11 Январ, 2025, 11 Ражаб, 1446
11 Январ, 2025, 11 Ражаб, 1446
Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳижратнинг ўн биринчи йили Рабиул аввал ойининг ўн иккинчи санаси, душанба куни чошгоҳ вақтида олтмиш уч ёшларида бу оламни тарк этдилар.
Ҳажжатул вадоъдан уч ой ўтгач, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қаттиқ касал бўлдилар, ҳатто ўринларидан туришга ҳам қодир бўлмай қолдилар. Вафотларидан тўққиз кун олдин қуйидаги оят нозил бўлди: «(Барчангиз) Аллоҳга қайтариладиган кундан (қиёматдан) қўрқингиз! Сўнгра ҳар бир жон (эгаси)га қилган амалларига яраша нарса (мукофот ёки жазо) берилур ва уларга адолатсизлик қилинмас» (Бақара, 281-оят).
Касаллик аломатлари зоҳир бўла бошлагач, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Уҳуд шаҳидларини зиёрат қилишни ирода қилдилар. У ерга бориб, йиғлаган ҳолда қайтдилар. Саҳобалар: “Ё Аллоҳнинг Расули, сизни нима йиғлатди?” деб сўрадилар. Ул зот: “Биродарларимни соғиндим”, дедилар. Улар: “Бизлар сизнинг биродарингиз эмасмизми?” дедилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Сизлар менинг саҳобаларимсиз. Биродарларим эса, мендан кейин келадиган, мени кўрмай туриб, менга имон келтирадиган қавмдир”, дедилар.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам аёллари Маймуна розияллоҳу анҳонинг уйига келдилар. У ерга барча аёлларини йиғиб, беморлик кунларини Оиша розияллоҳу анҳонинг уйида ўтказишга улардан ижозат сўрадилар. Завжаларининг барчаси бунга рози бўлдилар. Ўринларидан туришга ҳаракат қилдилар. Лекин бунга қодир бўла олмадилар. Шунда Фазл ибн Аббос ва Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳум Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни кўтариб, аёллари Оиша розияллоҳу анҳонинг ҳужрасига олиб кирдилар. Саҳобалар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни биринчи марта бундай аҳволда кўриб, қаттиқ хавотирда қолдилар. Масжид одамлар билан тўлиб тошди. Уларнинг хавотир тўла изтиробли овозлари эшитилар эди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам қаттиқ терга ботдилар. Оиша розияллоҳу анҳо ул зотнинг: “Ла илаҳа илла Аллоҳ албатта, ўлим сакаротдир”, деганларини эшитдилар. Масжидда одамларнинг овозлари кўтарилди. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Оиша розияллоҳу анҳодан бу ҳақда сўрадилар. Оиша розияллоҳу анҳо: “Улар сиздан хавотир олаяптилар, ё Аллоҳнинг Расули”, деб жавоб бердилар. Ул зот: “Мени уларни олдига олиб чиқинглар”, деб яна ўринларидан туришга ҳаракат қилдилар. Лекин тура олмасдан ҳушини йўқотдилар. Ҳушига келтириш учун устиидан сув қуйдилар. Минбарга кўтарилгач, уларга: “Мендан хавотир олаяпсизларми”, деб сўрадилар. Ҳамма бир овоздан: “Ҳа, эй Аллоҳнинг Расули”, дея жавоб бердилар. Шунда одамларга энг сўнгги хутбасини баён қилдилар: “Эй инсонлар, сизларнинг мен билан бирга бўладиган (абадий) манзилингиз дунё эмас. Мен сизлар билан учрашадиган жой Ҳавза олдидадир. Аллоҳга қасамки, мен у ердаги ўша манзилимни кўраётгандекман. Эй инсонлар, Аллоҳга қасамки, мен сизларга фақирлик етишидан қўрқмайман. Мен сизларга дунё етишидан, сизлардан олдинги умматлар курашганидек, сизлар ҳам дунё учун курашингиздан, алалоқибат дунё уларни ҳалок этганидек сизларни ҳам ҳалок этишидан қўрқаман”, дедилар. Сўнг эса: “Эй инсонлар, намоз масаласида Аллоҳдан қўрқинг, намоз масаласида Аллоҳдан қўрқинг, аёллар ишида Аллоҳдан қўрқинг, аёллар ишида Аллоҳдан қўрқинг. Аёлларга яхши муносабатда бўлишга сизларни буюраман” деб қайта-қайта такрорладилар.
Хутбанинг давомида: “Эй инсонлар, Аллоҳ таоло агар бир бандасига дунёни ёки Ўзининг ҳузуридаги нарсани танлаш ихтиёрини берди, у эса Аллоҳнинг ҳузуридаги нарсани ихтиёр этди”, дедилар. Ул зотнинг бу гапидан нимани мақсад қилганини хеч ким фаҳмламади. Ҳолбуки, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўзларини назарда тутган эдилар. Саҳобалардан ёлғиз Абу Бакр розияллоҳу анҳугина буни тушундилар, ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сўзларини бўлиб: “Ота-онамиз, аҳлимиз-болаларимиз, молу жонимиз сизга фидо бўлсин Аллоҳнинг Расули”, деб йиғлай бошладилар. Саҳобалар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сўзларини бўлгани учун Абу Бакр розияллоҳу анҳуга қараб турардилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам, Абу Бакр розияллоҳу анҳуни ҳимоя қилиб: “Эй инсонлар, Абу Бакр (розияллоҳу анҳу)ни ўз ҳолига қўйинг, сизлардан бирортангизнинг бизга кўрсатган хизмати бўлса, биз уни мукофотладик, лекин Абу Бакргина (розияллоҳу анҳу) бундан мустаснодир. Мен уни мукофотлай олмайман. Уни мукофотлашни Аллоҳга қолдирдим”, дедилар.
Сўнг Аллоҳ таолодан, мусулмонларга нусрат беришини, қадамларини собит қилишини ва уларни қўллаб қувватлашини сўраб дуолар қилдилар. Хутбанинг сўнгида: “Эй инсонлар, то қиёматгача менга эргашадиган умматларимга мени саломимни етказинглар”, деб сўзларини тугатдилар.
Кейин яна Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни кўтариб уйларига олиб кирдилар.
Абдураҳмон ибн Абу Бакр розияллоҳу анҳу қўлида мисвок тутган ҳолда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни олдиларига кирдилар. Қаттик хасталанганликлари туфайли мисвокни сўрашга ҳам қодир бўлмадилар. Буни фаҳмлаган Оиша розияллоҳу анҳо мисвокни Абдураҳмондан олиб, оҳисталик билан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг оғизларини покладилар. Кейин қизлари Фотимаи Заҳро розияллоҳу анҳо кирдилар. Оталарини бу аҳволда кўриб йиғладилар. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Эй Фотима яқинроқ кел”, дедилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унинг қулоғига бир нарсаларни айтдилар. Фотимаи Заҳро розияллоҳу анҳонинг йиғиси кучайди. Бир оздан сўнг унинг қулоғига яна бир нарсаларни айтдилар. Бу сафар Фотимаи Заҳро розияллоҳу анҳо кулдилар.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг вафотларидан кейин Фотима розияллоҳу анҳодан оталари нима деганлари ҳақида сўралганда: “Биринчи марта шу куни вафот этишлари ҳақида гапирдилар. Иккинчи марта эса, менга аҳлимдан биринчи бўлиб сен етишасан дедилар”, деб жавоб бердилар.
Сўнг Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Мени ҳузуримдан чиқинглар”, дедилар. Оиша розияллоҳу анҳони чақириб, унинг кўксига бошларини қўйдилар. Қўлларини осмонга кўтариб: “Рафиқул аълога Рафиқул аълога...” дея бошладилар. Оиша розияллоҳу анҳо бунинг яхшилик эканини билдилар.
Сўнг Жаброил алайҳиссалом келиб: “Ё Аллоҳнинг Расули, ўлим фариштаси остонада турибди, сиздан киришга изн сўраяпти”, деди. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Эй Жаброил, унга изн беринг, кирсин”, дедилар.
Жон олишга тайин қилинган фаришта: “Ассалому алайкум, Аллоҳнинг Расули, Аллоҳ таоло мени сизнинг ҳузурингизга юборди. Сизга бу дунёда қолиш ёки Аллоҳнинг ҳузурига рихлат қилишдан бирини танлаш имконини берди”, деди. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Рафиқул аълога, Рафиқул аълога...” дедилар. Ўлим фариштаси, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг бош томонларига келиб: “Эй покиза руҳ, Аллоҳдан рози бўлган ва Аллоҳ сендан рози бўлган ҳолда чиқгин”, деди.
Оиша розияллоҳу анҳо: “Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг қўллари осилиб тушди. Кўксимдаги муборак бошлари оғирлашди. Бу ҳолатдан Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этганларини билдим. Нима қиларимни билмасдим. Охири ҳужрамдан чиқиб, ташқарида турган саҳобаларга Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг вафот этганлари хабарини беришдан бошқа чорам қолмади”, дедилар.
Масжид йиғи овозлари билан тўлиб кетди. Шунда Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу қиличларини қўтариб: “Ким, Муҳаммад ўлди деса, бошини оламан. Ул зот, Мусо (алайхиссалом) Аллоҳ билан учрашиш учун кетганларидек, кетдилар ва тезда қайтадилар”, дедилар. Абу Бакр розияллоҳу анҳу саросимага тушиб қолган инсонларни тинчлантириб: “Эй инсонлар, ким Муҳаммадга ибодат қилган бўлса, у ўлди. Ким Аллоҳга ибодат қилган бўлса, Аллоҳ тирикдир, ҳеч қачон ўлмайди”, деб хутба қилдилар. Сўнгра Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг олдиларига кириб, ул зотни бағрларига босиб йиғладилар.
Авазхўжа БАҲРОМОВ,
Тошкент тумани “Холмуҳаммад ота” жоме масжиди имом-хатиби
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам замонларида асосий манба Аллоҳнинг Китоби ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари бўлган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам умматга ҳамма ишлар – ҳукм, фатво, иқтисодий ва сиёсий низомларда асосий манба бўлганлар. У зотдан кейин ҳадислар ислом шариатида асосий таянч бўлиб келмоқда.
Лекин вақт ўтиши билан ҳадисларга бўлган қараш ўзгариб кетди. Айрим сиёсий оқимлар тарафидан ҳадисларга ҳужум бошланди. Ислом динидаги шаръий ҳукмлар фақатгина Қуръони каримдан олиниши, ундан бошқа ҳеч қандай нарсадан ҳукмлар олинмаслик даъвоси кўтарилди. Жумладан, ҳозирги кундаги шоҳидийлар ва қодиёнийлар каби фирқалар ўзларини “Қуръоний – фақат Қуръони карим ҳукмига амал қилувчи” санаб ҳадисларини инкор қилдилар. Қодиёнийлар фикрича ҳадислар тарихий эътибордан ўрганилади, ҳадис шаръий далил бўлмайди.
Айрим фирқалар ҳадисларни очиқдан-очиқ инкор қилади. Лекин айрим тоифалар ҳадисларни очиқдан-очиқ инкор қилмаса ҳам “Қуръони каримга амал қилиш” шиори остида ҳадисларни инкор қилади. Шу сабабли ҳадисни инкор қилувчилар даъволари ва уларга раддия беришдан олдин ҳадис ва ҳадисларни Қуръони карим билан боғлик экани ҳақида маълумот бериб ўтиш зарурати туғилади.
Ҳадис муҳаддислар истелоҳида. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўз, феъл, тақрир, халқий (тана тузилишига оид) ёки хулқий (хулқ-атворга оид) сифат ва сийратдан иборат нубувватдан олдинги ва кейинги қолган асарлар. Сийрат, хулқ, шамоил, хабарлар, сўзлар ва феълларни нақл қиладилар. Булар билан шаръий ҳукм собит бўлиши ёки ҳукм собит бўлмаслигини эътиборга олмайдилар. Муҳаддислар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни ҳидоятга бошлагувчи эканликлари эътиборидан ҳадис ҳақида баҳс юритадилар.
Усул олимлари истелоҳида ҳадис. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўз, феъл ва тақрирдан иборат нақл қилинган сўзлар. Усул олимлари ўзларидан кейинги мужтаҳидларга қоидаларни жорий қилган ва ҳаёт дастурини инсонларга баён қилган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақларида баҳс юритадилар. Усул олимлари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни шаръий қонунларни жорий қилувчи сифатида ҳадисларни ўрганадилар.
Фақиҳлар истелоҳида ҳадис. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан фарз ва вожиб бўлмасдан, балки буларга муқобил бўлиб собит бўлган ҳукмлар. Фақиҳлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни феъллари шаръий хукмга далолат қилишдан ташқарига чиқмаслигини эътиборга олишади. Шунинг учун шаръий ҳукмлар бандаларга нисбатан вожиб, харом ва мубоҳлиги ҳақида баҳс юритадилар.
Биз усул олимлари ихтиёр қилган истелоҳ ҳақида баҳс юритамиз. Чунки, бу қисмнинг мавзусида ҳадиснинг ҳужжатлиги ҳақида сўз боради.
Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръони каримдаги очиқ-равшан бўлмаган оятларни шарҳлар, баён қилиш вожиб бўлган ўринларни саҳобаларга баён қилар эдилар. Бу эса қисқача айтилганларни батафсил айтиш, умумий келганини қайдлаш ва мақсадларини равшан қилишлари билан бўлар эди. Баён қилиб бериш эса сўзлари ва қилган ишлари, буйруқлари, қайтариқлари ва ҳаётликларида саҳобаларини қилган ишларини тасдиқ қилишлари билан бўлган.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ижтиҳодлари ҳам ваҳийни ўрнида. Чунки Аллоҳ таоло у зотнинг ижтиҳодларини хатога боришдан сақлаб қўйган. У зотнинг ижтиҳодлари оятдан олинган бўлиши ҳам шарт эмас. Масалан, намоз иймондан кейинги жуда муҳим бўлган ибодат. Унда рукуъ ва саждани ҳукми берилади. Қиём ва қаъданинг ҳам зикри айтилади. Лекин булар Қуръони каримнинг бирор жойида тўлиқ айтилмаган. Бу ишларнинг тартиби қандай бўлади? Намоз вақтларининг ҳар-хиллиги, ракъатларининг сони қандай бўлади? Намозни қандай ҳолатда ўқилади? Буларнинг ҳаммасини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз сўзлари ва амаллари билан мукаммал баён қилдилар ва саҳобаи киромларга уларни амалларини ўргатдилар.
Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафотларидан кейин ваҳий тўхтади. Қуръони карим ва ҳадисдан бошқа нарса қолмади. Саҳобалар Аллоҳ таолонинг Ҳашр сурасининг 7-оятидаги:
وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا
“Расулуллоҳ нимани берса уни олингиз, ва нимадан қайтарса қайтингиз”, деган буйруғига бўйсуниб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларини маҳкам ушлашга ҳаракат қилдилар.
Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг ҳадислари Аллоҳ таолонинг каломи Қуръони каримдан кейинги иккинчи мўътабар манба ҳисобланади. Бу ҳақида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари ҳам:
تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه
“Сизга икки нарсани қолдирдим. Агар, уларни маҳкам тутсангиз, ҳеч адашмайсиз: Аллоҳнинг Китоби ва Набиййининг суннати” (Молик ривояти), деганлар.
Шу сабабдан ҳадисларнинг ислом жамиятидаги ўрни ҳар доим ҳaм юқори бўлиб келган. Зеро, ҳадисларда ислом динининг фарз, вожиб, суннат, мустаҳаб, ҳaлoл, ҳаром, мубоҳ, макруҳ каби ҳукмлар ёритилган. Ундан ташқари ҳар қандай жамият учун зарур бўлган, маънавий комил инсонларни тарбиялашга хизмат қиладиган, юксак фазилатларга чорловчи қоидалар мажмуаси ҳам ўз ифодасини топган. Шу ақидадан келиб чиқиб айтадиган бўлсак, ҳозирги пайтда ҳам ҳадисларнинг жамиятимиз учун тарбиявий ва амалий аҳамияти беқиёс ҳисобланади. Мўминлар Қуръони каримнинг кўпгина оятларида аввало, Аллоҳ таолога итоат қилишга амр қилинади, сўнгра Ўзининг Пайғамбарига итоат қилишга амр қилинганлар. Аллоҳ таоло айтади:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ
“Эй иймон келтирганлар Аллоҳга итоат этинглар ва Расулига итоат этинглар” (Нисо, 59-оят).
Аллоҳга итоат қилиш Қуръони каримдаги буйруқ ва қайтариқларга итоат қилиш билан бўлади. Расулига итоат эса, у зотнинг тирикликларида ўзларига итоат этиш билан бўлган бўлса, вафотларидан кейин эса суннатларига амал қилиш билан бўлади. Аллоҳга итоат ва Расулига итоат қилиш алоҳида-алоҳида нарса эмас, балки бир хил тушунча эканнини англаш керак. Чунки Пайғамбаримиз алайҳиссалом доимо Аллоҳ итоатида бўлганлар. Аллоҳнинг итоатидан ташқари нарсага ҳеч қачон, ҳеч кимни буюрмаганлар.
Қуръони карим лафз ва маъно жиҳатидан Аллоҳнинг каломи. Уни Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга юборган ваҳийси. Суннат ва ҳадис эса моҳиятан Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг шахсий фикрлари эмас балки, Аллоҳдан нозил бўлган ваҳийларнинг у зотнинг иборалари билан тақдим этилиши ҳисобланади.
Исломнинг биринчи кунидан бошлаб мусулмонлар ҳар бир катта-ю кичик нарсани Пайғамбаримизидан ола бошладилар. Улар илоҳий дастур – Қуръони карим оятларидан тортиб ҳожатхонада қандай ўтиришгача бўлган нарсаларни қабул қилиб олар эдилар.
Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак ҳаётларининг ҳеч бир лаҳзаси саҳобаларнинг диққат-эътиборларидан четда қолмас эди. Чунки у зотнинг оғизларидан чиққан ҳар бир сўз, ўзларидан содир бўлаётган ҳар бир ҳаракат шариат ҳукми, ўрнак, ҳикмат ва насиҳатдан иборат эди. Дунё тарихида ҳаёти бунчалик очиқчасига оммавий равишда ўрганилган шахс яккаю ягона Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам бўлганлар. У Зотнингнг ҳатто ўта нозик ва хос ҳаётлари бугунги кун атамаси билан айтганда шахсий оилавий ҳаётлари ҳам тўлалигича ўрганилиб ривоят қилинган. Чунки ислом дини мукаммал дин бўлгани сабабидан инсон ҳаётининг барча соҳаларини қамраб олган. Буларнинг ҳаммаси Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шахсий ўрнаклари бўлган.
Бир сўз билан айтганда, у зот Қуръони каримни ўз шахсларида татбиқ қилиб, инсонларга кўрсатишлари керак эди. Шунинг учун ҳам саҳобаи киромлар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ортларидан узлуксиз бирга юришар, у зотдан содир бўлган ҳар бир нарсани ўта аниқлик билан ёдлаб олишар ва ривоят қилишар эди. Ҳатто ўз ишлари билан машғул бўлган вақтларида бошқа кишилардан Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида эътибор билан туришни, у зотдан содир бўлган нарсаларни яхшилаб ўзлаштириб олишни илтимос қилар эдилар. Қайтиб келганларида эса дарҳол ўзлари тайинлаб кетган одамларидан сўраб, ўрганиб олар эдилар. Умар розияллоҳу анҳу ўз қўшнилари билан келишиб олиб навбат ила Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларида туришлари ҳақида у кишининг ўзидан ривоят қилинганлиги маълум ва машҳур. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган заррача нарса ҳам саҳобаларнинг эътиборидан четда қолган эмас. Буни душманлар ҳам тан олганлар. Ҳижратнинг олтинчи йили Ҳудайбия ҳодисасида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бошчилигида бир минг тўрт юз саҳобаи киромлар Мадинаи мунавварадан эҳром боғлаб Каъбатуллоҳни тавоф қилиб, умра қилмоқчи бўлиб йўлга чиқадилар. Ҳудайбия деган жойда туриб қолганларида мушриклардан вакил бўлиб келган ва Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам билан музокара олиб борган кишилардан бири ўз қавмига қайтиб бориб: “Аллоҳга қасамки, ҳеч ким Муҳаммадни шериклари ҳурмат қилгандек ҳурмат қилмайди. У туфласа туфуги ерга тушмаяпти, саҳобалари қўллари ила илиб олмоқдалар”, деб айтган эди.
Мушрикнинг таъбирича туфуги ерда қолмаган зотнинг гап-сўзлари, ваъз-насиҳатлари, ҳукму васиятлари ерда қолармиди?! Уларнинг ҳаммаси ниҳоятда катта эътибор ва аниқлик билан ўрганилган. Таъкидлаш лозимки, саҳобалар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган нарсаларни ҳою ҳавас ёки билим, маданий савия кабилар учун қабул қилмаганлар. Балки Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган ҳар-хил ҳукмларга амал қилишни кўзлаб қабул қилганлар. Қолаверса, уларни бошқаларга ҳам етказиб, амалга чорлашни мақсад қилганлар.
Ойбек Ҳошимов,
Ҳадис илми мактаби ўқитувчиси.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа