11 Январ, 2025, 11 Ражаб, 1446
11 Январ, 2025, 11 Ражаб, 1446
Ҳусайн розияллоҳу анҳунинг Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳудан келтирган ривояти сийрат ҳақида янада тўлақонли тасаввур ҳосил қилиш имконини беради. Ушбу ривоятда Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг умумий ҳолатлари, инсонлар билан алоқалари ва улар билан кундалик ҳаётдаги мулоқотлари борасида сўз юритилган.
Али розияллоҳу анҳу шамойил борасидаги машҳур ҳадисни айтадилар: «Фазилатли кишиларнинг ҳурматини жойига қўйиш Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг сийратларидан эди. Уларга диндаги фазилатига қараб муомала қилар эдилар. Уларнинг эҳтиёжини қондиришга ҳаракат қилар эдилар».
Ўз навбатида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам саҳобаларни ҳам ўзгаларга кўмак бериш, эҳтиёжмандларнинг ҳожатини раво қилишга ундардилар.
Абдуллоҳ ибн Амр розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадис шунга далолат қилади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Мусулмон мусулмоннинг биродаридир. Унга зулм ҳам қилмайди, уни ташлаб ҳам қўймайди. Кимки бир биродарининг ҳожати талабида бўлса, Аллоҳ унинг ҳожатида бўлади. Ким бир мусулмоннинг бирор машаққатини аритса, Аллоҳ таоло ундан қиёмат кунининг машаққатларидан бирини аритади. Кимки бир мусулмонни сатр қилса (айбини яширса), Аллоҳ таоло уни қиёмат куни сатр қилади», дедилар».
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Кимки бир мўминнинг дунёдаги қийинчиликларидан бирини енгиллатса, Аллоҳ унинг қиёмат кунидаги қийинчиликларидан бирини енгил қилиб қўяди. Кимки бирон иложсизга осон қилса, Аллоҳ таоло унга дунё ва охиратда осон қилади. Кимки бир мусулмонни сатр қилса, Аллоҳ уни дунё ва охиратда сатр қилади. Модомики, банда биродарининг кўмагида бўлар экан, Аллоҳ унинг кўмагида бўлади», дедилар».
Абу Умома розияллоҳу анҳудан ўзгаларга ёрдам беришнинг фазли ҳақида қуйидаги ҳадис ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Яхши амаллар ёмон ўлимдан сақлайди, махфий садақа Раббнинг ғазабини кетказади, силаи раҳм умрни зиёда қилади», дедилар».
Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади: «Бир киши Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурига келиб, «Эй Аллоҳнинг Расули, қайси инсон Аллоҳга суюклироқ? Қайси амал Аллоҳга маҳбуброқ?» деди. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Инсонларнинг Аллоҳга энг суюклироғи инсонларга манфаатлироғидир. Аллоҳга энг маҳбуб амал – бир мусулмоннинг қалбига қувонч киргизиш, унинг машаққатини кетказиш ёки унинг қарзини адо этиш ёки очлигини кетказишдир. Бир биродаримнинг ҳожатида юриш мен учун мана бу масжидда (яъни Масжиди Набавийда) бир ой эътикоф ўтиришдан маҳбуброқдир. Кимки ғазабини босса, Аллоҳ унинг айбини сатр қилади. Ким қодир бўла туриб жаҳлини ютса, Аллоҳ қиёмат куни унинг қалбини умидга тўлдиради. Ким биродари билан унинг ҳожатини раво қилиб бергунича бирга юрса, Аллоҳ уни қадамлар тойиладиган кунда собитқадам қилади», дедилар».
«Баро ибн Озиб розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Мен Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг «Кимки бирор уй ҳайвонини (сутини соғиб ичиш учун) бериб турса ёки кумуш (яъни пул) инфоқ қилса ёхуд (йўл сўраганга) йўл кўрсатиб қўйса, бир қул озод қилгандай бўлади», деганларини эшитдим».
Абу Ҳурайра розияллоҳу анҳудан ривоят қилинади: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан «Энг яхши амаллар қайси?» деб сўрашди. У зот соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Мўмин биродаринг қалбига шодлик улашиш, унинг қарзини тўлаш ва унга нон бериш», дедилар».
Ҳусайн розияллоҳу анҳу айтади: «Отамдан Набий алайҳиссаломнинг инсонлар билан қандай муомалада бўлганларини сўрадим. Отам айтдилар: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг тиллари фақат фойдали нарсаларни гапирарди. У зот инсонларга гўзал муомала қилар, қўполлик қилиб, уларни нафратлантирмас эдилар. Ҳар бир қавмдаги ҳурматли кишиларни эъзозлар ва уларни ўша қавмга бошлиқ қилиб қўярдилар. (Исломни янги қабул қилган баъзи) инсонлардан ўзларини эҳтиёт қилардилар, лекин очиқ юз ва табассум билан қарши олардилар. Улардан юз бурмасдилар. Бирорта саҳобалари кўринмай қолса, суриштирар, ҳолати ва кайфияти ҳақида сўрар эдилар. Яхшиликни маъқуллаб, қўллаб-қувватлар, ёмонликни номаъқул ҳисоблаб, унинг олдини олардилар. Ҳар бир ҳолат учун ечимлари бор эди. Мавъизани қисқа ҳам қилмас, меъёридан ошириб ҳам юбормас эдилар. У зотнинг наздида кишиларнинг энг яхшиси – инсонларга манфаати энг кўп тегадигани эди. Бир-бирига ёрдам берадиганларни юксак мартабаларга лойиқ кўрар эдилар».
Ҳусайн розияллоҳу анҳу айтади: «Отамдан Пайғамбар алайҳиссаломнинг мажлислари қандай бўлгани ҳақида ҳам сўрадим. Али розияллоҳу анҳу шундай деди: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўтирсалар ҳам, турсалар ҳам, Аллоҳ таолони зикр қилар эдилар. Ўзларига жой ҳозирлатиб қўймас, бизларни ҳам ўзимиз учун жой тайёрлатиб қўйишдан қайтарар эдилар. Бир қавмнинг олдига борсалар, ўтирганларнинг давомидан (охирида ўтирган одамнинг ёнига) ўтирардилар, бизни ҳам шунга буюрар эдилар. Бирга ўтирганларнинг барчасининг ҳаққини адо қилар эдилар. Суҳбатдошларини сабр билан эшитганлари сабаб, уларнинг ҳар бири ўзларини у зотга энг яқин киши деб ўйларди. Бирон киши ҳожатини маълум қилса, уни қуруқ қайтармас, сўраганини берар ёки тасалли берувчи сўз айтар эдилар. Барчага очиқкўнгил бўлганидан уларга худди оталаридек муносабатда бўлар эдилар. Дарҳақиқат, у зотнинг наздида барча баробар эди. «Илм, ҳаё, сабр ва омонат мажлиси» деб таърифланган муборак мажлисларида овозлар баланд кўтарилмас, бирон кишининг обрўси тўкилмас ва тўғри йўлдан озиш ҳолатлари кузатилмас эди. Мажлисдагиларнинг барчаcи тенг кўрилар, бир-биридан фақат тақвоси билангина афзал саналарди. Ёши катталарни улуғлашар, кичикларни эҳтиром қилишарди. У зот ҳожатмандларни устун қўяр, ғарибларни (мусофир) эса ҳимоя қилар эдилар».
Ҳусайн розияллоҳу анҳу айтади: «Отамдан Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўз суҳбатдошларига қандай муомалада бўлганлари ҳақида ҳам сўрадим. Али розияллоҳу анҳу: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам очиқ юзли, юмшоқ табиатли, хушмуомала эдилар. Ёмон хулқли, қўпол, бақироқ, фаҳш сўзловчи, айбловчи ва тор феълли эмас эдилар», деб жавоб бердилар. Бир ривоятда: «Маддоҳ ва масхара қилувчи эмас эдилар», дейилган.
Пайғамбар алайҳиссалом бир нарсани хоҳламасалар, унга эътибор бермасдилар. Умидвор одам у зотдан умидини узмас эди. Уч нарсани тарк қилган эдилар: бадгумонлик, бирон нарсани меъёридан ошириб юбориш ва фойдасиз ишлар. Шунингдек, бирон кишини ёмонламас, айбламас ва айбини ахтармас эдилар. Фақат яхши сўзлар айтардилар, суҳбат чоғида ҳамсуҳбатлари бошига қуш қўнган инсондек диққат билан у зотни эшитар эдилар. Сукут сақлаган пайтларида олдиларидаги кишилар ўзаро гаплашишар, лекин тортишмас эдилар. Бирон киши гапирса, сўзини тугатгунича эшитиб турар эдилар. Ҳузурларига биринчи келган киши биринчи гап бошлар эди. У зот улар кулган нарсага кулар, улар ажабланган нарсадан ажабланар эдилар. Мушкули бор одамлар келиб, савол сўраса, саҳобалар ҳам жавобларидан баҳраманд бўлиш учун кутиб турар эди. Агар гапириш ва бирон нарса сўрашда қўпол муомала қилинса, сабр қилиб: «Ҳожати бор кишига ёрдам беринглар», дер эдилар. Меъёридан ошмаган мақтовни қабул қилардилар, бирон кишининг сўзини бўлиб қўймас эдилар. Кимдир чегарадан чиқиб кетса, сўзини тўхтатиш ёки ўринларидан туриб кетиш билан сўзини бўлар эдилар. Жоҳил ва нодон кишиларнинг сўзига эътибор бермасликлари у зотнинг муомала одобларининг юксаклиги аломати эди. Ёмон ниятда ёки масхара оҳангида гапирилса, айтилган сўзнинг зоҳирига қараб муомала қилиб қўяр эдилар. Бунга яҳудийлар билан бўлган воқеани мисол келтириш мумкин. Яҳудийлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурига киришга рухсат сўраб, сўнг атайлаб тилларини буриб: «Ас-соому алайка», яъни «Сизга ўлим бўлсин», дейишди. Оиша розияллоҳу анҳо уларнинг мақсадини тушуниб: «Ўзларингга ўлим ва лаънат бўлсин», дедилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Эй Оиша, Аллоҳ таоло ҳар бир ишда мулойимликни яхши кўради», дедилар. Оиша розияллоҳу анҳо: «Уларнинг нима деганини эшитмадингизми?» дедилар. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: «Эшитганим учун ҳам «Ваалайкум», яъни «Сизларга ҳам», дедим-ку», деб жавоб бердилар.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам яҳудийларнинг «ас-салом» («тинчлик») эмас, «ас-сом» («ўлим») маъносини назарда тутганини билган эдилар. Лекин у зот алайҳиссалом айтилган гапнинг зоҳирига қараб, мусулмонлик обрўсини сақлаб, «Сизларга ҳам», деб жавоб қайтардилар.
Муҳаммад Ҳасанийнинг “Икки олам сарвари” китобидан “Кўкалдош” ўрта махсус ислом билим юрти ўқитувчиси Ғиёсиддин Баратов таржима қилди
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам замонларида асосий манба Аллоҳнинг Китоби ва Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатлари бўлган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам умматга ҳамма ишлар – ҳукм, фатво, иқтисодий ва сиёсий низомларда асосий манба бўлганлар. У зотдан кейин ҳадислар ислом шариатида асосий таянч бўлиб келмоқда.
Лекин вақт ўтиши билан ҳадисларга бўлган қараш ўзгариб кетди. Айрим сиёсий оқимлар тарафидан ҳадисларга ҳужум бошланди. Ислом динидаги шаръий ҳукмлар фақатгина Қуръони каримдан олиниши, ундан бошқа ҳеч қандай нарсадан ҳукмлар олинмаслик даъвоси кўтарилди. Жумладан, ҳозирги кундаги шоҳидийлар ва қодиёнийлар каби фирқалар ўзларини “Қуръоний – фақат Қуръони карим ҳукмига амал қилувчи” санаб ҳадисларини инкор қилдилар. Қодиёнийлар фикрича ҳадислар тарихий эътибордан ўрганилади, ҳадис шаръий далил бўлмайди.
Айрим фирқалар ҳадисларни очиқдан-очиқ инкор қилади. Лекин айрим тоифалар ҳадисларни очиқдан-очиқ инкор қилмаса ҳам “Қуръони каримга амал қилиш” шиори остида ҳадисларни инкор қилади. Шу сабабли ҳадисни инкор қилувчилар даъволари ва уларга раддия беришдан олдин ҳадис ва ҳадисларни Қуръони карим билан боғлик экани ҳақида маълумот бериб ўтиш зарурати туғилади.
Ҳадис муҳаддислар истелоҳида. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўз, феъл, тақрир, халқий (тана тузилишига оид) ёки хулқий (хулқ-атворга оид) сифат ва сийратдан иборат нубувватдан олдинги ва кейинги қолган асарлар. Сийрат, хулқ, шамоил, хабарлар, сўзлар ва феълларни нақл қиладилар. Булар билан шаръий ҳукм собит бўлиши ёки ҳукм собит бўлмаслигини эътиборга олмайдилар. Муҳаддислар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни ҳидоятга бошлагувчи эканликлари эътиборидан ҳадис ҳақида баҳс юритадилар.
Усул олимлари истелоҳида ҳадис. Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан сўз, феъл ва тақрирдан иборат нақл қилинган сўзлар. Усул олимлари ўзларидан кейинги мужтаҳидларга қоидаларни жорий қилган ва ҳаёт дастурини инсонларга баён қилган Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳақларида баҳс юритадилар. Усул олимлари Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни шаръий қонунларни жорий қилувчи сифатида ҳадисларни ўрганадилар.
Фақиҳлар истелоҳида ҳадис. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламдан фарз ва вожиб бўлмасдан, балки буларга муқобил бўлиб собит бўлган ҳукмлар. Фақиҳлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламни феъллари шаръий хукмга далолат қилишдан ташқарига чиқмаслигини эътиборга олишади. Шунинг учун шаръий ҳукмлар бандаларга нисбатан вожиб, харом ва мубоҳлиги ҳақида баҳс юритадилар.
Биз усул олимлари ихтиёр қилган истелоҳ ҳақида баҳс юритамиз. Чунки, бу қисмнинг мавзусида ҳадиснинг ҳужжатлиги ҳақида сўз боради.
Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам Қуръони каримдаги очиқ-равшан бўлмаган оятларни шарҳлар, баён қилиш вожиб бўлган ўринларни саҳобаларга баён қилар эдилар. Бу эса қисқача айтилганларни батафсил айтиш, умумий келганини қайдлаш ва мақсадларини равшан қилишлари билан бўлар эди. Баён қилиб бериш эса сўзлари ва қилган ишлари, буйруқлари, қайтариқлари ва ҳаётликларида саҳобаларини қилган ишларини тасдиқ қилишлари билан бўлган.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ижтиҳодлари ҳам ваҳийни ўрнида. Чунки Аллоҳ таоло у зотнинг ижтиҳодларини хатога боришдан сақлаб қўйган. У зотнинг ижтиҳодлари оятдан олинган бўлиши ҳам шарт эмас. Масалан, намоз иймондан кейинги жуда муҳим бўлган ибодат. Унда рукуъ ва саждани ҳукми берилади. Қиём ва қаъданинг ҳам зикри айтилади. Лекин булар Қуръони каримнинг бирор жойида тўлиқ айтилмаган. Бу ишларнинг тартиби қандай бўлади? Намоз вақтларининг ҳар-хиллиги, ракъатларининг сони қандай бўлади? Намозни қандай ҳолатда ўқилади? Буларнинг ҳаммасини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ўз сўзлари ва амаллари билан мукаммал баён қилдилар ва саҳобаи киромларга уларни амалларини ўргатдилар.
Расуллуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафотларидан кейин ваҳий тўхтади. Қуръони карим ва ҳадисдан бошқа нарса қолмади. Саҳобалар Аллоҳ таолонинг Ҳашр сурасининг 7-оятидаги:
وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا
“Расулуллоҳ нимани берса уни олингиз, ва нимадан қайтарса қайтингиз”, деган буйруғига бўйсуниб, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг суннатларини маҳкам ушлашга ҳаракат қилдилар.
Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг ҳадислари Аллоҳ таолонинг каломи Қуръони каримдан кейинги иккинчи мўътабар манба ҳисобланади. Бу ҳақида Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ўзлари ҳам:
تركت فيكم امرين لن تضلوا ما تمسكتم بهما كتاب الله و سنة نبيه
“Сизга икки нарсани қолдирдим. Агар, уларни маҳкам тутсангиз, ҳеч адашмайсиз: Аллоҳнинг Китоби ва Набиййининг суннати” (Молик ривояти), деганлар.
Шу сабабдан ҳадисларнинг ислом жамиятидаги ўрни ҳар доим ҳaм юқори бўлиб келган. Зеро, ҳадисларда ислом динининг фарз, вожиб, суннат, мустаҳаб, ҳaлoл, ҳаром, мубоҳ, макруҳ каби ҳукмлар ёритилган. Ундан ташқари ҳар қандай жамият учун зарур бўлган, маънавий комил инсонларни тарбиялашга хизмат қиладиган, юксак фазилатларга чорловчи қоидалар мажмуаси ҳам ўз ифодасини топган. Шу ақидадан келиб чиқиб айтадиган бўлсак, ҳозирги пайтда ҳам ҳадисларнинг жамиятимиз учун тарбиявий ва амалий аҳамияти беқиёс ҳисобланади. Мўминлар Қуръони каримнинг кўпгина оятларида аввало, Аллоҳ таолога итоат қилишга амр қилинади, сўнгра Ўзининг Пайғамбарига итоат қилишга амр қилинганлар. Аллоҳ таоло айтади:
يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آَمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ
“Эй иймон келтирганлар Аллоҳга итоат этинглар ва Расулига итоат этинглар” (Нисо, 59-оят).
Аллоҳга итоат қилиш Қуръони каримдаги буйруқ ва қайтариқларга итоат қилиш билан бўлади. Расулига итоат эса, у зотнинг тирикликларида ўзларига итоат этиш билан бўлган бўлса, вафотларидан кейин эса суннатларига амал қилиш билан бўлади. Аллоҳга итоат ва Расулига итоат қилиш алоҳида-алоҳида нарса эмас, балки бир хил тушунча эканнини англаш керак. Чунки Пайғамбаримиз алайҳиссалом доимо Аллоҳ итоатида бўлганлар. Аллоҳнинг итоатидан ташқари нарсага ҳеч қачон, ҳеч кимни буюрмаганлар.
Қуръони карим лафз ва маъно жиҳатидан Аллоҳнинг каломи. Уни Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламга юборган ваҳийси. Суннат ва ҳадис эса моҳиятан Пайғамбаримиз алайҳиссаломнинг шахсий фикрлари эмас балки, Аллоҳдан нозил бўлган ваҳийларнинг у зотнинг иборалари билан тақдим этилиши ҳисобланади.
Исломнинг биринчи кунидан бошлаб мусулмонлар ҳар бир катта-ю кичик нарсани Пайғамбаримизидан ола бошладилар. Улар илоҳий дастур – Қуръони карим оятларидан тортиб ҳожатхонада қандай ўтиришгача бўлган нарсаларни қабул қилиб олар эдилар.
Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг муборак ҳаётларининг ҳеч бир лаҳзаси саҳобаларнинг диққат-эътиборларидан четда қолмас эди. Чунки у зотнинг оғизларидан чиққан ҳар бир сўз, ўзларидан содир бўлаётган ҳар бир ҳаракат шариат ҳукми, ўрнак, ҳикмат ва насиҳатдан иборат эди. Дунё тарихида ҳаёти бунчалик очиқчасига оммавий равишда ўрганилган шахс яккаю ягона Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам бўлганлар. У Зотнингнг ҳатто ўта нозик ва хос ҳаётлари бугунги кун атамаси билан айтганда шахсий оилавий ҳаётлари ҳам тўлалигича ўрганилиб ривоят қилинган. Чунки ислом дини мукаммал дин бўлгани сабабидан инсон ҳаётининг барча соҳаларини қамраб олган. Буларнинг ҳаммаси Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг шахсий ўрнаклари бўлган.
Бир сўз билан айтганда, у зот Қуръони каримни ўз шахсларида татбиқ қилиб, инсонларга кўрсатишлари керак эди. Шунинг учун ҳам саҳобаи киромлар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ортларидан узлуксиз бирга юришар, у зотдан содир бўлган ҳар бир нарсани ўта аниқлик билан ёдлаб олишар ва ривоят қилишар эди. Ҳатто ўз ишлари билан машғул бўлган вақтларида бошқа кишилардан Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳузурларида эътибор билан туришни, у зотдан содир бўлган нарсаларни яхшилаб ўзлаштириб олишни илтимос қилар эдилар. Қайтиб келганларида эса дарҳол ўзлари тайинлаб кетган одамларидан сўраб, ўрганиб олар эдилар. Умар розияллоҳу анҳу ўз қўшнилари билан келишиб олиб навбат ила Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларида туришлари ҳақида у кишининг ўзидан ривоят қилинганлиги маълум ва машҳур. Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган заррача нарса ҳам саҳобаларнинг эътиборидан четда қолган эмас. Буни душманлар ҳам тан олганлар. Ҳижратнинг олтинчи йили Ҳудайбия ҳодисасида Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бошчилигида бир минг тўрт юз саҳобаи киромлар Мадинаи мунавварадан эҳром боғлаб Каъбатуллоҳни тавоф қилиб, умра қилмоқчи бўлиб йўлга чиқадилар. Ҳудайбия деган жойда туриб қолганларида мушриклардан вакил бўлиб келган ва Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам билан музокара олиб борган кишилардан бири ўз қавмига қайтиб бориб: “Аллоҳга қасамки, ҳеч ким Муҳаммадни шериклари ҳурмат қилгандек ҳурмат қилмайди. У туфласа туфуги ерга тушмаяпти, саҳобалари қўллари ила илиб олмоқдалар”, деб айтган эди.
Мушрикнинг таъбирича туфуги ерда қолмаган зотнинг гап-сўзлари, ваъз-насиҳатлари, ҳукму васиятлари ерда қолармиди?! Уларнинг ҳаммаси ниҳоятда катта эътибор ва аниқлик билан ўрганилган. Таъкидлаш лозимки, саҳобалар Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган нарсаларни ҳою ҳавас ёки билим, маданий савия кабилар учун қабул қилмаганлар. Балки Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламдан содир бўлган ҳар-хил ҳукмларга амал қилишни кўзлаб қабул қилганлар. Қолаверса, уларни бошқаларга ҳам етказиб, амалга чорлашни мақсад қилганлар.
Ойбек Ҳошимов,
Ҳадис илми мактаби ўқитувчиси.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа