдилар» (Бухорий ва Абу Довуд ривоят қилганлар).
Демак, жувон аёлни ўзидан сўрамай ёки мажбур қилиб бировнинг никоҳига бериб бўлмайди. Ислом дини бундай вақтда ўша аёлга қозига арз қилиш ҳуқуқини беради. Арз қилинган чоғида эса, қози ундай никоҳни бузиш ҳақида ҳукм чиқаради. Изн сўрамай никоҳланган чоғда иш аёлнинг розилигига боғлиқ бўлиб қолади. У: «Розиман», деса, никоҳ никоҳ бўлади, бўлмаса, бузилади.
وَجَاءَتْ جَارِيَةٌ بِكْرٌ إِلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وسلم، فَذَكَرَتْ أَنَّ أَبَاهَا زَوَّجَهَا وَهِيَ كَارِهَةٌ فَخَيَّرَهَا النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم. رَوَاهُ أَبُو دَاوُدَ وَأَحْمَدُ.
«Бир бокира қиз Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига келиб, отаси уни ёқтирмаса ҳам эрга берганини зикр қилди. Шунда Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам ихтиёрни унинг ўзига бердилар».
Абу Довуд ва Аҳмад ривоят қилганлар.
Бундай ҳолатда ўша қиз никоҳда қолишни ирода қилса, никоҳ ақди кучга киради, бўлмаса, йўқ.
Бу иш Исломда аёл-қизларнинг эрки, ҳақ-ҳуқуқлари қанчалик риоя қилинишини кўрсатади. Зотан, шу ҳукмдан бошқаси тўғри ҳам эмас. Чунки никоҳ – умр савдоси, кўнгил масаласи. Кўнглига ёқмаган одам билан бир ёстиққа бош қўйиб, умр бўйи яшаш осон бўлибдими? Одатда, эркаклар аввал ўзлари рози, талабгор бўлиб совчи қўйганлари учун уларнинг розилиги ҳақида ривоятлар келмаган. Розилик ҳақида, асосан, аёл-қизлар ҳақидаги ривоятлар келган. Бу ҳаёт тақозосидир.
عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا: أَنَّ فَتَاةً دَخَلَتْ عَلَيْهَا فَقَالَتْ إِنَّ أَبِي زَوَّجَنِي ابْنَ أَخِيهِ لِيَرْفَعَ بِي خَسِيسَتَهُ وَأَنَا كَارِهَةٌ، قَالَتِ اجْلِسِي حَتَّى يَأْتِيَ النَّبِيُّ صلى الله عليه وسلم، فَجَاءَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم فَأَخْبَرَتْهُ، فَأَرْسَلَ إِلَى أَبِيهَا فَدَعَاهُ فَجَعَلَ الْأَمْرَ إِلَيْهَا، فَقَالَتْ: يَا رَسُولَ اللهِ قَدْ أَجَزْتُ مَا صَنَعَ أَبِي وَلَكِنْ أَرَدْتُ أَنْ أُعْلِمَ النِّسَاءَ أَنَّ لَيْسَ لِلْآبَاءِ مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ. رَوَاهُ النَّسَائِيُّ.
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Бир қиз у кишининг олдига келиб:
«Отам мени ўз укасининг ўғлига турмушга берди. Бу билан пастлигини кўтармоқчи. Мен буни хуш кўрмайман», – деди.
У киши: «То Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам келгунларича ўтириб тур», – дедилар.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам келганларидан кейин хабар бердилар. У зот унинг отасига одам юбориб, чақиртириб келдилар. Сўнгра ихтиёрни қизга бердилар. Шунда у:
«Ё Расулуллоҳ, отам қилган нарсани жоиз қилдим. Лекин аёлларга бу ишда оталарга ҳеч нарса йўқлигини билдириб қўйишни ирода қилган эдим», – деди» (Насаий ривоят қилган).
Демак, ўзларига турмуш ўртоғи танлашда қизларимизнинг ҳақлари бор экан. Уларнинг розилигини сўрашда эса ишбошилар – қизнинг отаси, ака-укаси ёки амаки-тоғаси бўладими, ким бўлса ҳам, албатта, мажбур қилмасдан, ниҳоятда одоб-ахлоқ билан муомала қилишлари керак бўлади. Бу иш ҳадисда келган нарса бўлиб, шариатимизнинг қонунидир! Бизда эса, афсуски, шариатнинг ҳукми бир четда қолиб, одамлар ўзича чиқариб олган урф-одатлар, бидъат-хурофотлар ҳукм сурадиган бўлиб қолган.
Бу борада барча ота-оналар ва ишбошилар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ўрнак олишлари зарур. Келинг, бунинг учун Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз қизларига бу борада қандай муомала қилганларини ўрганайлик.
عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ اللهُ عَنْهَا قَالَتْ: كَانَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم إِذَا أَرَادَ أَنْ يُزَوِّجَ شَيْئًا مِنْ بَنَاتِهِ جَلَسَ إِلَى خِدْرِهَا، فَقَالَ: إِنَّ فُلَانًا يَذْكُرُ فُلَانَةً، يُسَمِّيهَا وَيُسَمِّي الرَّجُلَ الَّذِي ذَكَرَهَا فَإِنْ هِيَ سَكَتَتْ زَوَّجَهَا، وَإِنْ هِيَ كَرِهَتْ نَقَرَتِ السِّتْرَ، فَإِذَا نَقَرَتْهُ لَمْ يُزَوِّجْهَا. رَوَاهُ أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ.
Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қачон қизларидан бирортасини узатмоқи бўлсалар, унинг пардаси олдига ўтириб, «Фалончи Фалонани зикр қилмоқда», деб, унинг ҳам, уни зикр қилган эркакнинг ҳам исмини айтар эдилар. Агар у сукут сақласа, никоҳлар эдилар. Агар у қиз ёқтирмаса, пардани чертар эди. Қачон қиз пардани чертса, уни никоҳламас эдилар».
Аҳмад ривоят қилган.
Оламларнинг сарвари, Роббул оламийннинг Расули бўлган зотнинг ўз қизлари билан никоҳ, оила қуриш борасида қилган муомалаларига назар солинг. Қандай юксак одоб! Қандай олий маданият! Қизларнинг одобини, ахлоқини кўринг!
عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللهِ قَالَ: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى النَّبيِّ صلى الله عليه وسلم فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللهِ، عِنْدَنَا يَتِيمَةٌ قَدْ خَطَبَهَا رَجُلَانِ مُوسِرٌ وَمُعْسِرٌ، هِيَ تَهْوَى الْمُعْسِرَ وَنَحْنُ نَهْوَى الْمُوسِرَ، فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وسلم: لَمْ يُرَ لِلْمُتَحَابِّينَ مِثْلُ النِّكَاحِ. رَوَاهُ ابْنُ مَاجَهْ.
Жобир ибн Абдуллоҳ розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларига бир киши келиб:
«Ё Расулуллоҳ! Бизнинг бир етим қизимизга икки киши – бир бой ва бир камбағал совчилик қилди. У камбағални истаяпти, биз бойни истаяпмиз», – деди.
Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Севишганлар учун никоҳга ўхшагани кўрилмаган», – дедилар».
Ибн Можа ривоят қилган.
Бу ҳадиси шарифда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам етим қизнинг кўнглига қанчалик эътибор берганларига қаранг! Ким бўлишидан қатъи назар, инсоннинг кўнгли бор. Унинг риоясини қилиш керак.
Аммо, ушбу ўта муҳим масаланинг иккинчи тарафи ҳам бор. Бунда болаларнинг ота-оналарига қарши чиқишлари ноқулай ҳолатга сабаб бўлади.
"Бахтиёр оила" китобидан
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа