10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
10 Январ, 2025, 10 Ражаб, 1446
Расули акрам соллаллоҳу алайҳи васалламнинг боқий дунёга кўчишлари ва ўша куннинг яқинлашганига бир неча оятлар орқали ишора қилинган эди. Бироқ саҳобаи киромлар видолашув онларининг яқин қолганини билсалар-да, Пайғамбаримизга қаттиқ муҳаббатлари боис, бундай мусибатни ақлларига, тасаввурларига сиғдира олмас эдилар. Лекин, Муҳаммад алайҳиссалом ҳам ўзлари айтганларидек, Аллоҳ таолонинг бандаси эдилар.
Сафар ойининг охирлари эди. Расулулоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам тўсатдан касалланиб қолдилар. Бу беморлик ўн уч кун давом этди. Ниҳоят, видо куни эшик қоқди. Имом Байҳақийнинг Жаъфари Содиқ розияллоҳу анҳудан ривоят қилишларича: “Муҳаммад Мустафо соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бетобликлари зиёда бўлиб, фоний дунёдаги умрларидан уч кун қолганда ҳузурларига Жаброил алайҳиссалом келиб:
– Эй, биродарим Муҳаммад, Аллоҳ таоло ҳурматингиз учун мени юборди. Аҳволингизни билиб турган бўлса-да: “Ҳабибим қандай?” деб сўради. Ҳолингиз яхшими, ё пайғамбарлар саййиди? – дедилар.
– Машаққатда, ғам-қайғудаман, – дедилар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам.
Жаброил алайҳиссалом иккинчи ва учинчи кунлари ҳам келиб сарвари оламдан ҳол-аҳвол сўради. Пайғамбаримиз бу кунларда ҳам аввалги жавобни бердилар. Жаброил алайҳиссалом душанба куни келганларида:
– Ё, Аҳмад, мана, Азроил келди, у остонада турибди, киришга ижозат сўрайди, илгари ҳеч кимдан рухсат сўраган эмас, бундан кейин ҳам ҳеч кимдан изн сўрамайди, – дедилар.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам рухсат бергач, Азроил алайҳиссалом кириб айтдиларки:
– Эй, Муҳаммад, Аллоҳ таоло мени сизнинг хизматингизга юборди. Нимани буюрсангиз шуни қиламан, муборак жонингизни олишга амр этсангиз оламан, йўқса қайтиб кетаман.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Жаброилга қарадилар. Руҳул Амин айтдиларки:
– Эй, Муҳаммад, Аллоҳ таоло сизга муштоқдир.
Раббининг муштоқлигини англаган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қаршисида турган Азроил алайҳиссаломга юзланиб:
– Ё, Азроил, ўз ишингизга машғул бўлинг! – дедилар.
Шунда Жаброил алайҳиссалом:
– Ё, Хотамул анбиё, дунёдан менинг ҳожатим сиз эдингиз. Ер юзига ваҳий келиши сиздин кейин тўхтайди, энг сўнгги ваҳий мана шулдир, — дедилар.
Бу воқеа милодий 632 йилнинг 11 июнида, душанба куни рўй берган эди. Рисолатпаноҳ Пайғамбаримизнинг рухсатларига кўра Азроил алайҳиссалом ўз ишига машғул бўлдилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг аҳволлари оғирлашди. Шунда Пайғамбаримиз: ”Ё, Азроил, шу дақиқадан қиёматга қадар умматларимнинг жон бериш азоби қанча бўлса, шу қаттиқликнинг барчасини менга юклагил. Токи, умматларим жон бериш азобидан қутулсинлар”, дедилар. Буни эшитган Малак ул мавт айтдиларки: ”Ё, Расулаллоҳ, мен сизнинг бошингизда ўтиргандан кейин Аллоҳ таолодан етмиш маротаба дўстим Муҳаммаднинг жонини осонлик билан олгин, бошқаларникидек олмагин, деган фармон келди”.
“Қисаси Рабғузий”да баён қилинишича, Пайғамбаримизнинг жонлари бўғизларига келганда Жаброил алайҳиссалом етмиш минг фаришта билан йиғлаб келиб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламга етти осмон фаришталари аза тутаётганини, жаннатлар эшиги очилиб, ҳурлар юзларидан ниқобларини кўтариб, қўлларида нурдан бўлган жомлар олиб, Пайғамбаримизнинг қутлуғ жонларига наззора қиламиз, деб турганларининг хабарини етказади.
Шунда Расули акрам соллаллоҳу алайҳи васаллам Руҳул Аминдан Аллоҳ таоло амали кам умматлари билан қандай муомала қилишини сўрадилар. Жаброил алайҳиссалом яна кўкка чиқиб кетадилар-да, қайтиб келиб бу хабарни етказдилар:
– Эй, Муҳаммад, Ҳақ таоло айтдики: “Хотиржам бўл. Мусо қўлидаги асосини отиб барча кофирларни, сеҳр ва туғёнларни йўқ қилгани каби сенинг бир оғиз сўзинг билан барча осий умматларингнинг дафтарларини раҳмат суви билан ювиб поклагайман”.
Пайғамбаримизнинг фоний дунёдан боқий дунёга кўчишлари мусулмонларни қаттиқ қайғуга солди. Уларнинг ақли бошидан учиб, ҳоли паришон бўлди. Бир зумда Мадина шаҳри қайғуга тўлиб кетди. Жудоликка дош беролмаган Абдуллоҳ ибн Унайс ўша заҳоти жон таслим қилди. Ҳазрати Умар (р.а.) ҳушини йўқотди, қиличини яланғочлаб: ”Расулуллоҳ ўлгани йўқ, ким уни ўлди деса, чопиб ташлайман”, деб югурар эдилар. Ана шундай қайғули бир пайтда ҳазрати Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳу матонат кўрсатдилар. Аллоҳ таоло у кишининг кўнглига ажиб бир хотиржамлик берди. У зот Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам билан видолашганларидан кейин ташқаридаги шовқин-суронни эшитиб, минбарга чиқдилар-да, Аллоҳ субҳонаҳу таолога ҳамду сано, Пайғамбаримизга дуруду саловотлар айтиб, сўнгра бир ваъз ўқидилар:
– Эй, одамлар! Кимки Муҳаммадга ибодат қилиб, унинг бандаси бўлса, билсинки, Муҳаммад ўлди. Агар Аллоҳга ибодат қилиб, Аллоҳнинг бандаси бўлса, Аллоҳ ўлгани йўқ, у доим тирикдир. Аллоҳ таоло +уръони каримда марҳамат қилган:
“Муҳаммад фақат бир пайғамбар, холос. Ундан илгари ҳам пайғамбарлар ўтгандир. Бас, агар у (яъни Муҳаммад алайҳиссалом) вафот қилса ёки ўлдирилса, яна орқаларингга қайтиб кофир бўласизларми? Ким динидан қайтар экан, унинг зиёни ўзига бўлади. Аллоҳга зарар етказа олмайди. Аллоҳ эса (йўлларидан қайтмай) шукр қилгувчи бандаларини муносиб мукофотлайди” (“Оли Имрон” сураси, 144-оят).
Абу Бакр Сиддиқ розияллоҳу анҳу ана шу ояти карима ва пайғамбаримизнинг боқий дунёга кўчишлари билан боғлиқ бошқа оятларни ўқиганларидан сўнг даҳшатга тушиб, ҳушини йўқотган кишилар бироз ўзига келдилар.
Ҳазрати Умар розияллоҳу анҳу бу сўзларни эшитганларидан сўнг мусибат зўрлигидан мазкур оятлар хаёлидан фаромуш бўлиб қолганини эслагани ва ҳушига келиб:
«Уларга мусибат етганда: «Албатта, биз Аллоҳнинг мулкимиз ва албатта, биз Унинг сари қайтувчилармиз» оятини ўқиб ўзларига тасалли берганини айтган эканлар.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак жасадларини дафн қилиш тадориги бошланди.
У зот соллаллоҳу алайҳи васалламни ҳазрати Али ювдилар. Устидаги кийимларини ечишмади. Бу шарафли ишда ҳазрати Аббос ва у зотнинг ўғиллари Фазл ва Қусам, Усома бин Зайд ҳамда Пайғамбаримизнинг озод қилган қуллари Шухрон розияллоҳу анҳулар иштирок этдилар.
Алихонтўра Соғунийнинг “Тарихи Муҳаммадий” асарида келтирилишича, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам “Мени Али ювсин, ўзга одам ювмасинким, ундан бошқа кишининг кўзи менинг авратимга тушиб қолса кўр бўлиб қолгай”, деб васият қилган эканлар. Шу васиятга биноан Усома билан Фазл кўзлари боғлиқ ҳолда парда ортидан ҳазрати Алига сув узатиб турдилар. Ҳазрати Аббос ва Қусам сув қуйишиб, ўнг ва сўлга ағдаришиб Али розияллоҳу анҳуга ёрдамлашдилар.
Ювиб бўлганларидан кейин Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам пахтадан бўлган учта яманий кийимга кафанланди. Расуллуллоҳга қандай кафан қилинган бўлса умматларига ҳам шундай кафан қилиш суннат бўлди.
Расулуллоҳни қаерга дафн этиш масаласида йиғилганларга ҳазрати Абу Бакр Сиддиқ Пайғамбаримизнинг ”Аллоҳ таоло пайғамбар қайси жойни ёқтирса ўша жойда қабз қилади”, деганларини эслатдилар. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам Оиша онамизнинг ҳужраларида, Оиша онамизнинг бағрида жон бердилар. Шунинг учун У зоти муборак шу жойнинг ўзига дафн этилдилар.
Дунё яралгандан бери не-не мусибатларнинг гувоҳи бўлди. Бироқ бу ёруғ оламда Расули акрам соллаллоҳу алайҳи васалламнинг вафотларидек мусибат бўлмаган ва бундан кейин ҳам бўлмаяжак. Чунки у зот қолдирган бўшлиқ то қиёматгача тўлмагай! Бироқ у зотни биз мудом соғинсак, кўргимиз келса не қилайлик? Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу саволга жавоб ўлароқ айтгандиларки, мўминлар билан учрашажак жойимиз Ҳавзи Кавсар бўйидадир. Аллоҳ таолодан илтижо қилиб сўраганимиз шуки, Пайғамбар соллаллоҳу алайҳи васаллам билан Ҳавзи Кавсар бўйида учрашажак мўминлар орасида сизу биз ҳам бўлайлик! Илоҳо, бизларни ана шу саодатга муяссар қил!
Дамин ЖУМАҚУЛ
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам замонларида асосий манба Аллоҳнинг Китоби ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари бўлган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам умматга ҳамма ишлар – ҳукм, фатво, иқтисодий ва сиёсий низомларда асосий манба бўлганлар. У зотдан кейин ҳадислар ислом шариатида асосий таянч бўлиб келмоқда.
Лекин вақт ўтиши билан ҳадисларга бўлган қараш ўзгариб кетди. Айрим сиёсий оқимлар тарафидан ҳадисларга ҳужум бошланди. Ислом динидаги шаръий ҳукмлар фақатгина Қуръони каримдан олиниши, ундан бошқа ҳеч қандай нарсадан ҳукмлар олинмаслик даъвоси кўтарилди. Жумладан, ҳозирги кундаги шоҳидийлар ва қодиёнийлар каби фирқалар ўзларини “Қуръоний – фақат Қуръони карим ҳукмига амал қилувчи” санаб ҳадисларини инкор қилдилар. Қодиёнийлар фикрича ҳадислар тарихий эътибордан ўрганилади, ҳадис шаръий далил бўлмайди.
Айрим фирқалар ҳадисларни очиқдан-очиқ инкор қилади. Лекин айрим тоифалар ҳадисларни очиқдан-очиқ инкор қилмаса ҳам “Қуръони каримга амал қилиш” шиори остида ҳадисларни инкор қилади. Шу сабабли ҳадисни инкор қилувчилар даъволари ва уларга раддия беришдан олдин ҳадис ва ҳадисларни Қуръони карим билан боғлик экани ҳақида маълумот бериб ўтиш зарурати туғилади.
Ҳадис муҳаддислар истелоҳида. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўз, феъл, тақрир, халқий (тана тузилишига оид) ёки хулқий (хулқ-атворга оид) сифат ва сийратдан иборат нубувватдан олдинги ва кейинги қолган асарлар. Сийрат, хулқ, шамоил, хабарлар, сўзлар ва феълларни нақл қиладилар. Булар билан шаръий ҳукм собит бўлиши ёки ҳукм собит бўлмаслигини эътиборга олмайдилар. Муҳаддислар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни ҳидоятга бошлагувчи эканликлари эътиборидан ҳадис ҳақида баҳс юритадилар.
Усул олимлари истелоҳида ҳадис. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўз, феъл ва тақрирдан иборат нақл қилинган сўзлар. Усул олимлари ўзларидан кейинги мужтаҳидларга қоидаларни жорий қилган ва ҳаёт дастурини инсонларга баён қилган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақларида баҳс юритадилар. Усул олимлари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни шаръий қонунларни жорий қилувчи сифатида ҳадисларни ўрганадилар.
Фақиҳлар истелоҳида ҳадис. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан фарз ва вожиб бўлмасдан, балки буларга муқобил бўлиб собит бўлган ҳукмлар. Фақиҳлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни феъллари шаръий хукмга далолат қилишдан ташқарига чиқмаслигини эътиборга олишади. Шунинг учун шаръий ҳукмлар бандаларга нисбатан вожиб, харом ва мубоҳлиги ҳақида баҳс юритадилар.
Биз усул олимлари ихтиёр қилган истелоҳ ҳақида баҳс юритамиз. Чунки, бу қисмнинг мавзусида ҳадиснинг ҳужжатлиги ҳақида сўз боради.
Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръони каримдаги очиқ-равшан бўлмаган оятларни шарҳлар, баён қилиш вожиб бўлган ўринларни саҳобаларга баён қилар эдилар. Бу эса қисқача айтилганларни батафсил айтиш, умумий келганини қайдлаш ва мақсадларини равшан қилишлари билан бўлар эди. Баён қилиб бериш эса сўзлари ва қилган ишлари, буйруқлари, қайтариқлари ва ҳаётликларида саҳобаларини қилган ишларини тасдиқ қилишлари билан бўлган.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ижтиҳодлари ҳам ваҳийни ўрнида. Чунки Аллоҳ таоло у зотнинг ижтиҳодларини хатога боришдан сақлаб қўйган. У зотнинг ижтиҳодлари оятдан олинган бўлиши ҳам шарт эмас. Масалан, намоз иймондан кейинги жуда муҳим бўлган ибодат. Унда рукуъ ва саждани ҳукми берилади. Қиём ва қаъданинг ҳам зикри айтилади. Лекин булар Қуръони каримнинг бирор жойида тўлиқ айтилмаган. Бу ишларнинг тартиби қандай бўлади? Намоз вақтларининг ҳар-хиллиги, ракъатларининг сони қандай бўлади? Намозни қандай ҳолатда ўқилади? Буларнинг ҳаммасини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз сўзлари ва амаллари билан мукаммал баён қилдилар ва саҳобаи киромларга уларни амалларини ўргатдилар.
Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафотларидан кейин ваҳий тўхтади. Қуръони карим ва ҳадисдан бошқа нарса қолмади. Саҳобалар Аллоҳ таолонинг Ҳашр сурасининг 7-оятидаги:
وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا
“Расулуллоҳ нимани берса уни олингиз, ва нимадан қайтарса қайтингиз”, деган буйруғига бўйсуниб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларини маҳкам ушлашга ҳаракат қилдилар.
Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг ҳадислари Аллоҳ таолонинг каломи Қуръони каримдан кейинги иккинчи мўътабар манба ҳисобланади. Бу ҳақида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари ҳам:
تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه
“Сизга икки нарсани қолдирдим. Агар, уларни маҳкам тутсангиз, ҳеч адашмайсиз: Аллоҳнинг Китоби ва Набиййининг суннати” (Молик ривояти), деганлар.
Шу сабабдан ҳадисларнинг ислом жамиятидаги ўрни ҳар доим ҳaм юқори бўлиб келган. Зеро, ҳадисларда ислом динининг фарз, вожиб, суннат, мустаҳаб, ҳaлoл, ҳаром, мубоҳ, макруҳ каби ҳукмлар ёритилган. Ундан ташқари ҳар қандай жамият учун зарур бўлган, маънавий комил инсонларни тарбиялашга хизмат қиладиган, юксак фазилатларга чорловчи қоидалар мажмуаси ҳам ўз ифодасини топган. Шу ақидадан келиб чиқиб айтадиган бўлсак, ҳозирги пайтда ҳам ҳадисларнинг жамиятимиз учун тарбиявий ва амалий аҳамияти беқиёс ҳисобланади. Мўминлар Қуръони каримнинг кўпгина оятларида аввало, Аллоҳ таолога итоат қилишга амр қилинади, сўнгра Ўзининг Пайғамбарига итоат қилишга амр қилинганлар. Аллоҳ таоло айтади:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ
“Эй иймон келтирганлар Аллоҳга итоат этинглар ва Расулига итоат этинглар” (Нисо, 59-оят).
Аллоҳга итоат қилиш Қуръони каримдаги буйруқ ва қайтариқларга итоат қилиш билан бўлади. Расулига итоат эса, у зотнинг тирикликларида ўзларига итоат этиш билан бўлган бўлса, вафотларидан кейин эса суннатларига амал қилиш билан бўлади. Аллоҳга итоат ва Расулига итоат қилиш алоҳида-алоҳида нарса эмас, балки бир хил тушунча эканнини англаш керак. Чунки Пайғамбаримиз алайҳиссалом доимо Аллоҳ итоатида бўлганлар. Аллоҳнинг итоатидан ташқари нарсага ҳеч қачон, ҳеч кимни буюрмаганлар.
Қуръони карим лафз ва маъно жиҳатидан Аллоҳнинг каломи. Уни Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга юборган ваҳийси. Суннат ва ҳадис эса моҳиятан Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг шахсий фикрлари эмас балки, Аллоҳдан нозил бўлган ваҳийларнинг у зотнинг иборалари билан тақдим этилиши ҳисобланади.
Исломнинг биринчи кунидан бошлаб мусулмонлар ҳар бир катта-ю кичик нарсани Пайғамбаримизидан ола бошладилар. Улар илоҳий дастур – Қуръони карим оятларидан тортиб ҳожатхонада қандай ўтиришгача бўлган нарсаларни қабул қилиб олар эдилар.
Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак ҳаётларининг ҳеч бир лаҳзаси саҳобаларнинг диққат-эътиборларидан четда қолмас эди. Чунки у зотнинг оғизларидан чиққан ҳар бир сўз, ўзларидан содир бўлаётган ҳар бир ҳаракат шариат ҳукми, ўрнак, ҳикмат ва насиҳатдан иборат эди. Дунё тарихида ҳаёти бунчалик очиқчасига оммавий равишда ўрганилган шахс яккаю ягона Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам бўлганлар. У Зотнингнг ҳатто ўта нозик ва хос ҳаётлари бугунги кун атамаси билан айтганда шахсий оилавий ҳаётлари ҳам тўлалигича ўрганилиб ривоят қилинган. Чунки ислом дини мукаммал дин бўлгани сабабидан инсон ҳаётининг барча соҳаларини қамраб олган. Буларнинг ҳаммаси Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шахсий ўрнаклари бўлган.
Бир сўз билан айтганда, у зот Қуръони каримни ўз шахсларида татбиқ қилиб, инсонларга кўрсатишлари керак эди. Шунинг учун ҳам саҳобаи киромлар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ортларидан узлуксиз бирга юришар, у зотдан содир бўлган ҳар бир нарсани ўта аниқлик билан ёдлаб олишар ва ривоят қилишар эди. Ҳатто ўз ишлари билан машғул бўлган вақтларида бошқа кишилардан Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида эътибор билан туришни, у зотдан содир бўлган нарсаларни яхшилаб ўзлаштириб олишни илтимос қилар эдилар. Қайтиб келганларида эса дарҳол ўзлари тайинлаб кетган одамларидан сўраб, ўрганиб олар эдилар. Умар розияллоҳу анҳу ўз қўшнилари билан келишиб олиб навбат ила Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларида туришлари ҳақида у кишининг ўзидан ривоят қилинганлиги маълум ва машҳур. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган заррача нарса ҳам саҳобаларнинг эътиборидан четда қолган эмас. Буни душманлар ҳам тан олганлар. Ҳижратнинг олтинчи йили Ҳудайбия ҳодисасида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бошчилигида бир минг тўрт юз саҳобаи киромлар Мадинаи мунавварадан эҳром боғлаб Каъбатуллоҳни тавоф қилиб, умра қилмоқчи бўлиб йўлга чиқадилар. Ҳудайбия деган жойда туриб қолганларида мушриклардан вакил бўлиб келган ва Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам билан музокара олиб борган кишилардан бири ўз қавмига қайтиб бориб: “Аллоҳга қасамки, ҳеч ким Муҳаммадни шериклари ҳурмат қилгандек ҳурмат қилмайди. У туфласа туфуги ерга тушмаяпти, саҳобалари қўллари ила илиб олмоқдалар”, деб айтган эди.
Мушрикнинг таъбирича туфуги ерда қолмаган зотнинг гап-сўзлари, ваъз-насиҳатлари, ҳукму васиятлари ерда қолармиди?! Уларнинг ҳаммаси ниҳоятда катта эътибор ва аниқлик билан ўрганилган. Таъкидлаш лозимки, саҳобалар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган нарсаларни ҳою ҳавас ёки билим, маданий савия кабилар учун қабул қилмаганлар. Балки Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган ҳар-хил ҳукмларга амал қилишни кўзлаб қабул қилганлар. Қолаверса, уларни бошқаларга ҳам етказиб, амалга чорлашни мақсад қилганлар.
Ойбек Ҳошимов,
Ҳадис илми мактаби ўқитувчиси.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа