24 Ноябр, 2024, 23 Жумадул аввал, 1446
24 Ноябр, 2024, 23 Жумадул аввал, 1446
“Оёғингизга ботаётган тикон сиз излаб бораётган гулнинг хабарчисидир”.
Мавлоно Румий (қ.с.)
Бугун Ўзбекистонда рўй бераётган ўзгаришлар, янгиланишлар нафақат юртимиз одамларини, балки ён-атрофимиздаги ҳамда узоқлардаги барча дўсту ёрларимизни ҳайратга солмоқда. Бу ҳайрат ичида олиб борилаётган ислоҳотларга хайрихоҳлик, қўллаб-қувватлаш, ҳар доим бирга бўлиш каби эзгу ниятларнинг мужассамлиги шундоқ билиниб турибди. Давлатимиз раҳбарининг сўнги бир йил ичида Республикамиз тараққиёти, халқимиз фаровонлиги, ички ва ташқи сиёсатимиз йўлида бошлаган саъй-ҳаракатлари Марказий Осиё геосиёсий ҳолатини ҳам ўзгартириб юборди. Айниқса, қўшнилар билан иқтисодий, савдо-сотиқ, илмий-маърифий каби барча соҳаларга қаратилган тенг ва очиқ ҳамкорликни йўлга қўйилиши кутилмаган ҳодиса бўлди.
Бу ўзгаришлар орасида диний соҳасида олиб борилаётган ислоҳотларни алоҳида таъкидлаш керак. Бу бир йил бир асрга татигулик йил бўлди десак муболаға бўлмайди. Шу бир йил ичида қаранг қанча ўзгаришлар содир бўлди.
– Ўзбекистонда ислом цивилизацияси маркази ва 2 та халқаро илмий-тадқиқот маркази ташкил этилди. Вилоятларда калом, ҳадис, фиқҳ, ақида, тасаввуф илмларини ўрганишга ихтисослашган 5 та илмий мактаб иш бошлади.
– Исломий таълим муассасалари сони 11 тага етказилди. Бухорода Олий мадраса ташкил этилди. Тошкент ислом институтида 3 йиллик махсус сиртқи бўлим очилди, диний ўқув юртлари қошида ўқув курслари юритилди, Қуръони карим қироати бўйича “Таҳфизул Қуръон” гуруҳлари фаолият бошлади, қабул квоталари 150 фоизга оширилди.
– Мамлакатимиз бўйича 15 та масжид қайтадан барпо этилди, 55 та масжид капитал таъмирланди.
– Интернет сайтларида диний фанлардан онлайн дарслар ташкил этилди, тўғридан-тўғри саволлар-жавоблар рукни мунтазам ишлаб турибди, сайтлар ва ижтимоий тармоқларда диний-маърифий тарғибот жадал олиб борилмоқда.
– Ўтган йил охирида Президентимиз “Ўзбекистон Ислом академиясини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорга имзо чекдилар. Унга кўра, академияда “Қуръоншунослик”, “Фиқҳ илми”, “Ҳадисшунослик” ва “Калом илми” мутахассисликлари бўйича магистрлар, шунингдек, ушбу соҳада чуқур тадқиқотлар олиб борувчи илмий-педагог кадрлар тайёрланади.
– Яна шуни қайд этиш керакки, оммавий ахборот воситаларида диний ходимлар чиқишлари кескин кўпайтирилди. “Ҳидоят сари” ва “Зиё” кўрсатувлари эфир сони икки бараварга оширилди. “Ўзбекистон-24” телеканалида имом-хатиблар иштирокида давра суҳбати қилинмоқда. “Маданият ва маърифат” телеканалида уламолар иштирокида кўрсатувлар эфирга узатилмоқда. Шунингдек, “Зиё чашмаси” номли радио эшиттириш ва 50 га яқин диний маърифий веб-сайтлар иш олиб бормоқда.
– Яна бир муҳим масалага эътибор қаратиш зарур. Давлатимиз Раҳбари ташаббуси билан турли диний оқимларга аъзолар рўйхатида бўлган 16 минг нафардан зиёд киши рўйхатдан чиқарилди.
– Яна фахр билан айтиш керакки, Ўзбекистон мусулмонлари идораси раҳбарлиги остида Мисрдаги “Дорус-салом” нашриёти ва Азҳари шариф ҳузуридаги илмий академия билан Қуръони каримни чоп этиш бўйича келишувга эришилиб, ўзимизда Қуръони карим чоп этилмоқда. Шу ўринда қайд этиш керакки, кўзи ожиз мўмин-мусулмонлар учун брайль ёзувидаги Қуръони карим нусхасини чоп этиш бўйича Ўзбекистон дунёдаги учинчи давлат ҳисобланади.
– Ҳаж квотаси икки мингтага, умра квотаси 4 мингтага ошди, биринчи марта Иккинчи жаҳон уруши қатнашчиларидан бир гуруҳи бепул ҳажга юборилди. Шу кунга қадар жами 120 мингдан зиёд фуқаро ҳаж ибодатини, 92 мингдан ортиғи умра амалини адо этди.
Бу расмий кўзга ташланган рақамлар ва сонлардир. Энди одамларнинг шоду хуррамлигини, қувончини айтмайсизми. Уларнинг руҳониятида рўй бераётган ўзгаришларни, ҳаяжонларини ифодалашга тил ожиз. Бутун республикамиз бўйлаб давом этаётган қорилар мусобақаси ҳаммасидан ошиб тушмоқда, десак ҳеч қандайига мубоғала қилмаган бўламиз. Чунки бу бир мусобақа дегани билан унинг таровати, файзу баракаси ҳеч бир кишини четлаб ўтмаяпти. Мусобақа ўтаётган ҳар бир вилоят ўзгача қиёфа касб этаётгандек гўё. Ҳақиқатдан ҳам шундай. Қуръони карим ўқилган, тиловат қилинган жойга раҳмат фаришталари тушади, балою қазолар даф бўлади, одамлар орасида меҳр-муҳаббат зиёда бўлади, ёшу қарининг қалбларидаги иймон янада мустаҳкамлашади. Қуръони каримнинг фазилатини ёзиб тугатиб бўлмайди. Буларни кўриб қувониш ҳам, Аллоҳга ҳамду сано айтишлик ҳам чин мўминлик сифатидир.
Лекин ҳамма нарса ҳам биз ўйлагандек силлиқ бўлмас экан. Демоқчимизки Ўзбекистондаги бу ўзгаришларни кўролмайдиган, қалблари ҳасад ва нифоқ билан заҳарланган кишилар ҳали ҳам топилиб тургани ҳам ҳақиқат. Афсус билан айтиш керакки, динимизнинг шиддат билан тараққий этиб бораётганини кўролмайдиганлар ғаразли ниятларини ҳар хил тусда намоён этмоқдалар. Хабарингиз бор, бир неча ҳафта илгари АҚШ Давлат департаментининг Ўзбекистонни “Виждон эркинлиги ва диний эркинлик соҳасида бузилишлар туфайли алоҳида ташвишга сабаб бўлаётган” мамлакатлар рўйхатига киритгани мўмин-мусулмонларнинг ҳақли эътирозига сабаб бўлди. Мусулмонлар идорасининг бунга жавобан тарқатган раддияси нафақат мусулмонлар балки бошқа дин вакиллари томонидан ҳам қўллаб-қувватланди. Сабаб бундай бирёқлама, ассосиз ёндашувларни тарқатишдан кўзланган асосий мақсад одамларни ҳақиқий ҳолатдан чалғитиш, улар орасига нифоқ солишдан бошқа нарса эмас.
Юртимиздаги мўмин-мусулмонларга берилаётган имкониятлар, барпо этилаётган масжидлар, йўл ёқасидаги намозхоналар, ташкил этилаётган илмий мактаблар, халқаро марказлар, дунёни ўзига ром этаётган қорилар мусобақаси, шунингдек, масжидларда баралла айтилаётган азонлар, намозхонларнинг тўп-тўп бўлиб ибодат қилаётгани кимларгадир ёқмаяпти. Оқибатда улар ҳар қандай кишининг нафратини қўзғайдиган гап-сўзларни ёйишмоқда.
Бошқа қатор ишларда бўлгани каби дин соҳасидаги ишларнинг бош ташаббускори муҳтарам Президентимиз экани бундай кимсаларни қаттиқ саросимага солмоқда. Айниқса, долзарб муаммоларни Давлатимиз раҳбари томонидан ҳал этилиши, кутилмаган ташаббуслар қилиниши, ислоҳотлар амалда ўз ифодасини топаётгани бундай кимсаларни эсанкиратиб қўйди. Натижада тирноқ ичидан кир қидиришга ўрганиб қолган нохолис нашрлар нима қиларини билмай қолди. Шундай бўлсада, “букрини гўр тўғрилайди деганларидек” улар қабиҳ ишида давом этмоқда.
Нима эмиш, “Эллик фоиздан кўп ўзбекистонликлар ўзини диндор, деб ҳисоблар экан”, деган мутлақо асоссиз хабарлар тарқатилди. The Telegraph.со.uk (Буюк Британия) нашри эълон қилган бундай мантиқсиз мақолани ўқиб кўпчилик таажжубга тушди. Қандай қилиб, аҳолининг 94 фоизи Ислом динига амал қиладиган мусулмонларга бундай нисбат бериш мумкин. Асл вазиятдан хабардор бўлмай туриб, бундай ёзишга ким уларга ҳуқуқ берди?
Бу ўлканинг қандай эканини бугун дунё аҳли жуда яхши билиб турибди. Ҳозир бу заминга бир келган киши Ўзбекистонни севиб қолмасдан иложи йўқ.
Яна бир хорижий нашр хабарида: “Ўзбекистонда имомлар одамларни давлат газеталарига обуна бўлишга мажбур этмоқда”, деган маълумотларни тарқатди. Шу кеча кундузда бундай хабарни тарқатишдан “Озодлик”ка не наф? Бу нима дегани? Аслида, бу каби асоссиз уйдирма хабарларни тарқатишдан мақсад Ўзбекистондаги диний соҳада олиб борилаётган ижобий ўзгаришларни ёмонлаб кўрсатиш, мўмин-мусулмонлар орасига фитна уруғини сочишдан ўзга нарса эмас. Турли кучлар таъсири остидаги бу каби нашрлар асл воқеликни бузиб, одамларимизни тўғри йўлдан чалғитишга интилаётгани яққол сезилиб турибди.
Мазкур хабарда имом-хатиб намозхонларни давлат газета-журналларига мажбурий обуна қилдираётгани ҳақида сўз кетади. Мақола эълон қилингандан кейин унда тилга олинган Тошкент вилояти Янгийўл тумани “Эски Қовунчи” жоме масжиди имом-хатиби Баҳодир Мадумаров билан суҳбатлашдик. Имом-хатиб “Озодлик” радиоси мухбири билан бўлган телефон орқали мулоқотни эътироф этди. Бироқ эълон қилинган материалда мутлақо бошқа нарсалар, қўшиб ёзишлар, бўҳтонлар борлигини таъкидлади. Айниқса, имом-хатиб обуна ёки китоб сотиб олиш бўйича одамларни мажбурламагани, балки тавсия этганини маълум қилди. Қолаверса, хабарда иддао қилинганидек ҳеч ким ўқимайдиган нашрлар эмас, балки одамлар керак бўлса олиб мутолаа қиладиган диний нашрлар, Қуръони карим тафсири, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламнинг ҳадиси шарифларига оид адабиётлар эканини қайд этди. Мазкур нашрлар нархи ҳақида ҳам гап бўлмагани ва хабарда сўзлари келтирилган “Шарифжон” исмли шахс топилмаганини имом-хатиб қайғуриб таъкидлади. Имом-домла куйиниш билан сўзида давом этиб, мухбир мавзуни бошқа томонга буришга ҳаракат қилгани, ҳақиқатга зид, ғирт ёлғон гапларни тарқатишга уринганини айтиб, ёлғон гувоҳлик бериш динимизда қаттиқ қораланганини келтирди. Жумладан, Ибн Умар (розияллоҳу анҳу)дан ривоят қилинган ҳадисда Расулуллоҳ (соллаллоҳу алайҳи ва саллам): “Ёлғон гувоҳлик берувчининг икки оёғи қўзғалмай туриб, Аллоҳ унга дўзахни вожиб қилади”, деганларини баён этди. Имом-хатиб сўзининг якунида ушбу айтганлари ҳақида ҳар қандай баҳсга тайёр эканини ҳамда Озодликнинг бу хатти-ҳаракатидан мутлақо норози эканини қатъий баён этди.
Нима бўлган тақдирда ҳам имом-хатибнинг маърифатга, китобхонликка даъват этишининг қандай ёмон жойи бор? У ҳолда имом ёшларни бутунлай бузиб ташлашгача олиб келаётган тутуруқсиз, таг-туги йўқ “маданият”ларга, жоҳиллик ва бекорчиликка чақирсинми?..
Ҳар бир иш ниятга боғлиқ азиз дўстлар. Динимизда яхши биласиз ниятга жуда ҳам катта эътибор берилади. Ҳадиси шарифларда “Мўминнинг нияти амалидан яхшидир” дейилган. Шу кунларда бўлиб ўтган бир воқеа эса юқоридаги ҳолатнинг бутунлай тескарисидир. Айнан ниятга боғлиқ жуда ҳам ажойиб ҳолатдир. Бир куни бўлимга қўнғироқ бўлиб қолди. Телефон гўшагини кўтарсам, мен Подробно.уз сайтидан бўламан, сизларга бир нечта саволим бор эди қандай гаплашсак бўлади, деди. Мен қўл телефонимни бериб, саволларини телеграмм орқали жўнатиш мумкинлигини маълум қилдим. Маълум вақт ўтиб саволларни олдим ва ички тартибга кўра идоранинг фатво бўлими билан уларни ўрганиб, суҳбатлашиб олдик. Кейин мухбирга “Саволларингиз учун раҳмат. Бироқ бир жиҳатини маълум қилмоқчи эдим. Биз ҳамма саволингизга жавоб берамиз, фақат уларнинг аксариятига алоҳида шахсларга, алоҳида ҳолатлардан келиб чиқиб ҳукм чиқаришга тўғри келмоқда. Чунки динимизда айрим масалаларга маълум шарт-шароитдан келиб чиқиб, алоҳида ҳукмлар чиқарилади. Мумкин бўлса, шуни бир ўйлаб кўрсангиз. Иложи бўлса бундай тартибда берилмагани ҳаммамиз учун яхши бўларди”, деб ёзув қолдирдим. Шунда мухбирдан тушунарли деган жавоб келди. Шу орада Президентимизнинг “Ўзбекистон Ислом академиясини ташки этиш ҳақида”ги Фармонлари чиқиб қолди. Бошқа томондан республикамизда Қуръон мусобақаси ҳам бошланиб кетган эди. Мен сайтимизга жойлаштирилган ҳар икки хабарни олиб мухбир телеграмига ташлаб, “маълумот учун” деб ёзиб ҳам қўйдим. Бир неча дақиқадан сўнг мухбир қайтадан алоқага чиқиб, ҳар икки мақола ҳақида янада тўлиқроқ маълумотлар сўради. Мен ҳамма сўраган маълумотларини бердим. Шу билан кечга яқин сайтларни кузатиб туриб, шу сайтга ҳам бир назар ташлай дедим, қарасам сайтнинг бош янгиликларида Ислом академияси ҳақидаги хабарга кўзим тушди. Тезда телеграмга кириб мухбирга хабар учун “ташаккур” қолдирдим. Шунда бир зумда “бошқа яна битта янгилик ҳам берилган”, деб қорилар мусобақаси ҳақидаги хабарнинг электрон манзилини бериб юборди.
Мана сизга икки хил ҳолат, икки хил манзара. Бундай ҳолат ҳозирги кунда идорамизда тез-тез рўй бериб турсада айнан шу воқеа менга жуда ҳам қаттиқ таъсир қилди. Чунки мухбирнинг нияти холис эди. У идорага, унинг фаолиятига объектив баҳо беришни ният қилган эди. Мана шу холислик унинг қаламини ножўя ҳаракатдан тўхтатиб турган эди. Агар ният нохолис бўлса эди берилган жавобимиздан ҳам бир нималар яратиб тарқатиши мумкин эди. Гарчи бу нашр русийзабон аудиторияга мос бўлсада, мавжуд ҳолатга объектив ёндашувни ўзларига мақсад қилиб олган эди. Ва у мавжуд ҳолатга холис баҳо бериб, тўғри ахборотни тарқатди. Мен бундан жуда ҳам таъсирландим ва ҳам хурсанд бўлдим.
Кези келганда айтиш керакки, нохолис хабарларни эълон қилишда хориждаги қўштирноқ ичидаги “дўстларимиз” нашрлари аҳволини тушунса бўлади. Ўзимиздаги “uz” доменидаги айрим сайтлар амалдаги қонунчилик талабларидан келиб чиқиб холисликни асосий принцип қилиб оладиган бўлсалар ҳеч қачон ташқи хабарлар бизнинг ахборот маконимизга таҳдид сола олмайди. Ахир ҳақиқий ҳолатни билатуриб, бузиб талқин қилиш очиқ-ойдин адолатсизликдир.
Азиз юртдошлар, ҳар бир мўмин-мусулмон киши бундай ёлғон-яшиқларга, миш-миш гапларга учмаслиги, фитналардан огоҳ бўлиши даркор. Шунингдек, инсон ҳар қандай фитналарга алданмаслик, ниҳоятда ҳушёр бўлиши кераклиги ҳақида Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам: “Мўмин киши зийрак, ҳушёр ва оқил бўлади”, деган ҳадислари моҳиятини чуқур тушуниш лозим. Ана шунда ҳар қандай салбий кучлар содир этмоқчи бўлган фитналарнинг олди олинади.
Юртимиздаги бугунги ўзгариш ва янгиланишларни кўролмайдиган ҳасадгўй кимсалар халқимиз орасида норозилик кайфиятини уйғотиш мақсадида, турли уйдирмаларни фитна чиқариш илинжида оммавий ахборот воситалари орқали тарқатишга уринишади. Бунга алданиб қолмаслигимиз керак. Давлатимиз раҳбарининг халқимиз фаровонлиги, юртимиз тинчлиги, дину диёнатимиз йўлида олиб бораётган хайрли саъй-ҳаракатлари Аллоҳ таолонинг буюк марҳамати эканини ҳар доим ёдимизда тутишимиз лозим. Шу билан бирга бу неъматларнинг шукрини ҳар лаҳзада адо этишга, олдимизга қуйилаётган вазифаларни чин юракдан ихлос билан бажариб, Президентимизга камарбаста бўлишга ғайрат кўрсатишимиз даркор. Бизнинг бугунги танлаган йўлимиз кимларгадир ёқмаслиги аниқ. Уларнинг кўрсатаётган қаршилиги Мавлоно Румий ҳазрат айтганларидек, биз қидириб кетаётган гулнинг хабарчиларидир. Иншоаллоҳ, биз қидириб бораётган гул эса бу Аллоҳнинг розилигини топиш билан икки дунё саодатига эришишдан иборатдир.
Нохолис ахборот тарқатишда давом этаётган қўштирноқ ичидаги “дўстларимиз”га эса ҳар бир хабарни тарқатишда унинг фақат бир томонини кўрмасада, эртага олиб келадиган оқибатини ҳам яхшилаб ўйлаб кўришни маслаҳат берамиз. Чунки инсонлар орасида таги пуч, уйдирма гаплар тарқатиб, иккиланишлар пайдо қилиб, низо чиқишига сабабчи бўлиш динимиз ҳукми бўйича оғир гуноҳ саналади. Чунки Аллоҳ таоло Қуръони каримда: “...Фитна қотилликдан ҳам ашаддийроқдир...”, деб очиқ-ойдин айтилган.
Ҳар қандай фитнанинг тагида маълум кучларнинг манфаатлари ётишини ҳамма яхши билади. Унинг иштирокчилари эса фақатгина моддий манфаат учун бу ишга қўл ўрадилар. Ахир, бу каби фисқу фасод ишлар эвазига топилган маблағ билан қорин тўйғазиш ёки оиласи, фарзандларини боқиш ўта жоҳиллик, пасткашлик эмасми?
Шуларни инобатга олиб, бундай фаолият билан шуғулланаётган оммавий ахборот воситаларига Ўзбекистон мусулмонлари идораси фаолияти ҳақида тарқатган асоссиз хабарлари учун узр сўрашларини талаб этамиз. Шунингдек, ҳар қандай ахборотни тарқатишдан олдин аввалу охирини яхшилаб ўйлаб кўришни, ҳаққонийлигини аниқлаб олишга чақирамиз.
Сўзимизни таниқли шоир Садриддин Салим Бухорийнинг қуйидаги тўртлиги билан якунлаймиз:
Иллат излаганга иллатдир дунё,
Ғурбат излаганга ғурбатдир дунё.
Ким нени изласа, топгай бегумон,
Ҳикмат излаганга ҳикматдир дунё.
Улуғбек СУЛТОНОВ
Ўзбекистон мусулмонлари идораси
Котибият бўлими мудири
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг халифалиги
(халифалик даври: ҳижрий 64–73; милодий 683–692)
Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг ҳаёти
Абдуллоҳ ибн Зубайр – жаннат башорати берилган ўн кишининг бири бўлган машҳур саҳоба Зубайр ибн Аввом розияллоҳу анҳунинг ўғилларидир. Оналари – Асмо бинт Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳо.
У зот ҳижратдан кейин Мадинада биринчи туғилган бола эдилар. Шунинг учун у киши туғилганида мусулмонлар ниҳоятда хурсанд бўлган. Ўша пайтда яҳудийлар «Муҳожирларда бепуштлик тарқалган» деб даъво қилишарди. Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг туғилиши эса Мадинаи мунавварада мусулмонлар учун байрам устига байрам бўлиб кетди.
У киши улуғ саҳобадир. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этганларида Абдуллоҳ ибн Зубайр тўққиз ёшда эдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан ўттиз учта ҳадис ривоят қилганлар.
Абдуллоҳ ибн Зубайр Қуръон оятлари ёзилган саҳифалардан мусҳафларга нусҳа кўчиришдек масъулиятли ишни бажарган тўрт саҳобанинг биридирлар.
Усмон розияллоҳу анҳу Ҳафса онамизга одам юбориб: «Бизга саҳифаларни бериб тур, ундан мусҳафларга нусха кўчириб олайлик, кейин уларни ўзингга қайтариб берамиз», деган. Шунда Ҳафса уларни Усмонга бериб юборган. У зот Зайд ибн Собит, Абдуллоҳ ибн Зубайр, Саъид ибн Ос ва Абдурраҳмон ибн Ҳорис ибн Ҳишомларга амр қилган ва улар мусҳафларга нусха кўчиришган.
Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳу Ярмук урушида оталари билан бирга иштирок этганлар. Ҳазрати Усмон розияллоҳу анҳу қатл қилинган куни у кишини ҳимоя қилиб жанг қилганлар ва жароҳатланганлар. Шунингдек, Қустантиния ғазотида, кейинчалик Муовиянинг даврида Африкадаги фатҳларда ҳам иштирок этганлар.
Ўша пайтда Африка жамияти дейилганда Тароблусдан Танжагача чўзилган катта ерларни ўз ичига олган жамият кўзда тутиларди. Унинг подшоҳи Рум томонидан қўйилар, ўша пайтда Жиржис исмли одам подшоҳ эди. У ҳар йили Рум подшоҳига харож тўлаб турарди. Жиржис бир юз йигирма минг отлиқдан иборат лашкар тўплади. Мусулмонлар келиб, Исломни арз қилишган эди, у бош тортиб, урушни ихтиёр қилди. Жиржис жарчи юбориб, «Ким Абдуллоҳ ибн Саъдни қатл қилса, уни қизимга уйлантираман ва юз минг динор бераман!» деб жар солдирди.
Мусулмонларнинг қўмондони Абдуллоҳ ибн Зубайр эдилар. У киши Абдуллоҳ ибн Саъддан изн олиб, мусулмонлар ичида «Ким Жиржисни қатл қилса, у юз минг динор олади ва Жиржиснинг қизига уйланиб, унинг мамлакатига волий бўлади!» деб жар солдирдилар. Жиржиснинг дилига қўрқув тушди.
Аввалига жанг Жиржиснинг режаси бўйича давом этди, яъни эрталаб бошланиб, пешинда тўхтар эди. Кейин Абдуллоҳ ибн Зубайр мусулмон жангчиларни иккига бўлдилар. Бир қисми пешингача уруш қилади, иккинчиси пешиндан кейин. Ана шунда румликлар дам олишга улгуришмайди. Мусулмонлар эса дам олиб дам олиб, жангни давом эттираверадилар.
Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг ушбу режаси румликларнинг мағлубиятига асосий сабаб бўлди. Абдуллоҳ ибн Зубайр Жиржисни қатл этди.
Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳу жуда кўп ибодат қилар эдилар. Халифалар ичида чавандозлиги билан машҳур бўлганлар. Шижоатда у кишига тенг келадиган одам йўқ эди.
«Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳу намоз ўқисалар, хушуъдан қотган таёққа ўхшаб қолар эдилар. Сажда қилганларида чумчуқлар у кишини девор деб ўйлаб, устиларига қўнар эди. Бир куни Каъбанинг Ҳатийм тарафида намоз ўқиётганларида тош тушиб, кийимларининг бир томонини узиб кетганини ҳам сезмаганлар».
Ҳижратнинг 64 йили Язид ибн Муовия вафот этганида бу зот халифа бўлишлари учун байъат берилди. Мана шу даврда Миср, Ҳижоз, Яман, Хуросон, Ироқ, Шом юртларининг баъзи ерларига ҳукмдор бўлдилар.
Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳу ўзлари умавийларга қарши чиқиб, Маккага амир бўлиб турганларида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам айганларидек қилиб, Каъбани қайта қурдилар. Аммо умавийларнинг лашкарбошиси золим Ҳажжож Абдуллоҳ ибн Зубайрни қатл қилиб, қурилишларини бузиб, қурайшликлар кўрганидек қилиб қайта қурди.
Абдуллоҳ ибн Зубайр ўзларининг халифалик даврларида биринчи бўлиб дирҳамни жорий этдилар. Бу дирҳамнинг бир тарафига «Муҳаммадур Расулуллоҳ», иккинчи тарафига «Амруллоҳи бил вафо вал адл» деб битилган эди.
Абдуллоҳ ибн Зубайрга байъат
Карбалода Ҳусайн розияллоҳу анҳу қатл қилинганларидан сўнг Ибн Зубайр Язидни халифаликдан олинди, деб эълон қилдилар ва одамларни ўзларига байъат қилишга чақирдилар. Мадинаи мунаввара ва Маккаи мукаррама аҳли у кишига байъат қилди. Юқорида айтиб ўтилганидек, Язид ибн Муовия Ибн Зубайрга қарши уруш қилди. Мадинаи мунавваранинг Ҳарамини бузиб, ичкарида уруш қилишга журъат этди. Маккаи мукаррама қамал қилиб турилганда, ҳижрий 64 (милодий 683) йилда Язид вафот этди. Шундан кейин Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг ишлари қарор топди. У кишига бошқа шаҳарларнинг одамлари ҳам байъат қилишди. Бану Умайяга фақат Шомнинг бир қисмигина қолди, холос.
Абдуллоҳ ибн Зубайр ана шу тарзда қонуний халифага айланди. Шунга биноан Муовия ибн Язид, Марвон ибн Ҳакам ва Абдулмалик ибн Марвонларнинг биринчи даврдаги халифаликлари ботил ҳисобланди. Улар ҳақида: «Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг замонида Шомда ҳоким бўлиб туришган», дейилади. Аҳли илмларнинг кўплари мана шунга иттифоқ қилганлар.
Ҳодисалар
Марвон ибн Ҳакамнинг фаолияти
Язиднинг ўлимидан кейин унинг ўғли Муовия халифа бўлди. Лекин у халифаликдан воз кечиб, узлатга юз тутди.
Умавийлар ҳижрий 64 йилда Марвон ибн Ҳакамга байъат қилишди. У Шомнинг барчасини ўз ҳукми остига бўйсундиришга имкон топди. Сўнг Абдуллоҳ ибн Зубайрдан Мисрни тортиб олди.
Марвон ибн Ҳакам ҳижрий 65 (милодий 684) йилда вафот этди. У ҳам ўғли Абдулмаликка аҳд олиб, уни халифа қилиб қўйгач, оламдан кўз юмди.
Мухтор Сақафий ҳаракати
(ҳижрий 64–67; милодий 683–686)
Мухтор Сақафий Ибн Зубайрнинг одамларидан эди. Лекин у Ибн Зубайрдан ажралиб, ўзбошимчалик билан иш юритиб, бош кўтарди ва Куфага жўнаб кетди. У залолатга кетиб адашган, ниҳоятда обрўталаб ва мол-мулкка ўч одам эди. У Куфага эга чиқиб олди, Мосулни буйсундирди, Маккага ҳужум қилди. Абдулмалик унга қарши уруш олиб борган эди, Сақафий уни енгди. Ҳусайн розияллоҳу анҳунинг қотилларини қатл қилди, уларни жуда қаттиқ таъқиб остита олди. Бу ишларни у шийъаларнинг розилиги учун қилди. Мухтор Сақафий Убайдуллоҳ ибн Зиёдни қатл қилди. Сўнгра Мусъаб ибн Зубайр Мухтор Сақафийни йўқ қилди. Мусъаб Абдуллоҳ ибн Зубайр ва унинг укаси томонидан Басранинг волийси этиб тайинланган эди. Бу воқеа ҳижрий 67 (милодий 686) йилда бўлиб ўтди.
Абдулмаликнинг Ироқ ва Мадинани эгаллаб олиши
Абдулмалик ўзи бош бўлиб, Мусъаб ибн Умайрга қарши уруш қилиш учун йўлга чиқди. Мусъаб енгилди ва ҳижрий 71 (милодий 690) йилда қатл қилинди. Ироқ Абдулмаликка бўйсунди. Сўнг унинг лашкари Мадинаи мунавварага келди ва у ерни ҳам ўзига бўйсундирди.
Абдуллоҳ ибн Зубайрнинг қатл қилиниши ва Макканинг бўйсундирилиши
Кейин Абдулмалик ўз қўмондони Ҳажжож ибн Юсуф бошчилигида лашкарини Макка томон юборди. Ибн Зубайр Маккада ўзига истеҳком қуриб олган эди. Ҳажжож Маккаи мукаррамани қамал қилди. Каъбани манжаниқда тошга тутди. Одамлар Ибн Зубайрни ташлаб қочиб кетишди. Ибн Зубайр ўзига яқин кишилар билан беқиёс шижоат кўрсатиб, Каъбанинг олдида душманга қарши жанг қилди. Бироқ манжаниқда отилган тошлар тегиб синган Каъбанинг бўлаклари остида ҳалок бўлди. Бу ҳодиса ҳижрий 73 (милодий 692) йилда содир бўлди. Шундай қилиб, Макка ва унинг аҳолиси Абдулмаликка бўйсунди. Барча юртларга Абдулмалик қонуний халифа бўлиб олди.
Абдуллоҳ ибн Зубайр розияллоҳу анҳунинг халифалиги таҳминан тўққиз йил давом этди.
Умавийлар халифалигининг қайта тикланиши
Абдулмалик ибн Марвон
(халифалик даври:ҳижрий 73–86; милодий 692–705)
Абдулмалик ибн Марвоннинг ҳаёти ва халифалиги
Абдулмалик ибн Марвон ибн Ҳакам ибн Абу Ос ибн Умайя 16 ёшлигида Муовия уни Мадинага волий қилган эди. У халифа бўлишидан олдин ғоятда обид, зоҳид ва фақих инсон бўлиб, Мадинаи мунавваранинг уламоларидан саналарди. Абдулмалик ибн Марвон ҳижрий 41–45 йилларда Африкани фатҳ қилиш ишларида иштирок этган. Ҳижрий 65 (милодий 684) йилда отаси Марвон ибн Ҳакамнинг вафотидан кейин ишни ўз қўлига олди. Ўша вақтда Ибн Зубайр халифа бўлиб турган эди. У Ироқни Ибн Зубайрдан ажратиб олгандан сўнг уни қатл қилиб, Ҳижозни ўзига бўйсундирди. Бошқа шаҳарлар ҳам унга байъат қилди. Ҳижрий 73 (милодий 692) йилдан Абдулмалик ибн Марвон қонуний халифага айланди ва барча вазиятни ўз қўлига олди.
Бу инсон умавийлар давлатининг иккинчи асосчиси саналади. Абдулмалик ибн Марвон ишни қўлига олган пайтда Ислом олами тарқоқ ҳолатда эди. У ўзининг донолиги ва сиёсати билан юртларнинг ҳаммасини тоатга қайтишга ундади ва бу ишда муваффақиятга эришди. Барча бош кўтаришлар, исёнлар ва қўзғалонларни бостирди.
Фатҳлар
Абдулмалик ибн Марвоннинг даврида кенг ва катта фатҳлар бўлмади, чунки у хорижийларга ва Ибн Ашъасга қарши жанг билан машғул бўлди. Кейинроқ Румга қарши уруш қилишга қайтди, чунки улар Шом юртларига таҳдид солиб турган эди. Мағриб юртлари қайтадан фатҳ, қилинди. Ўша даврда Шимолий Африка майдонида энг катта ва машҳур қўмондонлардан бири Мусо ибн Нусайр бўлди. Уқбанинг ўлимидан кейин Танжа ва Сиптани фатҳ қилди.
Шарқ тарафда Мовароуннаҳр юртларида туркларга қарши урушлар бўлди. Муҳаммад Сақафий Синдни фатҳ қилди. Машриқда кенг қамровли фатҳлар бўлмади, бироқ унинг давридаги барқарорлик отаси Валиднинг пайтидагидан кўра салмоқлироқ бўлди.
Ҳодисалар Абдурраҳмон ибн Ашъас ҳаракати
(ҳижрий 81–85; милодий 700–704)
Ҳижрий 81 йилда Ҳажжож Абдурраҳмон ибн Ашъасни турк юртларини фатҳ қилиш учун юборди.
У ерда жуда кўп ғалабаларга эришган Абдурраҳмон ибн Ашъас Ҳажжожга ва Абдулмаликка итоат қилишдан бош тортди. Ҳажжожга қарши уруш олиб бориб, Ироқни бўйсундирди. Сўнг машриқ тарафда Хуросондан бошқа жойлар унга бўйсунди. Абдурраҳмон ибн Ашъас билан умавийлар орасида катта урушлар бўлди. Ниҳоят ҳижрий 82 йилда у енгилиб, қочиб кетди ва ҳижрий 85 йилда қатл қилинди.
Ҳажжож томонидан Ибн Ашъасга эргашган уламолардан кўпчилиги ҳам қатл қилинди. Уларнинг ичида тобеъинлардан бўлмиш Саъид ибн Жубайр ҳам бор эди.
Ҳажжож ибн Юсуф Сақафий
Абдулмаликнинг энг кўзга кўринган одамларидан бири бўлган бу шахс ўзининг сиёсати, доҳийлиги ва шафқатсизлиги билан машҳур бўлди. У Мусъаб ибн Зубайрга қарши уруш олиб борган, Ироқни умавийларга қўшган қўмондонлардан эди. Сўнг Абдулмалик уни Абдуллоҳ ибн Зубайрга қарши урушиш ва Ҳижозни бўйсундириш учун юборди. У Ибн Зубайрни ўлдирди ва ўша ерларга ўзи волий бўлди.
Ироқда фитналар янгитдан бошланганда (ўзи ҳар доим шундай бўлиб келган), Абдулмалик Ҳажжожни Ироққа волий қилди. Ҳажжож Ироққа қарши раҳмсиз ва шафқатсиз сиёсат олиб бориб, уни ҳам ўзига бўйсундирди. Ҳажжожнинг нуфузи Шарқнинг барча тарафларига тарқалди. Умавийлар давлати дуч келган тўсиқларни енгишда унинг хизматлари ниҳоятда катта эди. Кўриниб турибдики, Ҳажжожнинг шафқатсизлиги ўша замондаги тинчлик ва истиқлол учун хизмат қилган.
Хаворижлар
Ўша даврларда хаворижларнинг Ироқ ва Арабистон яриморолидаги фаолиятлари кучайди. Умавий қўмондонлардан Муҳаллаб ибн Абу Сафро уларнинг устидан кўп ғалабаларга эришиб, у ерларда жуда кўп аҳолини қириб битирди. Қотрий ибн Фужоъа ва Шабиб Шайбоний хаворижларнинг энг кўзга кўринган намояндаларидан эди.
Абдулмалик ибн Марвон амалга оширган энг муҳим ишлар
– Ҳижрий 76 (милодий 695) йилда исломий пул бирлиги чиқарилиб, муомалага киритилди.
– Масжидул Ақсо биноси янгиланди.
– Девон ишлари арабийлаштирилди. Бу иш ҳижрий 81–86 (милодий 700–705) йилларда амалга оширилди.
Абдулмалик ибн Марвоннинг вафоти
Абдулмалик ибн Марвон ҳижрий 86 (милодий 705) йилда вафот этди. Унинг қонуний халифалиги ўн уч йил давом этди.
Кейинги мавзулар:
Валид ибн Абдулмалик.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа