23 Июн, 2025, 27 Зулҳижжа, 1446
23 Июн, 2025, 27 Зулҳижжа, 1446
Ижтиҳод – ислом фиқҳида ижтиҳод қиёс ва ижмода қўлланиладиган метод (услуб) ҳисобланади. Ижтиҳод араб тилида اجتهد ижтаҳада феълининг ўзаги (масдари) бўлиб, аслий ҳарфлари ج ح د бўлган جهد жаҳада калимасидан ўзлаштирилган. Агар جهد жуҳдунзамма билан ўқилса “тоқат” маъносида бўлади. أفرغ جهده афроғо жуҳдаҳу – бор кучини сарфлади, яъни тоқатини деган маъно келиб чиқади. جهد жаҳдун фатҳа билан ўқилса, “машаққат” маъносида бўлади. أصاب جهدا أي مشقة – “қийинчилик” етти, яъни машққатга дучор бўлди деган маънони ифодалайди.
Араб тилига оид машҳур “лисонул араб” китобида: “جهد сўзини фақат Ҳижоздагина замма билан айтилган улардан бошқалар уни фатҳа қилиб айтишган[1]”.
جهد жаҳада сўзи ўзбек тилида; 1) ҳаракат қилмоқ, интилмоқ, меҳнат қилмоқ, зўр бермоқ[2], جهده الأقصى жуҳдуҳу ал-ақсо — бор кучи билан ҳаракат қилмоқ, 2) толиқтирмоқ ва чарчатмоқ, деган маъноларни англатади.
Араб тилининг йирик луғат олими саналган аллома Маждуддин Муҳаммад ибн Ёқуб Ферузободий جهد жаҳада – бу “тоқат” ва “машаққат” деганидир. Масалан: جهد دابته жаҳада даббатаҳу – дегани “от-уловига меъёрдан ортиқ юк қўйди” маъносида ишлатилади деб ўз фикрини исботлайди[3]. Демак جهد жаҳада сўзини мўътабар луғат китоблари ва олимларнинг сўзларига таяниб, шуни айтиш мумкинки, “жаҳд” ёки “жуҳд” калималари “ҳаракат қилиш, интилиш ва бир ишга қиттиқ тиришиш” маъно ва моҳиятиларни ўзида тўла қонли акс эттиради.
اجتهد ижтаҳада сўзи ўзбек тилида; 1) тиришқоқлик (қунт) билан қилмоқ, ғайрат (ҳафсала) билан қилмоқ, 2) мустақил (эркин) қарор чиқармоқ ва اجتهاد сўзи 1) ҳаракат қилиш, интилиш, ҳафсала, қунт, иштиёқ, 2) олий даражада билимга эга бўлиш ва шариат соҳасидаги баъзи масалаларни мустақил ҳал қилиш ҳуқуқини олиш, الإجتهاد فى الشرع шариат қонун қоидаларини ишончли шарҳлаш, الإجتهاد فى المسائل القضائية ал-итиҳаду фий ал-массаили ал-қозоияҳ ёки القضائي ал-қозоий юридик масалаларни мустақил ҳал этиш ҳуқуқи, 3) мустақил ижод, манбаларни эркин тадқиқ этиш; сарф фанида ўрганиладиган إجتهد ижтаҳада бобининг масдари (ўзаги) бўлган اجتهاد ижтиҳадун “Ижтиҳод”нинг маъноси куч ва тоқатни сарф қилиш, ёки машаққатни талаб қилиб, унинг масъулиятини бўйнига олишдир. Бу икки маъно ҳам бир-бирини қўллаб қувватлайди.
Ибн Асир роҳматуллоҳи алайҳ айтади: ижтиҳод — иш, вазият, ҳолат ва бирор масаланинг талабида куч сарфлаш тушунилади. У имкон ва тоқат сўзларидан олинган.
“Ақробул мавадда” китоби муаллифи бундай таъриф беради: ижтиҳод – меҳнатга (иш) лозим бўлган ишни рўёбга чиқариш учун бор имкониятни сарф қилишликдир. أجتهد ажтаҳиду деб фақат қийинчилик ва меҳнати оғир бўлган ишларга айтамиз. Мисол учун أجتهد في حمل الحجر ажтаҳиду фий ҳамлил ҳажари (тошни кўтаришга тиришаман ёки ҳаракат қиламан) деймиз. Лекин, أجتهد في حمل الخردلة ажтаҳиду фий ҳамлил хордалати (бир парча гўштни кўтаришга тиришаман ёки ҳаракат қиламан) демаймиз.
Аълоий роҳматуллоҳи алайҳ айтади: “Ижтиҳод масдар бўлиб, мақсадга етиш йўлида бор кучини охиригача ўша иш учун фидо қилиш маъносидадир. Бу сўз фақатгина инсон учун қийин ва машаққат бўлган ҳоллардагина ишлатилади”.
Ижтиҳоднинг истилоҳдаги маъноси борасида усулул фиқҳ уламолари ва фақиҳлар бир қанча турли таърифларни берганлар.
Юртимиз уламоларидан Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф роҳматуллоҳи алайҳ ўзларининг “усулул фиқҳ” китобида ижтиҳодга қуйидагича таъриф берганлар: “Ижтиҳод” сўзи луғатда бор имконини ишга солиб ҳаракат қилиш, биздаги “Жон-жаҳди билан уриниш” маъносини англатади. Ижтиҳод ҳукумларни тафсилий далилларидан чиқариб олиш амалиётидир. Ижтиҳод шариатда бор ҳамда барча аср ва замонларда матлуб нарсадир [4].
Сўзимизни “ислом энциклопедия”сида келтирилган жумлалар билан якун ясаймиз: “Ижтиҳод” (араб тилида – ғайрат қилиш, интилиш) – фақиҳ томонидан шаръий ҳукмни ҳосил қилиш учун барча билим ва тоқатини ишга солиш. Ижтиҳод шаръий ҳукми келмаган ишнинг махсус қоидаларни ишга солиб шаръий ҳукмини аниқлаш учун қилиниди. Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам тириклигида у кишидан бошқа одам ижтиҳод қилмаган. Бу мумкин ҳам эмас еди. Ижтиҳод еттинчи аср охирида вужудга келган. Бу вақтга келиб саҳобаларнинг Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам фаолиятлари, айтган сўзлари ҳақидаги хабарларда ихтилоф пайдо бўлган. Бундан ташқари мусулмон жамоасидаги ҳаёт тарзининг ўзгариб бораётганлиги туфайли кўплаб ҳуқуқий муаммолар туғилган. Шунинг учун ижтиҳоднинг асосий мақсади янги ёҳуд ўтмишдошлар томонидан ҳал этилмаган масалаларни топиш, исломга таянилган ва уни қувватлаган ҳолда ҳал этиш бўлган[5].
Демак, ижтиҳоднинг луғавий ва истилоҳий маъноларидан келиб чиқиб шуни хулоса қилиш мумкинки, яъни, “ижтиҳод” Аллоҳ таолонинг китоби ва Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларидаги ҳақиқатни (энг тўғрисини) топиш учун бор имкониятини сарфлаш тушунилади.
Кенг маънода эса, ижтиҳод деганда шариат қонун-қоидаларини ишлаб шиқиш ва изоҳлашда инсон тафаккуридан фойдаланиш тушунилади. У Қуръон оятларини талқин қилишдан то ҳадисларнинг ҳақиқийлигини ўрганишгача бўлган кўплаб жараёнларни ўз ичига олади.
Шу билан бирга, шариатда ижтҳодни қўллаб бўлмайдиган ўринлар ҳам мавжуд бўлиб, улар ислом ақидасига тегишли масалалар ҳисобланади.
Ахборот-ресурс маркази ходими М.Мажидов
[1] Абул Фазл Жамолиддин Муҳаммад ибн Мукрим. Лисонул араб. Байрут. 2005.-Б. 684.
[2] Муҳаммад Юсуф ва муаллифлар гуруҳи. Ан-найм ул-кабир. Наманган нашриёти. Наманган. 2014.-Б. 116.
[3] Маждуддин Муҳаммад ибн Ёқуб Ферузободий. Ал-қомус ал-муҳит. Байрут. 2003.-Б. 263.
[4] Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. Усулул фиқҳ. “Sharq” нашриёти. Тошкент. 2010. –Б. 508.
[5] Зуҳриддин Ҳусниддинов. Ислом энциклопедия. “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти. Тошкент. 2004. –Б.106.
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм.
Аллоҳ таолога битмас-туганмас ҳамду санолар бўлсин.
Пайғамбаримизга мукаммал ва батамом салавоту дурудлар бўлсин.
Тонг саҳар тўрт мучамизнинг соғ, оиламиз тинч, ташқарида ҳеч қандай хавфнинг хатарисиз уйғониш биз ҳар доим ҳам эътибор беравермайдиганимиз, шукрини адо этишни эсимиздан чиқарадиганимиз неъматлар сирасига киради. Гўё асли шундай бўлиши керакдек яшайверамиз. Яна бир тур неъматлар борки, бизнинг эътиборимиздан четда. Буларга сув, ҳаво каби биз қадрламайдиган, лекин булар бўлмаса, бир соат ҳам яшай олмайдиган эҳтиёжларимиз киради.
Бу неъматларнинг шукрини адо этмаслик, яъни қадрига етмаслик оқибати нималарга олиб келиши бугунги кунда намоён бўляпти. Пала-партиш фойдаланиш сабаб Орол денгизининг қуриши нафақат минтақамизнинг, балки бутун дунёнинг муаммосига айланиб улгурганига анча бўлди. Биз учун текинга бериб қўйилган бу бебаҳо неъматни қадрламаслик орқасидан бугун инсоният жиддий муаммолар қаршисида турибди. Аллоҳ таоло Ўзининг каломида берилган неъматларни қадрлашни таъкидлаб, «Еб-ичинглар, аммо исроф қилманглар. Чунки У Зот исроф қилувчиларни севмас» (Аъроф сураси, 31-оят), деб буюрди.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам таҳорат қилаётган буюк саҳобалардан бири Саъд ибн Абу Ваққос розияллоҳу анҳунинг сувни кўпроқ ишлатаётганини кўрдилар ва унга: «Ҳой Саъд! Бу қандай исрофгарчилик?!» дедилар. Саъд ибн Абу Ваққос розияллоҳу анҳу: «Эй Аллоҳнинг Расули! Таҳоратда ҳам исроф бўладими?» деди. У Аллоҳнинг ибодати учун таҳорат қилаётганда сувни сал кўпроқ ишлатиш исроф саналмаса керак, деб ўйлаган экан. Шунда у зот алайҳиссалом: «Ҳа, ҳатто оқиб турган дарёнинг ёқасида бўлсанг ҳам», дедилар.
Биз эса «Сув – текин» деган тушунча билан бир пайтлар шаҳарларимиз, қишлоқларимиз, маҳаллаларимизда зилол сувга тўлиб оққан ариқ-анҳорларни қуритдик. Борларини чиқиндихонага айлантирдик. Оқибатда илгари одамлар бемалол ичаверган ариқ сувлари ҳозир ҳатто қўл ювишга ҳам ўйланиб қолинадиган ҳолга келди.
Яқин-яқингача пойтахтнинг шимоли-шарқ томонидан кўриниб, баҳри дилингизни очган, хуш кайфият бағишлаган пурвиқор тоғлар бугун кўринмай қолганига одамлар энди-энди аҳамият бера бошлашди. Дарахтларнинг камайиши, автоуловларнинг кўпайиши, мавжуд яшил ҳудудлар қисқариб, ўрнига режасиз қуриб ташланаётган уй-жой экологияга, она табиатга таъсир қилмай қолмади. Қалин чангли парда ортига яширинган тоғлар худди бизни ёрдамга чақираётган, вақтида чора кўрилмаса, оғир оқибатлар юзага келишидан огоҳлантираётгандек гўё.
Ва ачинарлиси бу оғир оқибатлар ўзини кўрсата бошлади. 60 йиллик тажрибага эга IQAir ташкилоти томонидан тайёрланган охирги йиллик ҳисоботда қайд этилишича, ҳавонинг ифлосланиши оқибатида бир йилда дунё бўйича 7 миллион аҳоли ҳаётдан бевақт кўз юммоқда, миллиардлаб инсон нафас йўллари касалликлари ҳамда бошқа оғир дардларга йўлиқмоқда. IQAir сайти маълумотларига кўра, 2023 йил якунлари бўйича тузилган рейтингга мувофиқ, Ўзбекистон 134 давлат орасида 23-ўринни банд этиб турганини жуда ачинарли. Рўйхатдаги ҳавоси энг ифлос учликни Бангладеш, Покистон ва Ҳиндистон эгаллаган (iqair.com/ru/world-most-polluted-countries).
Сурункали респиратор касалликларининг дунё бўйлаб тарқалиши ва бу жараёнларнинг асоратларини ўрганган бир гуруҳ британиялик олимлар инсон ўлимига сабаб бўлаётган бешта асосий омиллардан бири нафас олиш тизими касалликлар эканини маълум қилишди. Тиббиёт соҳасига оид янгиликларни ёритадиган «Тhe Lancet» нашри эълон қилган мақолада 1990–2019 йилларда нафас йўллари касалликларининг тарқалиши 39,8 фоизга, ушбу дардлардан вафот этганлар сони эса 28,5 фоизга ошгани айтилган. Бронхиал астма энг кўп тарқалаётган сурункали респиратор касаллик сифатида қайд этилган бўлиб, нафас йўлларининг касалланиши, биринчи навбатда, чекиш иллати, шунингдек, ҳавонинг ифлосланиши ҳамда саноат ишлаб чиқаришининг турли хилдаги салбий оқибатлари сабаб юзага келмоқда.
Юртимиздаги мактабларнинг бирида атроф-муҳитни асраб-авайлаш ҳамда бошқа ижтимоий муаммоларни бартараф этиш, уларнинг олдини олишга бағишланган тадбирда бир ўқувчи йигит Она Ернинг одамларга қилган мурожаатини ўқиб берган эди. Сиз ҳам бу мурожаатга бир эътибор бериб кўринг-а:
«Эй одамзод, нималар қилиб қўйдинг, нималар қиляпсан! Тўхта! Бўлди! Етар энди. Дарахтларни кесиб, қанча ўрмонларни йўқ қилдинг, ҳавони, сувни булғатдинг. Кўлу дарёларни қуритдинг. Жуда қизиб кетдим. Яратилганимдан бери бунақа қизимаганман. Ҳаммаёғимни ёндириб, илма-тешик қилиб ташладинг-ку! Яна нима истайсан, одамзот?! Шаҳарларда тупроқ қолмади! Ҳаммаёқни тошдек бетон билан қоплаб ташладинг. Менинг сабрим чексиз эмас. Захираларим ҳам тугаб боряпти. Мени асрамасанг, эртага ўзинг қийналасан. Ўзингни бос. Тўхта. Атрофга қара! Ақл билан иш тутиб, менга озгина ёрдам бериб юборсанг, у ёғига ўзимни ўзим тиклаб оламан. Яхшиям Аллоҳ менга ўзимни ўзим совутиш қобилиятини берган. Лекин вазият шу зайлда давом этаверса, яъни табиат шу тарзда ифлослантирилаверса, тикланиш қобилиятим ҳам иш бермай қўйиши мумкин. Аввалги ҳолга қайтиши даргумону, лекин вазиятни яхши томонга ўзгартириш мумкин. Яхши инсонлар ҳали бор бу дунёда. Ҳаммангиз бирлашсангиз, қўлингиздан кўп нарса келади, Худо хоҳласа».
Ўсмир йигитнинг бу мурожаати ҳар биримизга кўзингизни очинг, вақт борида имкониятларни ишга солинг, деяётгандек гўё...
Аллоҳ ҳеч бир нарсани бекор яратмаган. Ҳар бир ўсимликнинг, ҳар бир жониворнинг вазифаси бор. Шунингдек, уларнинг мавжудлиги, яшаши бир-бирига чамбарчас боғлиқ. Бу занжирни узиш мумкин эмас. Бордию ҳайвонот ёки наботот оламининг бир вакили йўқ қилинса, бунинг оқибати қачондир барибир сезилиши аниқ.
Аччиқ ҳақиқат шуки, бор табиатдаги, яъни атроф-муҳитдаги кўпгина ресурслар йўқотиб бўлинган. Аммо ўша нарсаларнинг кўпини тиклаш, қайтариш мумкин. Ўз навбатида, борини сақлаб қолиш ҳам жуда муҳим. Шундай экан, Аллоҳ берган буюк неъматлар – сув, тупроқ, ҳаво, ўсимликлару жониворларга бўлган муносабатимизни ўзгартирайлик, азизлар. Зеро, биздан кейинги авлод ҳам озод ва обод юртда яшашга ҳақли.
«Ҳилол» журнали 8(65)-сонидан
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа