11 Январ, 2025, 11 Ражаб, 1446
11 Январ, 2025, 11 Ражаб, 1446
«Ғийбат» сўзи луғатда бир нарсанинг кўздан тўсилишини билдиради. Уламолар ғийбатни қуйидагича таърифлайдилар:
Журжоний айтади: «Ғийбат инсондаги бор айбларни унинг ўзи йўқлигида зикр қилишдир».
Имом Ғаззолий: «Ғийбат биродарингни унга ёқмайдиган нарса ила зикр қилишингдир. Ўша ёқмайдиган нарса (ноқислик) унинг баданида, насабида, хулқида, феълида, сўзи ёки динида, ҳаттоки либоси, турар жойи ва уловида бўлса ҳам, фарқи йўқ».
Баданидаги ноқислик: новча, пакана, қора, сариқ, чўлоқ, оқсоқ ва ҳоказо.
Насабдаги ноқислик: қибтий, ҳиндий, хабаший.
Хулққа оид феъллар: хулқи ёмон, мутакаббир, риёкор, серғазаб, ожиз, қўрқоқ, бахил, хасис.
Динга тааллуқли бўлган феъллар: ўғри, каззоб, ароқхўр, золим, хоин, бенамоз, бетақво, ғийбатчи, фосиқ.
Дунёга тааллуқли бўлган феъллар: Одобсиз, одамларни таҳқирловчи ёки ҳақиқатни кўролмайдиган ва ҳар доим ўзиникини ҳақ деб билувчи.
Кийинишдаги ёмон феъллар: Қимматбаҳо кийимларни кийиш, нопок кийимларни кийиш, қўланса ҳидли кийимларни кийиш, кенг ёки тор кийиниш ва ҳоказо.
Ғийбатнинг энг мукаммал таърифи қуйидаги ҳадиси шарифда келган:
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади.
«Эй Аллоҳнинг Расули, ғийбат нима?» деб сўрашди.
«Биродарингни ўзига ёқмаган нарса билан эслашинг», дедилар. Шунда:
«Биродаримда мен айтган нарса бўлса-чи, бунга нима дейсиз?» дейишди.
«Агар айтганинг унда бўлса, ғийбат қилган бўласан, айтганинг унда бўлмаса, бўҳтон қилган бўласан», деб жавоб бердилар» (Абу Довуд ривоят қилган).
Одатда ғийбатчилар ўзлари ғийбат қилаётган инсоннинг айбларини, камчилик ва нуқсонлари ҳақида гапира туриб, «Бу ғийбат эмас, бор гапни айтяпман», дейишади. Бу даъво ва тушунчалари тўғри эмаслигини айнан мазкур ҳадиси шарифдан билиб оламиз. Афсуски, бу тушунча бизнинг давримиздагина пайдо бўлган эмас, балки саҳобаи киромлар давридан буён давом этиб келяпти. Буни ҳадиси шарифдаги «Биродаримда мен айтган нарса бўлса-чи, бунга нима дейсиз?» деган саволдан ҳам билиб олишимиз мумкин. Яъни ғийбат тўғрисидаги тушунча тўғри бўлмагани сабабли саҳобаларда мазкур савол пайдо бўлган. Жавоб эса ғийбатга оид барча ноўрин тушунчаларга барҳам берган. Мазкур маъно қуйидаги ҳадиси шарифда ўз таъкидини топди.
Хузайфа розияллоҳу анҳу Оиша розияллоҳу анҳодан ривоят қилади:
«У Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида бир аёл ҳақида эслаб, «У пакана эди», деди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Уни ғийбат қилдинг», дедилар».
Ҳужурот сураси 12 оятида эса бундай дейилади:
«…Баъзиларингиз баъзиларингизни ғийбат қилмасин. Сизлардан бирорталарингиз ўзининг ўлган биродарининг гўштини ейишни яхши кўрурми? Ҳа, ёмон кўрасизлар. Аллоҳдан қўрқинглар! Албатта, Аллоҳ тавбани кўплаб қабул қилувчидир, ўта раҳмлидир».
Ғийбат энг катта гуноҳлардан биридир. Шунинг учун ҳам у қатъий ҳаром қилинган мазкур ояти каримада Аллоҳ таоло Ўз бандаларига ғийбатнинг қанчалик ёмон иллат эканлигини тушунтириш учун ажойиб бир услубни қўллаган. Яъни ғийбатчининг ғийбати гўёки ғийбат қилинганнинг гўштини ейиш билан баробардир. Одатда инсон ўзи ёмон кўрган кишини ғийбат қилади, бутун борлиғи билан ундан нафратланади. Бу нафратини ғийбат қилиш орқали бошқаларга ошкор қилади. Гўштини ейиш у ёқда турсин, ҳатто у билан ўтиришни ҳам истамайди. Уни шу қадар ҳақир санайдики, қўлидан бирор пиёла чой ичишни ҳам ўзига ор деб билади. Лекин ғийбат қилиши билан гўёки унинг гўштини егандек бўлар экан. Бу эса ҳар қандай соғлом ақлли инсоннинг нафратини қўзғатадиган, мутлақо табиати тортмайдиган ишдир. Ҳаммага маълум бўлган ушбу ҳақиқатни Аллоҳ таоло: «...Ҳа, ёмон кўрасизлар...» деб таъкидламоқда.
Абу Барза Асламийдан ривоят қилинади:
«Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Эй тили билан иймон келтириб, дилида иймон келтирмаганлар, мусулмонларни ғийбат қилманг ва уларнинг камчиликларини қидирманг. Кимки уларнинг камчилигини қидирса, Аллоҳ таоло ўзининг камчилигини қидиради. Аллоҳ кимнинг камчилигини қидирса, уни уйида шарманда қилади», дедилар» (Абу Довуд ривоят қилган).
Бу ҳадиси шарифдаги хитоб мунофиқларга қаратилгандир. Ғийбат қилиш, мусулмонлардан камчилик ахтаришга ҳаракат қилиш мунофиқларнинг ишидир. Дунёда эса нуқсон ва камчилиги бўлмаган инсоннинг ўзи йўқ. Шундай экан, мунофиқлар учун мўминларни ғийбат қилишга ҳар доим сабаб топилади. Бундан мақсад – мусулмонларнинг камчилигини топиб, бошқаларда улар ҳақида салбий фикр уйғотишга эришиш, Исломнинг қувватини пасайтиришдир. Аслида эса улар бошқаларнинг камчилигини ахтарар экан, Аллоҳ таоло ҳам уларнинг камчилигини қидиради ва албатта, уларни шарманда қилади. Бу ҳолат тарихда жуда кўп кузатилган. Мусулмонлар мунофиқларга хос бўлган бошқа иллатлардан ҳазар қилганларидек, уларнинг сифатларидан бири бўлмиш ғийбатдан ҳам худди жаҳаннам оловидан сақлангандек сақланишлари керак. Ғийбатчи одам нафақат бу дунёда шарманда бўлиш, обрў-эътиборидан мосуво бўлиш билан жазоланадилар, балки охиратда ҳам турли дахшатли азоб-уқубатларга дучор бўладилар.
Расули Акрам алайҳиссолату вассалом: «Меърожга чиққанимда мисдан бўлган тирноқлар билан юзларию кўксиларини тирнаётган бир қавмнинг олдидан ўтдим. Мен: «Эй Жаброил, улар ким?» деб сўрадим. У: «Булар у дунёда одамларнинг гўштини еб, обрўларини тўкканлар», деб жавоб берди», дея кўрганларини ҳикоя килиб берганлар.
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ҳар бир мусулмоннинг қони, моли ва обрўси бошқа мусулмонга ҳаромдир», дедилар» (Муслим ривоят қилган).
Ғийбат инсоннинг обрўсига ҳам таъсир қилади. Ушбу ҳадиси шарифда эса Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳар бир мусулмон учун ўзининг биродари бўлган бошқа мусулмоннинг уч нарсаси ҳаромлигини таъкидладилар. Одатда ўзгаларнинг қонини тўкиш кишилар орасида қотиллик, молини тортиб олиш зўравонлик, золимлик, қароқчилик каби номлар билан аталади. Уларнинг йиллар давомида йиққан обрў-эътиборларини йўққа чиқарадиган иллат – ғийбатга эса мутлақо эътибор бермайдилар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ғийбат ҳам гуноҳи кабиралар қаторига киришини таъкидлаш учун уни мусулмон учун ҳаром бўлган бошқа гуноҳлар қаторида зикр қилган бўлсалар, ажаб эмас.
Абу Дардо розияллоҳу анҳу ривоят қиладилар: «Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Кимки бир биродарининг обрўсини ҳимоя қилса, қиёмат куни Аллоҳ таоло унинг юзидан дўзахни даф қилади», дедилар» (Имом Термизий ривоят қилган).
Ғийбатга қарши чиқиб, ғийбат қилинаётган инсонни ҳимоя қилиш унинг дўзахдан ҳимоя қилиниши билан мукофотланар экан. Чунки агар кескин раддия билан ўз ўрнида ғийбатчининг оғзига урилмаса, бу иллат жамиятда янада ривожланиб, чуқур илдиз отиб кетиши шубҳасиздир. Натижада ҳамма ўзаро душманга, бир-бирининг обрўсини тўкадиган кишиларга айланиб қолади. Шунинг учун ҳам мазкур иллатнинг ривожланишига қарши чиқиб, ўз биродарининг обрўсини ҳимоя қилиш дўзахдан ҳимояланишдек буюк мукофот билан тақдирланар экан.
Аллоҳ таоло Мусо алайҳиссаломга: «Кимки ғийбатдан тавба қилган ҳолда ўлса, у жаннатга охири киради. Кимки ғийбатда бардавом бўлган ҳолда ўлса, у дўзахга биринчи киради», деб ваҳий қилди.
Ғийбат қанчалик катта гуноҳ эканлигини қуйидаги ҳадиси шарифдан ҳам билиб олиш мумкин: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Моъизни зино қилгани учун тошбўрон қилдирдилар. Шунда бир киши шеригига:
«Анави худди ит ўлдирилгандек ўлдирилди», деди.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам улар билан бирга кетаётган эдилар. Йўлда сасиб ётган бир ўлаксанинг ёнидан ўтдилар ва икковига:
«Анавиндан енглар», дедилар. Улар:
«Ўлимтикни еймизми?» дейишди. У зот:
«Биродарларинг тўғрисида айтган гапларинг у ўлимтикдан ҳам кўра сассиқ ва жирканчроқдир», дедилар» (Имом Абу Довуд тахриж қилган).
Саҳл ибн Муъоз ибн Анас Жуҳанийдан ривоят қилинади:
«Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам:
«Кимки бир мўминни ғийбатчи мунофиқдан ҳимоя қилса, қиёмат куни Аллоҳ таоло унинг гўштини дўзах ўтидан ҳимоя килувчи фаришта юборади. Кимки бир мўминни сўкмоқчи бўлиб, уни ғийбат қилса, Аллоҳ таоло уни гапидан қайтмагунича жаҳаннам кўприги устида ушлаб туради», дедилар» (Аҳмад ривоят қилган).
Ғийбатчининг ғийбатидан бирор кишини ҳимоя қилиш осон иш эмас, чунки ғийбатчи бундай ҳолатда ҳимоя қилувчини ҳам тинч қўймайди, балки ўзини оқлаш, ғийбат қилинувчини қоралаш учун энди у туҳмат-бўҳтонга ҳам ўтиши ва ҳаттоки ҳимоя қилувчининг ўзига ҳам ҳужумга ўтиб қолиши мумкин. Агар у ғийбатчи ҳадиси шарифда айтилганидек, мунофиқ бўлса-чи? У ҳолда бу хавф яна бир неча баробар ошади. Чунки мунофиқ одам қандай йўл билан бўлса ҳам мўминларнинг ва уларнинг ҳимоячиларининг обрўсини тўкишга, бошқалар олдидаги уларнинг обрў-эътиборини йўқотишга ҳаракат қилади. Мўминни мунофиқнинг ғийбатидан ҳимоя қилувчига
«Қиёмат куни Аллоҳ таоло унинг гўштини дўзах ўтидан ҳимоя қилувчи фаришта юборади».
Чунки у инсон ўзининг диндоши бўлмиш бир мўминни унинг шаънига отилаётган туҳмат, бўҳтон ва ғийбат тошларидан ҳимоя қилди. Шунинг учун Аллоҳнинг Ўзи қиёмат куни ҳимоя қилувчи фариштаси билан уни ҳимоя қилади.
«…Кимки бир мўминни сўкмоқчи бўлиб, уни ғийбат қилса, Аллоҳ таоло уни гапидан кайтмагунича жаҳаннам кўприги устида ушлаб туради».
Мўминни сўкиш, уни ғийбат қилиш ўта қабиҳ ишлардан бўлгани учун Аллоҳ таоло бундай кимсани қиёмат кунида жаҳаннам кўприги устида ушлаб туриш билан жазолайди. Бу жазонинг энг оғир турларидан биридир, чунки доимий ҳолатда кўприкдан йиқилиб, жаҳаннамга тушиш хавфи билан туриш осон иш эмас, лекин бундан қутулишнинг чораси ҳам бор.
«Кимнинг зиммасида бир биродарининг обрўси ёки молига тегишли бирор ҳаққи бўлса, динор ва дирҳамлар ўтмайдиган (қиёмат) куни келишидан олдин ҳаққини адо қилсин. Чунки у кунда бунинг яхшиликлари ҳақдорга олиб берилади. Агар яхшиликлари бўлмаса, биродарининг гуноҳлари унинг гуноҳларига қўшиб қўйилади» (Муттафақун алайҳ).
У ғийбатдан, ҳақоратдан қайтиши, тавба қилиши керак. Уламоларимиз бундай гуноҳларни бировнинг ҳаққига қилинган хиёнат деб ҳисоблайдилар. Бундан тавба қилишни эса қуйидагича таърифлайдилар.
Агар ғийбат ғийбат қилинган кишига етиб бормаган бўлса, ғийбат қилувчи қилган ишига надомат, пушаймон, афсус чекиши ва бошқа бундай гуноҳга қайтмасликка азму қарор қилиши лозим.
Агар ғийбат ғийбат қилинган кишига етиб борган бўлса, унинг ҳузурига бориб, ундан кечирим сўраши ва у инсон буни кечириши шарт қилинади. Қолаверса, уни қаерда ва қандай жамоатда ғийбат қилган бўлса, айнан ана шу жойларда энди у инсонни мақташи ва уни ёмон гап-сўзлар билан ғийбат қилганини айтиб, тавба қилганини эълон этиши керак.
Аксинча, ғийбатчини қилаётган гуноҳидан қайтариш ўрнига унинг гапларига қулоқ солган, эшитган киши уни тасдиқлаган бўлади ва унга шерик ҳисобланади. Унинг гапини тили билан инкор килсагина, гуноҳидан қутулади. Агар очиқ инкор қилишдан қўрқса, қалби ила инкор қилсин ва гапни бошқа тарафга буришга ёки туриб кетишга ҳаракат қилсин.
Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу: «Аллоҳни зикр қилинглар, чунки бу даводир. Лекин одамларни гапиришдан сақланинглар, чунки бу дарддир», деганлар.
Қатода розияллоҳу анҳу: «Қабр азоби уч бўлакдир. Ундан бири ғийбат, яна бири чақимчилик, яна бири пешобдан сақланмасликдир», деганлар.
Баъзи уламолар айтадилар: «Салафларнинг ибодати рўзада, намозда эмас, балки одамларнинг обрўсини тўкишдан сақланишда эканини кўрдик».
Ибн Аббос розияллоҳу анҳу айтадилар: «Бирор кишини айбламоқчи бўлсанг, ўзингнинг айбларингни эсла».
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳу: «Сизлардан бирингиз бировнинг кўзидаги заррани кўради-ю, лекин ўзининг кўзидаги ёғочни кўрмайди», деганлар.
Ҳасан розияллоҳу анҳу: «Эй Бану Одам, токи ўзингда бор айблар ила бошқаларни ғийбат қилишдан тўхтамагунингча, ҳеч қачон иймон ҳақиқатига етолмайсан», дейдилар.
Яна у киши айтадилар: «Бировни зикр қилиш уч хил бўлади. Бири – ғийбат, иккинчиси – бўҳтон, учинчиси эса туҳматдир. Буларнинг барчаси Аллоҳ таолонинг Китобида зикр қилинган. Ғийбат унда бор нарсани гапирмоғинг, бўҳтон унда йўқ нарсани гапирмоғинг, туҳмат сенга етиб келган нарса ҳақида гапирмоғингдир».
Ибн Сирин бир кишини эсладилар-да, «У қора эди», дедилар, сўнгра Аллоҳга истиғфор айтиб, «Мен уни ғийбат қилиб қўйдим», дедилар.
Иброҳим ибн Адҳам роҳимаҳумуллоҳ бир қанча кишиларга зиёфат бердилар. Улар дастурхон атрофида ўтирганларида ғийбат қила бошлашди. Шунда Иброҳим роҳимаҳумуллоҳ: «Бизлардан аввалгилар гўштдан олдин нон ер эдилар, сизлар эса нондан олдин гўшт ейишни бошладингиз», дедилар.
Ҳасан Басрийдан ривоят қилинади: «Бир киши: «Сизни фалончи ғийбат қилди», деди. Унга бир товоқ хурмо бериб юбордилар ва: «Менга етишича, сиз менга ҳасанотларингизни ҳадя қилибсиз, бунинг учун сизни мукофотлашни истадим, узримни қабул қилинг. Чунки мен сизни тўлиқ мукофотлашга қодир эмасман», дедилар».
Авф раҳимаҳуллоҳ айтадилар: «Ибн Сириннинг олдига кириб, Ҳажжожнинг нуқсонларини айтдим. Шунда у: «Аллоҳ одил ҳакамдир. Худди Ҳажжож кимга зулм қилса, унинг учун қасос олгани каби, ким Ҳажжожни ғийбат қилса, унинг учун қасос олади. Агар сен эртага Аллоҳ таолога йўлиқсанг, сенинг қилган энг кичик гуноҳинг ўзинг учун Ҳажжож қилган катта гуноҳдан кўра шиддатлироқдир», деди».
Ғийбатга рухсат берилган ўринлар.
Шариатнинг мақсадларини рўёбга чиқариш учун баъзи ҳолатларда бошқаларнинг нуқсонларини зикр қилишга рухсат берилади. Чунки мазкур мақсадларга эришиш учун шундан бошқа йўл йўқ. Улар олти ўриндан иборат бўлиб, бундай ҳолатда ғийбатнинг гуноҳи даф қилинади.
Биринчиси: Зулм. Бир киши қозига ўзининг фалончидан зулм кўрганлиги ёки унинг хиёнати ва порахўрлиги тўғрисида хабар бериши мумкин. Агар ушбу ҳолатда у мазлум бўлмаса, бу ғийбат ҳисобланади. Аммо қози тарафидан зулм кўрса, султонга шикоят қилиши мумкин. Чунки Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Ҳақ эгасининг сўзи бор», деганлар.
Иккинчиси: Ислоҳ қилиш учун осийга раддия бериш ва уни бу ишдан қайтариш учун ёрдам талаб қилиш маъносида. Яъни мазкур ишлардан қайтаришга ўзининг куч ва имконияти етмаса, куч ва имконияти бор раҳбарлар ва маҳкамага мурожаат қилиши мумкин.
Учинчиси: Фатво сўраш учун муфтийга: «Отам менга зулм қилди» ёки «Аёлим мана бундай қиляпти, ундан қандай халос бўлишим керак?» каби арз қилишда. Чунки Ҳинд бинти Утба Набий соллаллоҳу алайҳи васалламга: «Абу Суфён бахил, мен ва болаларимга кифоя қиладиган нарсани бермайди, унга билдирмасдан бирор нарса олишим мумкинми?» деди. Шунда у зот: «Ўзинг ва болаларингга етарли нарсани яхшилик ила ол», дедилар. Бу суҳбатда Абу Суфённинг бахиллиги ва зулми эсланди, лекин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам эътироз билдирмадилар.
Тўртинчиси: Мусулмонни ёмонликдан огоҳлантириш: Агар бир фақиҳ бидъатга берилиб, фосиқлик қилса ва унинг бу ёмонлиги бошқаларга ҳам таъсир қилиш хавфи бўлса, унинг бидъатчи ва фосиқлиги ҳақида бошқаларга огоҳлантириш маъносида айтиш мумкин.
Уламоларимиз: «Фожир имомнинг, бидъатчининг ва ошкора фосиқлик қилувчининг ҳақларида ғийбат йўқ», дейдилар.
Бешинчи: Бир инсон ўзида бўлган нуқсони билан лақабланиб, танилиб қолган бўлса. Масалан: Шилпиқ, Чўлоқ каби. Чунки тарихда Аъмаш–шилпиқ ва Аъраж–чўлоқ каби машҳур зотлар бўлишган.
Уламолар мазкур шахсларни танитиш учун шундай лақаблар билан зикр қилишни зарурат, дейдилар. Мазкур шахслар ўз лақаблари билан шу даражада машҳур бўлганларки, ўзларининг бундай лақабланишларини мутлақо кариҳ кўрмаганлар.
Олтинчи: Фосиқлиги билан танилган кишининг сифатларини айтиб танитиш. Масалан: «хунаса», «ароқхўр», «тажовузкор»га ўхшаш. Уларни мазкур айблари билан зикр қилиш ғийбат ҳисобланмайди, чунки Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Кимки юзидан ҳаё пардасини олиб ташласа, унинг учун ғийбат йўқ», дедилар.
Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу: «Фожирнинг ҳурмати йўқдир», деганлар. Бу билан у киши ошкора фисқу фужур билан шуғулланувчини ирода қилганлар. Лекин фисқу фужурни яширинча қилса, унинг ҳурмати риоя қилинади.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам нинг ҳузурларида бир аёлнинг солиҳ амаллари, тутган рўзалари тўғрисида гапирилди. Лекин унинг қўшниларига тили билан озор бериши ҳам эсланди. Шунда у зот: «У жаҳаннамдадир», дедилар.
Бошқа бир ривоятда эса: «Бир аёлнинг бахиллиги тўғрисида эсланди. Шунда у зот: «Ундай бўлса, унда ҳеч қандай яхшилик йўқ», дедилар», дейилган.
Ушбу ривоятда мазкура аёлнинг диндаги ютуқ ва камчиликлари тўғрисида эсланяпти, лекин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам уларни ғийбат қилишда айбламадилар, аксинча, мазкура аёл тўғрисида ёмон хабар бердилар. Шундан келиб чиқиб, уламоларимиз диндаги фосиқ, фожирлар тўғрисида, хусусан, аҳли илмларнинг ҳузурида бу ҳақдаги ҳукм ва масалаларни билиб олиш учун эслаш ва сўраш мумкинлигини айтадилар. Қолаверса, фожир ва фосиқларнинг қилаётган жиноятларидан бошқаларни огоҳлантириш ва ундан қайтариш учун улар ҳақида гапириш мумкин, дейдилар. Хусусан, дин номидан нотўғри фатво берадиганлар, мусулмонлар ўртасида фитна ва фасод қўзғайдиганлар, ҳар хил бидъату хурофотларга рухсат берадиганлар тўғрисида халқни огоҳлантириш учун гапиришга рухсат бор, дейдилар.
Ғийбатнинг каффороти.
Ғийбатчи бир йўла икки ҳаққа нисбатан жиноят қилади:
Агар ғийбат банданинг ўзига етган бўлса, ғийбатчи унинг олдига бориб, кечирим сураши ва надоматини билдириши лозим бўлади.
Уламолар: «Унинг тавбаси тўлиқ бўлиши учун қаерда, қайси мажлисда ғийбат қилган бўлса, ўша ерда, ўша мажлисда ғийбат қилинган киши ҳақида яхши гапларни гапириши керак», деганлар.
Агар гaп ғийбат қилинган одамга етмаган бўлса, тавба қилган ғийбатчи унинг ҳаққига истиғфор айтади.
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Кимни ғийбат қилган бўлсанг, бунинг каффороти унинг ҳаққига истиғфор айтмоғингдир», деганлар.
Мужоҳид айтади: «Биродарингнинг гўштини еганингнинг каффороти унинг ҳаққига мақтовлар айтиб, яхшилик ила дуо қилмоғингдир».
Ато ибн Абу Рабоҳдан ғийбатнинг тавбаси ҳақида сўралди. Шунда у киши: «Ғийбат қилинганнинг ҳузурига бориб, «Сиз ҳақингизда айтган гапларим ёлғон, мен сизга зулм қилдим, агар ҳаққингизни олишни хоҳласангиз, олинг ва агар хоҳласангиз, афв этинг», дейишдир», дедилар.
Агар шундай ҳол содир этилса, ғийбат қилинган киши ғийбат қилувчини афв этиши матлубдир. Зотан, Аллоҳ таоло марҳамат қилади: «Кечиримли бўл, маъруфга буюр ва жоҳиллардан юз ўгир» (Аъроф сураси, 199-оят)
Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Эй Жаброил, бу қандай афв?» деб сўрадилар. У зот: «Аллоҳ таоло сизга зулм қилган кишини афв этишга, сиздан алоқани узганлар билан силаи раҳм қилишга ва сизни маҳрум қилганларга ато беришга буюради», дедилар.
Исҳоқжон домла БЕГМАТОВ
Ўзбекистон мусулмонлари идораси
Масжидлар бўлими ходими
ЎМИ Матбуот хизмати
Бу зотнинг тўлиқ исми Наср ибн Муҳаммад ибн Аҳмад ибн Иброҳим Абу Лайс ас-Самарқандий ал-Ҳанафийдир. Самарқандда таваллуд топгандир. Самарқанд ўзининг кўп олимлари билан машҳур бўлган ҳамда Самарқанд аҳли илмни яхши кўрган. Бу маълумотлар Нажмиддин Умар ибн Муҳаммад Насафийни “Ал қанд фий уламаи Самарқанд” асарида келтирилган.
Абу Лайс Самарқандий бошланғич таълимни Самарқандда олган. Сўнг уламоларининг кўплиги билан машҳур бўлган Балхга кетади. Илмни мустаҳкамлаб Самарқандга қайтади. Абу Лайс нафақат Самарқанд ва Балх уламолари орасида илмий мавқега эга, балки Ҳанафий уламоларининг орасида ҳам ўз мавқега эгадир. Бунга бир қанча мисоллар далолат қилади:
У яшаган даврда юртимизда луғат, тафсир, ҳадис, фиқҳ илмлари ривожланган. Мана шундай илмий муҳитда яшаб ижод этган аллома самарали мерос қолдирган. Унинг “Баҳр ал-улум” (“Илмлар уммони”), “Уюн ал-масойил” (“Масалалар сарчашмаси”), “Танбеҳул-ғофилин” (Ғофилларга танбеҳлар”), “Бўстон ал-орифин” (“Орифлар бўстони”) каби асарлари бизгача етиб келган ва нашрлар этилган.
Алломанинг туғилган йили сифатида муаррихлар ҳижрий 301-310 йиллар ораси ва 911-милодий йилни кўрсатадилар. Олимнинг куняси Абу Лайс, яъни “Лайснинг отаси”. “Лайс” луғатда шер, арcлон маъносини беради. У зотнинг Лайс деган фарзандлари бўлганми ёки “Абу Туроб” сингари мажозий лақабми, номаълум. Ҳар ҳолда куня экани аниқ. Куняси билан лақаби қўшиб айтилар эди, масалан: "Фақиҳ Абу Лайс айтди" каби. Лақабларидан бири “ал-Фақиҳ” бўлиб, шу лақаб билан машҳур бўлган. Аллома фиқҳ илмида юксак мартабага эришган, ўз замонасида унга тенг келадиган олим топилмас эди. Фақиҳ сўзининг
олдида араб тилидаги “ал” артикли қўшилиб, уни “ал-Фақиҳ” деб аталиши ҳам шунга ишоратдир.
Абу Лайснинг ўзи ҳам “ал-Фақиҳ” лақабини яхши кўрар эди. Чунки, ривоятларга қараганда, “Танбеҳул ғофилин” китобини ёзган маҳалларида бир кеча у кишининг тушларига Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам кириб, ёзган китобларини тутқазиб: "Ё Фақиҳ! Китобингни ол!” дейдилар. Уйғонганларида китобларида Пайғамбаримиз алайҳиссалом муборак қўлларини, изларини кўрадилар. Шундан кейин “Фақиҳ” деган номни яхши кўрди ва у туфайли кўп барокатларга ноил бўлади. Иккинчи унвони “Имомул-ҳуда”. Бу лақаб билан яна бир буюк аллома Абу Мансур ал-Мотуридий ҳам аталган.
Абу Лайснинг вафоти ҳақида ҳам муаррихлар турли саналарни кўрсатадилар. Довудий ўзининг “Табақот ал-Муфассирин” китобида 393-ҳижрий йилнинг жумод ал-охир ойининг сешанба 11-кечасида вафот этган, деган. “Жавоҳир ал-мўзиъа” асарида 373-сешанба кечасида, “Кашф аз-зунун” асарида 376, ёки 383, ёки 375-ҳижрий йилда вафот этган дейилади. Араб мероси тарихида 373, ёки 375, ёки 393-ҳижрий вафот этган дейилган.
Яъни, аллома 985 ва 1003-милодий йиллар орасида вафот этган. Манбаларда унинг оиласи ҳақида ҳеч нарса ёзиб қолдирилмаган. Абу Лайс Самарқандий Самарқандда шайхул-ислом даражасига кўтарилган. Лекин унинг расман қози бўлгани ҳақидаги маълумот манбаларда кузатилмайди. У ўз даврида энг зарурий илм – фиқҳни эгаллагани боис, фатволар айтишга лойиқ бўлган ва унинг фатво ҳамда ҳикматли сўзлари кишилар орасида тарқалган. Жумладан, Салоҳиддин Ноҳий унинг фиқҳий асарлари матни тузилишига кўра ўз тадқиқотида алломани мадрасаларда мударрислик қилганини тахмин қилади. Шунингдек, Абу Лайс тафсирида ҳадислар, ривоятлар, қироатлар, луғавий манбаларга алоҳида аҳамият берилиши ҳам унинг мударрислик қилганини тасдиқлаши мумкин. Абу Лайс Самарқандий илмий салоҳиятининг шаклланишида аввало олим оиласида таваллуд топгани таъсир кўрсатган бўлса, кейинчалик Балх, Самарқанд ва Бухоро каби муҳим илмий мавқега эга бўлган шаҳарлар олимларининг таълим-тарбиялари сезиларли бўлган. Абу Лайс Самарқандий Балхлик олимларнинг Самарқандга келиши, у ерга сафар қилиш муносабати билан илм ўрганган бўлса, айрим ҳолларда уларнинг асарларини мутолаа қилиш ва ўрганиш орқали уларни ўзининг устози деб ҳисоблаган.
Абу Лайс Самарқандий шаклланган илмий муҳит асосан ҳанафий мазҳаби олимлари таъсирида бўлган. Кўпчилик тарожум асарларида Абу Лайс Самарқандийнинг икки ёки уч устози зикр этилади холос. Бунга сабаб балки олимга кўпроқ таҳсил берган устозини зикр этиш билан кифояланиш бўлса керак. Унинг асарларида ўз давридаги кўплаб олимларнинг сўзлари, ривоятлари келтирилган. Олим уларни ўз асарларида зикр этган. Тадқиқот доирасида Абу Лайс Самарқандийнинг 24 устози аниқланди. Тафсирида 20 устози, “Танбиҳ-л-ғофилин”да 4 устози зикр этилган. Олимнинг барча устозлари ҳанафий мазҳаби уламолари бўлиб, уларнинг кўпчиликларининг силсиласи Нуъмон ибн Собит Абу Ҳанифа, Абу Юсуф, Муҳаммад ибн Ҳасанга бориб тақалади. Бу устозларнинг баъзилари ҳақидаги маълумотлар тарожум асарларида зикр этилган. Муҳаммад ибн Фазл Бухоро ва Самарқандга келгани ва Самарқандда вафот этгани, Халил ибн Аҳмад Фарғона қозиси бўлгани ва шу ерда ёки Самарқандда вафот этгани, Абу Жаъфарнинг Бухоро ва Самарқандга келгани ва Бухорода вафот этгани ҳақидаги маълумотлар уларнинг Самарқанд илмий муҳити билан боғликлигини кўрсатади. Улар ўз замонларининг етук олимлари бўлиб, Абу Лайс Самарқандийга устозлик қилганлар Абу Лайс Самарқандий тафсирининг ЎзРФА Шарқшунослик институти қўлёзмалар фондида сақланаётган нусхасининг биринчи варағида шундай маълумот мавжуд: “Абул-Маҳомид Муҳаммад ибн Иброҳим ибн Ануш Ҳасийрий “Ҳодий Ҳасийрий” асарининг охирги қисм иккинчи – “Фатво беришда эҳтиёт қилиш” номли фаслида шундай ёзади: 258/872 санада вафот этган Самарқанд ҳофизи фақиҳ Абу Лайс: “Самарқандда 40 йил фатво бердим, ушбу 40 йилда фақат илгари ўтган уламоларнинг сўзларига таяндим. Менинг китобимдан қиёмат куни ғийбатдан бирор нарса чиқмайди. Ўнг қўлимни чап қўлимдан ажратганимдан буён ёлғон гапирмадим, ҳеч кимга қушнинг бошини сувга солиб кўтарганда бошида қолган сувчалик ёмонлик истамадим”, деган.
“Абу Лайс фозил, тақводор, буюк имом бўлиб, юз минг ҳадисни ёд билган. Вакиъ, Муҳаммад ибн Ҳасан, Ибн Муборак, Абу Юсуф ва бошқа олимлар китобларини мутолаа қилар эди. Унинг кўплаб асарлари бор”.
Барча манбаларда Абу Лайс Наср ибн Сайёр ҳофиз, Наср ибн Муҳаммад эса фақиҳ деб аталган. Юқоридаги маълумотда Абул-Лайс Наср ибн Муҳаммад билан ҳофиз Абу Лайс Наср ибн Сайёр ибн Фатҳ ҳақидаги маълумотлар чалкаштириб юборилган. Шунингдек, кўрсатилган вафот йили ҳам ҳофиз Абул-Лайс вафот этган йилига яқинроқ келади. Шу каби ушбу икки алломани адаштириш ҳоллари манбаларда учрайди.
Жумладан, у иккисини бир олим деб кўрсатилган ўринлар ҳам мавжуд. Фақиҳ Абу Лайс Самарқандийнинг Муҳаммад Шайбонийнинг китоби билан танишганлиги, ўз ижодида Абу Юсуф, Муҳаммад ибн Ҳасан Шайбоний, Вакиъ, Ибн Муборакларнинг силсилалар орқали ривоятларини кўп келтирганлиги сабабли бу маълумотлар Абу Лайс Наср ибн Муҳаммадга тегишли деб ҳисоблаш мумкин. У ўзининг тафсирида Муҳаммад ибн Ҳасан “Ас-Сияр ал-Кабир” асаридан маълумот келтиради.
Туғилган жойи Самарқанддир. “Баҳр ал-улум” тафсирининг кириш қисмида у шаҳар ҳақида бундай дейилади: “Араблар уни Сирон ҳам дейдилар. Сафд водийсининг жанубида жойлашган бу жой иқлими яхши ва катта шаҳардир”. Бир шоир бу ер ҳақида шундай деган эди:
Инсонлар учун охиратда жаннат бордур,
Бу дунёнинг жаннати Самарқанддур.
Бу шаҳар толиби илмлар маскани бўлган. Бу ерга уламо-ю фуқаҳолар, тасаввуф аҳллари сафар қилар эдилар. Шунинг учун бу ер бошқа юртлар ичида муҳим илмий ўрин эгаллаб турар эди, чунки Абу Лайс Самарқандий қаторида у кишининг олимлардан бўлган шериклари ва дўстлари ҳам кўп эди.
ТИИ талабаси Мирзақосим Саидмирзаев
[1] Тарихи ат-турас ал-арабий. 1-жилд, 3-жуз, 107 ва ундан кейинги саҳифалар.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа