13 Январ, 2025, 13 Ражаб, 1446
13 Январ, 2025, 13 Ражаб, 1446
Устоз Эркин Аъзамнинг шундай сарлавҳали фиқраси бор. Шу ибора тилимга хуш келиб қолганиданми бир куни нимадир сабаб бўлиб: “Кўз-кўз қилманг, кўз тегар”, деган эдим, жуфти ҳалолим: “Ҳозир баъзиларни Интернет орқали иссиқ-совуқ, дуоибад ва бошқача сеҳр-жодулар қилаётган эмиш. Шунинг учун Интернетга расм қўймаслик керак экан”, деб қолди...
Эрталаб гижинглаган тойдек бўлиб соғу саломат юрган кишини кечга яқин тез ёрдам машинаси олиб кетганини эшитасиз. Яна уч-тўрт кун ўтиб унинг дўхтирхонама-дўхтирхона кезиб юргани қулоғингизга чалинади, дўхтирлар ташхис қўя олмаётган эмиш – кўз текканми?..
Нега бундай ҳолатлар кўп учраяпти, “мерган”лар шунчалик кўпайиб кетганми ё. “islam today” эълон қилинган “Ижтимоий тармоқ орқали кўзикиш ростми?” (Муаллиф – София Мусаева) сарлавҳали мақолада ёзилишича, оммавий равишда кўзикишнинг сабабчиси бу – Интернет ва ижтимоий тармоқлардир. Чунки замондошларимиз уларга кўз-кўз қилиш учун бахтдан масрур бўлиб турган суратларини жойлайди. Шунчаки «Инстаграм»га бир бўйлаб кўринг: унда муҳташам ошхонада энг ширин таомларни тайёрлаш ҳам тўғридан-тўғри эфирга узатилмоқда. Бахтдан масрур соҳибжамол аёл ниҳоятда ҳашаматли ошхонада, бундаги ҳар бир ашёни кўрган киши унинг жимжимасига ҳаваси келади. Шахсий саҳифадаги суратлар ниҳоятда бой хонадонни намойиш этади.
Ҳатто одамда шундай фикр туғиладики, одамлар гўёки жамики сарватларни ижтимоий тармоқларга жойлаб кимлардандир олқиш олиш учун яшаётгандек. Шунингдек, «Ватсап»нинг деярли ҳар бир аватаркасига – мурғак болаларнинг, севишган ёшларнинг, совға қилинган гулдастанинг, безалган, ширин тортларнинг ва бошқа нарсаларнинг фотосурати жойланган. Бу ерда гап ҳатто моддий бойликларини ижтимоий тармоқларда кўз-кўз қилиб мақтаниш ҳам эмас, Гап – унинг қанчалик бахтиёр эканини имкон қадар кўп одамлар кўриши ва ҳамманинг ҳайратга тушишини жуда қаттиқ исташдадир. Аммо бир нарсани унутмайликки, биз ўша ижтимоий тармоқларга жойлаётган бахтимизни унда кўраётган юзлаб, минглаб, миллионлаб бегона кўзлар ундан ўзимиз севинганимиздек севинмайди...
Яқинда танишларим оиласида катта жанжал бўлди… Ёш жуфтлик ўртасидаги муомалада чуқур жарлик пайдо бўлди. Кўп ўтмай уларнинг қизчаси оғриб қолди. Албатта, бунинг турлича сабаблари бордир. Аммо улардан бирини тахмин қилиш мумкинки, келинчак ҳар куни ижтимоий тармоқда гоҳ гулдаста тутиб турган жуфти билан, гоҳ бағрига олиб турган қизчаси билан кўзларида бахт учқуни порлаб турган ҳолатда пайдо бўлади. Аммо уларни кўрган ҳар киши “Яратганнинг марҳаматини қаранг, қандай ажойиб жуфт! Аллоҳ таоло уларнинг бахтини бардавом қилсин!” демайди-да. Аксинча, айрим феълида қусури борлар ҳасад қилиб: “Нега унинг эри шундай чиройли букетлар совға қилади? Нима учун уларнинг қизчаси бунчалик ёқимтой? Унинг омади кулибди...” ва шунга ўхшаш гапларни айтиши мумкин, деб ёзади София Мусаева.
Бунинг ижтимоий жиҳатлари ҳам бор, Айтайлик, йиллар давомида тирноққа зор бўлиб биргина фарзанд кўра олмаётган оилалар бор. Ўша оилаларга қизчасини кўз-кўз қилиш оғир ботиши ҳам мумкин. Яна оилавий етишмовчиликлардан азият чекаётганлар қанча. Биз мақтаниб ижтимоий тармоққа жойлаётган чиройли тортлар, сарёққа қовурилган товуқ гўштлари, рулетлар, сихга тортилна кабоблар ва ҳоказолар уларнинг қайғусини янада зиёда қилмасмикан. Дунёда ўзининг муносиб жуфтини топа олмасдан изтироб чекаётганлар қанча?! Оила қуриб ҳам сира роҳат кўрмасдан ажралиш остонасидагилар-чи! Ёки юрагига энг яқин одамини бой бериб фироқ азобини тортаётганлар йўқми...
Нима бўлганда ҳам ўз ҳаётини кўз-кўз қилиш бу – тўғри иш эмас. Буни динимиз ҳам маъқулламайди. Шариатимиз бизни ҳамма нарсада вазмин бўлишни, меъёрни сақлашни, ўз бахти ҳақида оламга жар солмасликни, одамларда ўзининг бахтига нисбатан ҳасад туйғусини уйғотмасликка чақиради.
“Кўп йиллар бурун бир домлага ўқитишга бордим. Уйини сўроқлаб топиб бордик. Ҳовлида тумонат одам йиғилиб турибди. Навбат кутаётганлар экан. Биз ҳам уларга қўшилиб турдик. Бир маҳал ичкаридан бир сурув одам чиқди. Кейин бизга киринглар деган ишора бўлди. Кирсак ўртада катта хонтахта. Унинг усти тўла одамларнинг сурати: ўсмир қизлар, аёллар, турли ёшдаги эркаклар, ҳатто болаларнинг ҳам суратлари бор. Биз хонтахтани айланиб ўтирдик. Ҳамма ўтирганидан кейин тўрда ўтирган домла кўзини хиёл ёпиб ўқишга тушиб кетди. Мен тўрдагилардан бошлаб ўқиб навбатма-навбат дам солар экан-да, деб тахмин қилиб турган эдим бир маҳал худди калашников автоматидан ўқ отгандек қилиб “суф, суф, суф...” деб ҳаммага, хонтахта устидаги суратларга ҳам дам солиб юборди”, дейди бир қўшнимиз.
Бу ҳикоядан суратга қараб дам солиш тажрибаси амалда қўлланилаётгани аён бўлади. Демак, Интернетдаги суратларга қараб дам солар экан, кўз тегар экан, иссиқ-совуқ қилар экан деганлари асоссиз эмас экан-да.
Бизнинг бахтиёрлигимизни қанчалик кам одам билса, уни муҳофаза этишимиз шунчалик қулай бўлади. Кўп одам биз ҳақда билмагандан кейин “кўзи” бор одамларнинг ҳам кўпи биздан бехабар бўлади ва кўзикиш деган нарса бизни четлаб ўтиб кетади.
Ушбу мавзуда берилган бир саволга жавоб берган Одилхон қори Юнусхон ўғли бундай деган экан: “Кўз тегишидан ҳимояланиш учун, аввало, Аллоҳ таоло берган неъматлар шукри адо этилади, улар билан мақтанчоқлик қилинмайди, имкон қадар кўпчиликдан – тўғри маънода – беркитилади, неъматни кўз-кўз қилавермайди”.
Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф ҳазратларидан 2011 йилда кўз тегиши ҳақида сўрашганида бу саволга жавобни ушбу ҳадис билан бошлаган эканлар. Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Кўз тегиши ҳақдир», дедилар».
Тўртовлари ривоят қилишган. Муслим ва Термизий қуйидагиларни зиёда қилишган:
«Агар бирор нарса қадардан ўтадиган бўлса, албатта, кўз тегиши ўтар эди. Қачонки сиздан ғуслга ёрдам сўралса, ғуслга ёрдам беринг», дедилар».
Ғуслнинг баёни Аҳмад, Насаий ва Ибн Ҳиббонлар ривоят қилган ҳадисда қуйидагича баён қилинади:
«Кўзи теккан киши юзини ва икки қўлини чиғаноғи билан ювади. Кейин киндигидан жисмининг пастигача ювади. Сувни қадаҳга қуйиб туриб, кўз текканнинг бошидан ва елкасидан қуйилади. Сўнгра қадаҳни тўнтарилиб қўйилади. Аллоҳнинг изни ила тузалиб кетади».
Ушбу ҳадиси шарифдан аён бўладики, кўз тегишининг давосини топиш унчалик қулай иш эмас. Биринчидан, беморга кимнинг кўзи текканини аниқлаб олиш осон иш эмас, Иккинчидан, кўзи теккан киши киши уялганидан ёки одамларнинг маломат қилишидан қўрқиб ўзининг кўзи текканини тан олмаслгиги мумкин. Учинчидан эса ижтимоий тармоққа суратларини жойлаган одамга дунёнинг қайси бир кунжагидан кимнингдир кўзи теккан бўлса, уни аниқлаб бўладими, аниқлаган тақдирда ҳам Африкагами, Хитойгами бориб уни ким олиб келади. Ким унга бу ишларни тушунтиради...
Шундай экан, азизлар, кўз-кўз қилманг, кўз тегар
Донишмандлар ҳам бахтни мустаҳкам қурғон ичра сақлаш даркор ва уни ҳадеб одамларга кўрсатавериш шарт эмас, дейдилар. Ахир одам энг баҳоли ва қадрли нарсаларни кўздан пана қилади – бойлигини яширади, бошқа нарсаларини яширади, нега бахтини яширмасин!
Дамин ЖУМАҚУЛ
ЎМИ Матбуот хизмати
- 58وَلِلدَّعَوَاتِ تَأْثِيرٌ بَلِيغٌ وَقَدْ يَنْفِيهِ أَصْحَابُ الضَّلاَلِ
Маънолар таржимаси: Дуоларнинг етук таъсири бордир, гоҳида адашганлар уни инкор қиладилар.
Назмий баёни:
Дуоларнинг етук таъсирлари бор,
Адашганларгина қиларлар инкор.
Луғатлар изоҳи:
لِ – жор ҳарфи فِي маъносида келган.
دَعَوَاتِ – калимаси دَعْوَةٌ нинг кўплик шакли бўлиб, луғатда “илтижолар” маъносини англатади. Жор ва мажрур мубтадосидан олдин келтирилган хабардир.
تَأْثِيرٌ – хабаридан кейин келтирилган мубтадо.
بَلِيغٌ – сифат. Ушбу калимада дуонинг таъсирга сабаб эканига ишора бор. Чунки таъсир, аслида, Аллоҳ таолонинг яратиши билан вужудга келади.
وَ – “ҳолия” маъносида келган.
قَدْ – “тақлилия” (чеклаш) маъносида келган.
يَنْفِيهِ – феъл ва мафъул. نَفِي калимаси луғатда “бир четга суриб қўйиш” маъносига тўғри келади.
اَصْحَابُ – фоил. Бу калима صَاحِب нинг кўплик шакли бўлиб, “лозим тутувчилар” маъносига тўғри келади.
الضَّلاَلِ – музофун илайҳ. Ушбу изофада لِ жор ҳарфи муқаддар бўлган[1]. “Залолат” калимаси “тўғри йўлдан адашиш” маъносида ишлатилади.
Матн шарҳи:
Дуо луғатда “илтижо”, “ўтинч” каби маъноларни англатади. Истилоҳда эса “банда ўзининг фақирлигини, ҳожатмандлигини ва мутелигини ҳамма нарсага қодир бўлган Аллоҳ таолога изҳор қилиб, манфаатларни жалб қилишни ва зарарларни даф қилишни сўраши, дуо деб аталади”[2].
Мўмин бандаларнинг қилган дуоларида ўзларига ҳам, агар марҳумлар ҳақларига дуо қилаётган бўлсалар, уларга ҳам манфаатлар етади. Дуоларнинг таъсири борлигини адашган кимсаларгина инкор қиладилар. Матндаги “залолатдагилар” деган сўздан мўътазилий тоифаси кўзда тутилган. Чунки мўътазилий тоифаси бу масалада ҳам Аҳли сунна вал-жамоа эътиқодига зид даъволарни қилган.
Дуоларнинг таъсирини инкор этадиганлар бир қанча далилларни келтиришган. Масалан, ояти карималарда ҳар бир инсонга ўзи қилгандан бошқа нарса йўқлиги баён қилинган:
“Инсонга фақат ўзи қилган ҳаракатигина (мансуб) бўлур”[3].
Бошқа бир оятда эса киши ўзининг қилган яхши ишлари туфайли мукофотга эришса, ёмон қилмишлари сабабли жазоланиши баён этилган:
“Унинг касб этгани (яхшилиги) – ўзига ва орттиргани (ёмонлиги) ҳам ўзигадир”[4].
Ушбу ояти карималарда ҳар бир кишининг кўрадиган манфаатлари бошқаларнинг қилган дуо ва хайрли ишларидан эмас, фақат ўзининг қилган ишларидан бўлиши баён қилинган, бу эса дуоларнинг таъсири йўқлигига далолат қилади, – дейишган.
Дуоларнинг таъсирларини инкор этувчиларга раддиялар
Дуоларнинг таъсирларини инкор этувчилар келтиришган юқоридаги ва ундан бошқа далилларига батафсил жавоблар берилган. “Талхису шарҳи ақидатит-Таҳовий” китобида қуйидагича жавоб келган: "Инсонга фақат ўзи қилган ҳаракатигина (мансуб) бўлур" маъносидаги оятда баён қилинганидек, ҳақиқатда инсон ўз сайи-ҳаракати ва яхши феъл-атвори билан дўстлар орттиради, уйланиб бола-чақали бўлади, инсонларга меҳр-муҳаббат кўрсатади ва кўплаб яхши ишларни амалга оширади. Шунга кўра инсонлар уни яхшилик билан эслаб, унга Аллоҳ таолодан раҳмат сўраб дуо қилсалар, тоат-ибодатларнинг савобларини унга ҳадя қилсалар, буларнинг барчаси бировнинг эмас, аслида, ўз сайи-ҳаракатининг натижаси бўлади.
Иккинчи далил бўлган "Унинг касб этгани (яхшилиги) – ўзига ва орттиргани (ёмонлиги) ҳам ўзигадир", маъносидаги оят ҳам юқоридаги каби оят бўлиб, ҳар бир киши ўзининг қилган яхши ишининг самарасини кўради, қилган маъсиятига кўра жазоланади, каби маъноларни ифодалайди. (Яъни “ҳар ким экканини ўради”, дейилгани каби)”[5].
Шунингдек, дуо қилишнинг фойдаси бўлмаганида мағфират сўрашга буйруқ ҳам бўлмасди. Қуръони каримда эса мағфират сўрашга буюрилган:
“Бас, (эй Муҳаммад!) Аллоҳдан ўзга илоҳ йўқ эканини билинг ва ўз гуноҳингиз учун ҳамда мўмин ва мўминалар(нинг гуноҳлари) учун мағфират сўранг!”[6].
Шунингдек, вафот этиб кетган кишилар ҳақига қилинган дуоларда манфаат бўлмаганида, уларни эслаб дуо қилганлар Қуръони каримда мадҳ этилмасди:
“Улардан кейин (дунёга) келганлар: “Эй Роббимиз, бизни ва биздан аввал иймон билан ўтган биродарларимизни мағфират қилгин, иймон келтирганларга (нисбатан) қалбимизда нафрат (пайдо) қилмагин. Эй, Роббимиз, албатта, Сен шафқатли меҳрибонсан”, – дерлар”[7].
Шунингдек, вафот этганларга жаноза намозини ўқиш тириклар зиммасига вожиб қилинган. Жаноза намозида эса сано ва саловот айтиш билан биргаликда “Эй Аллоҳим, бизларнинг тирикларимизни ҳам, ўликларимизни ҳам мағфират қилгин”, маъносидаги дуо ўқилади.
Мазкур далилларнинг барчасида дуоларнинг таъсири борлиги кўриниб турибди. Шунинг учун инсон вафотидан кейин ҳам ўз ҳақига хайрли дуолар қилинишига сабаб бўладиган яхши амалларни қилиши лозим.
Дуо қилиш бандага фойда келтирадиган ва ундан зарарларни даф қиладиган энг кучли сабаблардан экани Қуръони каримда ҳам, ҳадиси шарифларда ҳам баён қилинган:
“Парвардигорингиз: “Менга дуо қилингиз, Мен сизлар учун (дуоларингизни) ижобат қилай!” – деди. Албатта, Менга ибодат қилишдан кибр қилган кимсалар яқинда тубан ҳолатда жаҳаннамга кирурлар”[8].
Ибн Касир раҳматуллоҳи алайҳ ушбу оят ҳақида: “Аллоҳ таоло бандаларини Ўзига дуо қилишга даъват этган ва Ўз фазлу марҳамати билан қилган дуоларини албатта ижобат этишга кафолат берган”, – деган. Ояти кариманинг давомидаги “ибодатдан кибр қилганлар” эса Аллоҳ таолога дуо қилишдан такаббурлик қилган кимсалар дея тафсир қилинган. Ҳадиси шарифларда дуонинг қазони қайтаришга сабаб қилиб қўйилгани баён этилган:
عَنْ سَلْمَانَ الْفَارْسِيِّ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ أَنَّ رَسُولَ الله صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قال لَا يَرُدُّ القَضاءَ إلا الدُّعاءُ وَ لَا يَزِيدُ فِي الْعُمُرِ إِلاَّ الْبِرُّ. رَوَاهُ التِّرْمِذِيُّ
Салмон Форсий розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қазони фақатгина дуо қайтаради, умрни фақатгина яхшилик зиёда қилади”, – дедилар (Термизий ривоят қилган).
Шарҳ: Ушбу ҳадисда дуонинг бажариладиган ишларга боғлаб қўйилган қазони қайтариш сабабларидан экани баён қилинган. Зеро, Аллоҳ таоло амалга ошадиган барча нарсаларга азалий сабабларни тайин қилиб қўйган. Солиҳ амаллар саодатга эришиш учун азалий сабаблар бўлса, ёмон амаллар бадбахт бўлиш учун азалий сабаблардир. Шунингдек, яхшилик, гўзал хулқли бўлиш, қариндошлик алоқаларини узмаслик каби амаллар ҳам азалий сабаблар қаторига киради. Ана шундай азалий сабаблар юзага чиқарилган пайтда ўша сабабга боғланган ишлар ҳам юзага чиқади.
Имом Таҳовий[9] раҳматуллоҳи алайҳ “Ақидатут Таҳовия” асарида қуйидагиларни ёзган: “Тирикларнинг дуо ва садақаларида ўликлар учун манфаатлар бордир. Аллоҳ таоло дуоларни қабул қилади ва хожатларни раво қилади (деб эътиқод қиламиз)”.
Кейинги мавзу:
Дунёнинг йўқдан бор қилингани баёни.
[1] Бу ҳақидаги маълумот 53-байтнинг изоҳида баён қилинди.
[2] Доктор Аҳмад Фарид. Баҳрур-Роиқ. – Искандария: “Дорул Мажд”, 2009. – Б. 105.
[3] Нажм сураси, 39-оят.
[4] Бақара сураси, 286-оят.
[5] Муҳаммад Анвар Бадахшоний. Талхису шарҳи ақидатит-Таҳовий. – Карачи: “Замзам бабилшарз”, 1415ҳ. – Б. 192.
[6] Муҳаммад сураси, 19-оят.
[7] Ҳашр сураси, 10-оят.
[8] Ғофир сураси, 60-оят.
[9] Абу Жаъфар Аҳмад ибн Муҳамад ибн Салама Таҳовий раҳматуллоҳи алайҳ ҳижрий 239 йилда Мисрнинг “Тоҳа” шаҳарчасида туғилган.
Имом Таҳовий ҳанафий мазҳабидаги мўътабар олимлардан бўлиб, “Сиҳоҳи ситта” муаллифлари билан бир асрда яшаб фаолият юритган. Бу зот ҳақида уламолар кўплаб мақтовли сўзларни айтганлар. Жумладан Суютий “Тобақотул Ҳуффоз” асарида: “Имом Таҳовий аллома, ҳофиз, гўзал таснифотлар соҳибидир”, – деган. Заҳабий: “Кимки ушбу имомнинг ёзган асарларига назар солса, бу зотнинг илм даражаси юқори, маърифати кенг эканига амин бўлади”, – деган.
Имом Таҳовий тафсир, ҳадис, ақида, фиқҳ ва сийратга оид кўплаб асарлар ёзиб қолдирган. Уларнинг айримлари қуйидагилардир:
1. Аҳкамул Қуръан (Қуръон ҳукмлари);
2. Шарҳу маъонил осор ( Асарларнинг маънолари шарҳи);
3. Ақидатут Таҳовия (Таҳовий ақидаси);
4. Баёну мушкилил осор (Асарларнинг мушкилотлари баёни);
5. Шарҳу жомеис сағир (Жомеус сағир шарҳи);
Имом Таҳовий раҳматуллоҳи алайҳ ҳижрий 321 йилда Мисрда вафот этган.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа