27 Ноябр, 2024, 26 Жумадул аввал, 1446
27 Ноябр, 2024, 26 Жумадул аввал, 1446
Қуръон илмлари мавзулари орасида маккий ва маданий суралар баҳси катта ва муҳим мавзулардан бўлиб, ҳатто баъзи уламолар улар ҳақида алоҳида китоблар ҳам битишган.
Абулқосим Ҳасан ибн Муҳаммад ибн Ҳабиб ан-Найсобурий (ваф. 406/1016 й.) “Ат-Танбеҳ аъла фазл улум ал-Қуръон” (Қуръон илмлари фазилати борасида эслатма) китобида: “Қуръон илмларининг катта мавзулари сирасига нозил бўлиш ва унинг сабаблари илми, Макка ва Мадинада нозил бўлган суралар тартиби, Маккада нозил бўлиб, ҳукми маданий бўлган оятлар, Мадинада нозил бўлиб, ҳукми маккий бўлган оятлар, Маккада Мадина аҳли учун, Мадинада Макка аҳли учун нозил бўлган оятлар, маккий сураларга ўхшаб кетадиган маданий суралар, маданий сураларга ўхшаб кетадиган маккий суралар, Жуҳфада[1] нозил бўлган оятлар, Байтул Мақдисда нозил бўлган оятлар, Тоифда нозил бўлган оятлар, Ҳудайбияда нозил бўлган оятлар, кечаси нозил бўлган оятлар, кундузи нозил бўлган оятлар, жам бўлиб нозил бўлган ояталар, алоҳида нозил бўлган оятлар, маккий суралар ичидаги маданий оятлар, маданий суралар ичидаги маккий оятлар, Маккадан Мадинага кўтарилган оятлар, Мадинадан Маккага кўтарилган оятлар, Мадинадан Ҳабашистон ерларига кўтарилган оятлар, мужмал нозил бўлган оятлар, тафсир қилинган ҳолатда нозил бўлган оятлар, ихтилоф қилинган суралар ва баъзилар маккий, баъзилар эса маданий деган суралар илми киради. Бу мавзулар йигирма беш хилдир. Ким буни билмаса ва уларнинг орасини фарқлай олмаса унга Аллоҳнинг Китобидан сўзлаш дуруст эмас!” – деган.
Ибн Арабий ўзининг “Ан-Носих вал-мансух” асарида: “Қуръон борасида биз билган нарсалар шуки, улар орасида маккий ва маданий суралар, сафарда ёки муқимликда нозил бўлган оятлар, кечаси ёки кундузи нозил бўлган оятлар, осмонда ёки ерда нозил бўлган оятлар, Ер-у Осмон ўртасида нозил бўлган оятлар, ғорда нозил бўлган оятлар мавжуд”, дейди.
Ибн Нақиб[2] эса ўз тафсири муқаддимасида шундай дейди: “Қуръонда нозил бўлган суралар тўрт қисмдир: маккий суралар, маданий суралар, баъзиси маккий ва баъзиси маданий бўлган суралар, маккий ҳам маданий ҳам бўлмаган суралар”.
Инсонлар маккий ва маданий борасида уч ҳил таъриф берадилар:
Уларнинг энг машҳури: Маккий суралар деб – Росулуллоҳ саллалоҳу алайҳи васаллам Маккадан Мадинага кўчиб ўтишларидан олдин нозил бўлган оят ва суралар, маданий суралар эса, ҳижратдан кейин нозил бўлган оят ва суралардир. Уларни Мадинада нозил бўлиши, Маккада нозил бўлиши, фатҳ йили ёки ҳажжатул вадоъда нозил бўлиши ёки бирор сафарда нозил бўлишининг эътибори йўқ. Усмон ибн Саид санади билан Яҳё ибн Салломдан ривоят қилади: “Маккада нозил бўлган ва Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам мадинага етиб боришларидан олдин йўлда нозил бўлган оят ва суралар маккий ҳисобланади. Шунингдек Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам Мадинага келганларидан кейин бирор бир сафарда нозил бўлган оят ва суралар маданий ҳисобланади”. Ушбу ривоят ҳижрат сафарида нозил бўлган оят ва суралар маккий эканлиги олинадиган муҳим ривоятдир.
Иккинчиси: Маккий деб, гарчи ҳижратдан кейин нозил бўлган бўлса ҳам Маккада нозил бўлган оят ва сураларга айтилади. Маданий деб эса, Мадинада нозил бўлган оят ва сураларга айтилади. Бу гапга кўра орада яна бир нарса келиб чиқади. Сафарларда нозил бўлган оят ва сураларга на маккий ва на маданий деган ном ишлатилади. Табароний “Ал-Кабир” асарида Абу Умомадан қуйидаги ривоятни келтиради: Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Қуръон уч жойда нозил бўлди: Макка, Мадина ва Шомда”, дедилар. Валид буни Байтул-Мақдис деб тафсир қилади. Ибн Касир эса, буни Табук деб тафсир қилса яхшироқ бўларди, дейди. Маккийларга унинг атрофида нозил бўлган оят ва суралар ҳам киради. Яъни Минода, Арафотда ва Ҳудайбияда нозил бўлган оят ва суралар. Маданийга эса унинг атрофида, яъни Бадр, Уҳуд ва Салъ[3] деган жойларда нозил бўлган оят ва суралар киради.
Учинчиси: Маккий деб, Макка аҳлига хитоб тарзида нозил бўлган оят ва сураларга айтилади. Маданий деб эса Мадина аҳлига хитоб тарзида нозил бўлган оятларга айтилади. Ибн Масъуд розияллоҳу анҳунинг қуйидаги сўзларини шунга ҳамл қилинади.
Имом Бухорий Ибн Масъуд розияллоҳу анҳудан ривоят қиладилар: “Ундан ўзга илоҳ йўқ бўлган зотга қасамки, Аллоҳнинг Китобидан бирор оят нозил бўлган бўлса уни ким борасида нозил бўлганини ҳам, қаерда нозил бўлганини ҳам биламан”. Айюб айтади: “Бир киши Икримадан Қуръондаги бир оят ҳақида сўради. У: “Бу оят мана шу тоғ ёнбағрида нозил бўлган”, деб Салъ тоғига ишора қилдилар”. Буни Абу Нуъайм “Ал-Ҳиля” китобида келтирган.
Қози Абу Бакр “Ал-Интисор” асарида шундай дейди:“Маккий ва маданий сураларни ажратишда саҳоба ва тобеинларнинг ривоятларига мурожаат қилинади. Бу борада Набий соллаллоҳу алайҳи васалламдан бирор бир сўз ворид бўлмаган. Чунки у зот ҳам бунга буюрилмаганлар. Гарчи аҳли илмлар учун уларнинг баъзиларида носих ва мансухнинг тарихини билишлари лозим бўлсада Аллоҳ таоло бунинг илмини умматга фарз қилмаган. Буни Росулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг нассларисиз ҳам билиш мумкин.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳу ва бошқалар маккий ва маданий сураларни санаб ўтишгани ривоятларда келади. Ибн Саъд “Табақот” да зикр қилади: “Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳумо айтдилар: “Убай ибн Каъбдан Қуръондаги Мадинада нозил бўлган суралар ҳақида сўрадим. У: “Улар йигирма еттита сура, қолгани Маккада нозил бўлган”, деб жавоб берди”.
Абу Жаъфар ан-Наҳҳос ўзининг “Ан-Носих вал-мансух” асарида қуйидагини келтиради: “Абу Амр ибн Ало айтади: “Мужоҳиддан Қуръоннинг маккий ва маданий оятлари ҳақида сўрадим. У киши: “Ибн Аббосдан бу ҳақида сўраганимда у киши: “Анъом сураси тўлиғича Маккада нозил бўлган. У маккий сура, лекин унинг уч ояти Мадинада нозил бўлган: قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ... дан уч оят (151,152,153 оятлар). Ундан олдинги барча суралар маданий суралар. Маккада нозил бўлган суралардан: Аъроф, Юнус, Ҳуд, Юсуф, Раъд, Иброҳим, Ҳижр, Наҳл- унинг охирги уч ояти Макка ва Мадина ўртасида Уҳуддан чиқиш жойида нозил бўлган, Бани Исроил, Каҳф, Марям, Тоҳа, Анбиё, Ҳаж- унингهذان خصمان дан бошлаб уч ояти (19-21 оятлар) Мадинада нозил бўлган, Мўъминун, Фурқон, Шуаро- унинг охирги беш ояти:وَالشُّعَرَاءُ يَتَّبِعُهُمُ الْغَاوُونَ дан охиригача Мадинада нозил бўлган, Намл, Қосос, Анкабут, Рум, Луқмон: унинг وَلَوْ أَنَّمَا فِي الْأَرْضِ مِنْ شَجَرَةٍдан бошлаб уч ояти Мадинада нозил бўлган, Сажда- унинг أَفَمَنْ كَانَ مُؤْمِنًاдан бошлаб уч ояти Мадинада нозил бўлган, Сабаъ, Фотир, Ясин, Вас-Соффат, Сод, Зумар-унинг قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا дан бошлаб уч ояти Мадинада Ҳамза розияллоҳу анҳунинг қотили Ваҳший борасида нозил бўлган, еттита Ҳаамим суралари, Қоф, Зориёт,Тур, Нажм, Қомар, Ар-Раҳмон, Воқеъа, Соф,Тағобун-лекин унинг охирги оятлари Мадинада нозил бўлган, Мулк, Нун, Ал-Ҳаққо, Маъориж, Нуҳ, Жин, Муззаммил-лекин охирги икки ояти: إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ маданийдир[4], Муддасир сурасидан Қуръоннинг охиригача Залзала, Наср, Ихлос, Фалақ, ан-Нос сураларидан бошқа барча суралар маккий суралардир. Мадинада эса Анфол, Бароат, Нур, Аҳзоб, Муҳаммад, Фатҳ, Ҳужурот, Ҳадид, ундан кейин Таҳримгача бўлган суралар”, деб жавоб бердилар”. Ривоятни худди шундай тўлиғича келтирган. Унинг барча ровийлари машҳур бўлиб, араб уламолари наздида ишончли инсонлардир.
Имом Байҳақий “Далоил ан-нубувват” асарида қуйидагиларни келтиради: “Икрима ва Ҳасан ибн Абул Ҳасанлар айтадилар: “Аллоҳ таоло Қуръони каримдан Маккада нозил қилган суралари: Алақ, Нун, Муззаммил, Муддассир, Масад, Таквир, Аъла, Лайл, Фажр, Зуҳо, Шарҳ, Аср, Адият, Кавсар, Такосур, Маъун, Кафирун, Фил, Фалақ, Ан-Нас, Ихлос, Нажм, Абаса, Қадр, Шамс, Буруж, Тин, Қурайш, Қориъа, Қиёмат, Ҳумаза, Мурсалат, Қоф, Балад, Ториқ, Қамар, Сод, Жин, Ясин, Фурқон, Малаика(Фотир), Тоҳа, Воқеъа, Шуаро, Намл, Қосос, Исро, Собиъа (Юнус), Ҳуд, Юсуф, Ҳижр, Анъом, Соффат, Луқмон, Саба, Зумар, Ғофир, Духон, Сажда, Шуро, Зухруф, Жосия, Аҳқоф, Зарият, Ғошия, Каҳф, Наҳл, Нуҳ, Иброҳим, Анбиё, Муминун, Сажда, Тур, Мулк, Алҳаққо, Маъориж, Наба, Назиъат, Иншиқоқ, Инфитор, Рум ва Анкабут суралари.
Мадинада нозил бўлган суралар эса: Мутоффифин, Бақара, Оли Имрон, Анфол, Аҳзоб, Моида, Мумтаҳана, Нисо, Залзала, Ҳадид, Муҳаммад, Раъд, Ар-Роҳман, Инсон, Талоқ, Баййина, Ҳашр, Наср, Нур, Ҳаж, Мунафиқун, Мужодала, Ҳужурот, Таҳрим, Соф, Жумъа, Тағобун, Фатҳ ва Бароат суралари”.
Байҳақий: “Ушбу ривоятда Маккада нозил бўлган Фотиҳа, Аъроф ва Марям суралари тушиб қолган”, дейди.
Ибн аз-Зурайс қуйидаги ривоятни келтиради: “Ибн Аббос розияллоҳу анҳумо: “Агар Маккада бир суранинг боши нозил бўладиган бўлса уни Маккада ёзиларди. Сўнг Аллоҳ унга ўзи хоҳлаганча зиёда қилади. Биринчи нозил бўлган Қуръон оятлари бу Алақ сураси, сўнг Нун, сўнг Муззамил, сўнг Муддасир, сўнг Масад, сўнг Таквир, сўнг Аъло, сўнг Лайл, сўнг Фажр, сўнг Зуҳо, сўнг Шарҳ, сўнг Аср, сўнг Адият, сўнг Кавсар, сўнг Такосур, сўнг Маъун, сўнг Кафирун, сўнг Фил, сўнг Фалақ, сўнг Ан-Нас, Ихлос, сўнг Нажм, сўнг Абаса, сўнг Қадр, сўнг Шамс, сўнг Буруж, сўнг Тин, сўнг Қурайш, сўнг Қориъа, сўнг Қиёмат, сўнг Ҳумаза, сўнг Мурсалат, сўнг Қоф, сўнг Балад, сўнг Ториқ, сўнг Қамар, сўнг Сод, сўнг Аъроф, сўнг Жин, сўнг Ясин, сўнг Фурқон, сўнг Малаика (Фотир), сўнг Марям, сўнг Тоҳа, сўнг Воқеъа, сўнг Шуаро, сўнг Намл, сўнг Қосос, сўнг Исро, сўнг Юнус, сўнг Ҳуд, сўнг Юсуф, сўнг Ҳижр, сўнг Анъом, сўнг Соффат, сўнг Луқмон, сўнг Саба, сўнг Зумар, сўнг Ғофир, сўнг Сажда, сўнг Шуро, сўнг Зухруф, сўнгДухон, сўнг Жосия, сўнг Аҳқоф, сўнг Зарият, сўнг Ғошия, сўнг Каҳф, сўнг Наҳл, сўнг Нуҳ, сўнг Иброҳим, сўнг Анбиё, сўнг Мўъминун, сўнг Сажда, сўнг Тур, сўнг Мулк, сўнг Алҳаққо, сўнг Маъориж, сўнг Наба, сўнг Назиъат, сўнг Инфитор, сўнг Иншиқоқ, сўнг Рум, сўнг Анкабут, сўнг Мутоффифин суралари. Ушбу суралар Маккада нозил бўлган суралар.
Мадинада эса Бақара, сўнг Анфол, сўнг Оли Имрон, сўнг Аҳзоб, сўнг Мумтаҳана, сўнг Нисо,сўнг Залзала, сўнг Ҳадид, сўнг Муҳаммад, сўнг Раъд, сўнг Ар-Роҳман, сўнг Инсон, сўнг Талоқ, сўнг Баййина, сўнг Ҳашр, сўнг Наср, сўнг Нур, сўнг Ҳаж, сўнг Мунафиқун, сўнг Мужодала, сўнг Ҳужурот, сўнг Таҳрим, сўнг Жумъа, сўнг Тағобун, сўнг Соф, сўнг Фатҳ, сўнг Моида, сўнг Бароат суралари нозил бўлди”, дедилар”.
Абу Убайд айтади: “Али ибн Абу Талҳа: “Мадинада Бақара, Оли Имрон, Нисо, Моида, Анфол, Тавба, Ҳаж, Нур, Аҳзоб, Муҳаммад, Фатҳ, Ҳадид, Мужодала, Ҳашр, Мумтаҳана, Ҳавориййин (Соф), Тағобун, Талоқ, Таҳрим, Фажр, Лайл, Қадр, Баййина, Залзала ва Наср суралари нозил бўлди. Қолган суралар Маккада нозил бўлган”, деди”.
Абулҳасан ибн Ҳассор ўзининг “Ан-Носих вал-мансух” асарида: “Мадинада нозил бўлган суралар йигирматта, ихтилофлилари ўн иккита, бундан бошқалари маккий суралар эканлигига иттифоқ қилинган”, дейди.
“Ал-Итқон фи улум ал-Қуръон”асари асосида
[1]Маккадан Мадинага қилинган ҳижрат орасидаги шаҳар номи.
[2] Абу Ҳиббоннинг шайхи Жамолуддин ҳанафий.
[3]Мадинада тоғ номи.
[4]Китобнинг асл нусхаларида худди шундай келтирилган экан. Лекин уламолар ўртасида إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ ояти бир оят эканлиги борасида ҳеч қандай ихтилоф йўқ.
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
46 - وَمَنْ يَنْوِ ارْتِدَادًا بَعْدَ دَهْرٍ
يَصِرْ عَنْ دِيْنِ حَقٍّ ذَا انْسِلاَلِ
Маънолар таржимаси:
Кимки бирор замондан сўнг муртад бўлишни ният қилса, (шу лаҳзанинг ўзидаёқ) ҳақ диндан пинҳона чиқиб кетганга айланади.
Назмий баёни:
Кимки муртадликни ният-қасд этар,
Шу ондаёқ пинҳона ҳақ диндан кетар.
Луғатлар изоҳи:
مَنْ – шарт исм.
يَنْوِ – шарт феъли. Охиридаги ي си ҳазф қилиниши билан мажзум бўлиб турибди. Ният ташдидли نِيَّةٌ ва ташдидсиз نِيَةٌ шаклларида келади, луғатда “қасд қилиш”, “азму қарор қилиш” маъноларини англатади.
اِرْتِدَادٌ – луғатда “орқага қайтиш”, “тарк этиш” маъноларини англатади. Шу маънода Ислом динидан қайтган киши муртад дейилади.
بَعْدَ – зарф.
دَهْرٍ – калимаси “замон”, “аср”, “узун умр” маъноларини англатади.
يَصِرْ – жавоб шартликка кўра жазм бўлиб турибди.
عَنْ – жор ҳарфи مِنْ маъносида келган.
حَقٍّ دِيْنِ– музоф, музофун илайҳ. Ҳақ дин деган сўз билан Ислом динининг сифати баён қилинган.
انْسِلاَلِ – бу масдар бирор жойдан билдирмасдан чиқиб кетишга нисбатан ишлатилади.
Матн шарҳи:
Ушбу матнда Ислом динидан қайтишни ният қилган кимсанинг муртад бўлиши баён қилинган. Бу масала ўта нозик бўлганидан матнда келган ҳар бир калимани диққат билан атрофлича ўрганиб чиқишни тақозо қилади. Муртад бўлишни ният қилса, дейилди. Ният қалбнинг иши бўлганидан аввало қалбда ниятгача бўлган босқичлар ҳам борлигини билиб олиш лозим.
Қалбнинг бирор нарсага қандай боғланиши ҳақида Ибн Ҳажар раҳматуллоҳи алайҳ Ибн Аби Жамрадан қуйидаги ривоятни келтирган: қалбга келадиган нарсалар қуйидаги тартибда бўлади:
1. اَلْهَمَّةُ (кўнгилга келиш);
2. اَللَّمَّةُ (истак пайдо бўлиш);
3. اَلْخَطَرَةُ (ўй-фикр келиш);
4. اَلنِّيَّةُ (ният қилиш);
5. اَلاِرَادَةُ (қасд қилиш);
6. اَلْعَزِيمَةُ (азму қарор қилиш).
Яъни дастлаб бирор маъно кўнгилга келади, сўнгра ўша маъно кучаяди, кейин эса у ҳақида турли ўй-фикрлар келади. Ушбу учта босқич банданинг ихтиёридан ташқарида бўлгани учун улар ҳақида банда масъул қилинмайди.
Аммо булардан кейинги ният, қасд қилиш ва азму-қарорлар банданинг ихтиёри билан вужудга келгани учун булар ҳақида банда жавобгар бўлади.
Демак, қайси бир мўмин киши миссионерлар таъсирига тушибми ё бошқа бир сабаблар туфайлими, маълум бир муддатдан кейин қисқа вақт бўлсин ёки кўпроқ вақт бўлсин, ўз ихтиёри билан Исломдан чиқишини ният қилса (Аллоҳ сақласин), келажакда муртад бўлишни ният қилаётган бўлса-да, ўша ондаёқ диндан чиқиб кетган ҳисобланади. Чунки Исломни дин деб қабул қилиб, охиратга ишонган ҳар бир мўмин бандага келтирган иймонида собит туриш буюрилган:
“Эй, иймон келтирганлар! Аллоҳга, Пайғамбарига, (шу) Пайғамбарига нозил қилган Китоб (Қуръон)га ҳамда илгари нозил қилган Китобга иймон келтирингиз!”[1].
Яъни иймон келтирганларга қарата яна иймон келтиринг, дея буюрилиши, эй иймон келтирганлар, келтирган иймонингизда собитқадамлик билан бардавом бўлинглар маъносини англатади. Чунки ишонган нарсаси тўғрисида қатъи эътиқодда туриш иймон тақозосидир. Агар банда ушбу қатъи эътиқодига қарши боришни ният қилса, бу нияти қалбидаги тасдиқни йўққа чиқаради, тасдиқни йўққа чиқаришга рози бўлиш эса ўзининг куфрга кетишига рози бўлишдир. Куфрга рози бўлиш эса куфр бўлади. Шунинг учун билиб-билмасдан бундай ишга дучор бўлган кимса дарҳол калимаи шаҳодат қайтариб, тавбага шошилиши лозим бўлади.
Аммо ушбу масаланинг тескариси бундай эмас. Яъни кофир одам бир муддатдан сўнг мўмин бўламан, деб ният қилса, то иймон келтирмагунича куфрдан чиқмайди. Чунки воз кечиш ниятнинг ўзи билан ҳосил бўлади, иш-ҳаракат эса ниятнинг ўзи билан ҳосил бўлмайди. Бунинг мисоли муқимлик билан сафарга ўхшайди, мусофир киши муқимликни ният қилишнинг ўзи билан муқимга айланади, чунки муқимлик сафардан воз кечишдир. Воз кечиш ниятнинг ўзи билан ҳосил бўлади. Муқим киши эса ёлғиз ниятнинг ўзи билан мусофирга айланмайди, у яшаб турган жойидан ажралиб чиққанидан кейин мусофирга айланади. Чунки сафар иш-ҳаракатдир, иш-ҳаракат ёлғиз ниятнинг ўзи билан ҳосил бўлмайди. Ислом иш-ҳаракатдир, шунга кўра мусофир ниятнинг ўзи билан муқимга айланиб қолганидек, мусулмон киши ҳам куфрни ният қилишнинг ўзи билан кофирга айланади. Кофир эса, муқим киши сафарга чиқмагунича, ниятнинг ўзи билан мусофирга айланиб қолмаганидек, то иймонга иқрор бўлмагунича, мўминга айланмайди...”[2].
Бепарволикнинг аянчли оқибати баёни
47 - وَلَفْظُ الْكُفْرِ مِنْ غَيْرِ اعْتِقَادٍ بِطَوْعٍ رَدُّ دِيْنٍ بِاغْتِفَالِ
Маънолар таржимаси:
Эътиқод қилмасдан (бўлса-да) ўз ихтиёри билан куфр (сўз)ни талаффуз қилиш ғафлат билан динни рад этишдир.
Назмий баёни:
Эътиқодсиз ихтиёр-ла куфрни айтиш,
Демишлар: ғафлат-ла ҳақ диндан қайтиш.
Луғатлар изоҳи:
لَفْظُ – мубтадо. Лафз луғатда “чиқармоқ”, “талаффуз қилмоқ” каби маъноларни англатади. Истилоҳда икки хил таъриф берилган:
1. Инсон талаффуз қилган нарса;
2. Талаффуз қилган ё қилмаганидан қатъи назар унинг ҳукмидаги нарса.
الْكُفْرِ – музофун илайҳ.
مِنْ – “табйиния” (фарқлаш) маъносида келган жор ҳарфи.
غَيْرِ– сифат.
اعْتِقَادٍ – жор мажрур لَفْظُ га мутааллиқ.
بِ – “сабабия” маъносидаги жор ҳарфи.
طَوْعٍ – жор мажрур لَفْظُ га мутааллиқ. طَوْعٍ масдари луғатда ихтиёрий равишда бўйунсуниш маъносини ифодалаш учун ишлатилади.
رَدُّ – хабарликка кўра раф бўлиб турибди. Луғатда “қайтариш”, “инкор қилиш” маъноларини англатади.
دِيْنٍ – музофун илайҳ. Дин калимаси луғатда “тоат”, “мукофот” маъноларини англатади. Истилоҳда эса “ақл эгаларини Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам ҳузурларидаги нарсани қабул қилишга ундайдиган илоҳий қонун – дин деб аталади”.
Ислом дини ва Ислом миллати ўртасидаги фарқ қуйидагичадир:
– Унга итоат этилиш жиҳатидан дин деб номланади, яъни итоат этиладиган илоҳий ҳукмлар Ислом дини дейилади;
– Унга жамланиш жиҳатидан миллат деб номланади, яъни Ислом дини ҳукмларига итоат этувчилар Ислом миллати дейилади.
بِ – “мусоҳаба” (бирга бўлмоқ) маъносидаги жор ҳарфи.
اغْتِفَالِ – жор мажрур رَدُّ га мутааллиқ. اِغْتَفَلَ феъли ғофил ҳолатда эътиқод қилишга нисбатан ишлатилади.
Матн шарҳи:
Халқимизда “Ўйнаб гапирсанг ҳам ўйлаб гапир” деган ҳикматли сўз бор. Сўфи Оллоҳёр бобомиз тилга ўта эҳтиёт бўлиш лозимлиги ҳақида шундай насиҳат қилган:
Ёмон тил икки оламда зарардир,
Гоҳи исён, гоҳи хавфу хатардир.
* * *
Ёмон тил шумлиғи ки, жонга урғай,
Гоҳи жондин ўтиб иймонға урғай.
Яъни ёмон тил дунё-ю охиратда кишига зарар етказади. Унинг ёмонлиги гоҳида эгасининг бошига етса, гоҳида диндан чиқишига сабаб бўлади. Эътиқодга тааллуқли сўзларни яхши билмасдан гапириш мумкин эмаслигини ҳар бир мусулмон киши яхши англаши лозимдир. Ўший раҳматуллоҳи алайҳ ихтиёрий равишда куфр сўзини талаффуз қилиш диндан қайтиш эканини айтган. Ушбу баҳсга алоқадор масалалардан бири куфр калимасини мажбуран айтган кишининг иймони тўғрисидаги сўзлардир. Мажбурдан куфр калимасини айтган кишилар ҳақида турли хил қарашлар бор. Қалби иймонга тўлиқ бўлгани ҳолда, рўпарасидаги аниқ ўлимдан қутулиш учунгина ўзини иймондан қайтган қилиб кўрсатиш куфр бўлмаслиги ояти карима билан собит бўлган:
“Ким Аллоҳга иймон келтирганидан кейин (яна қайтиб) кофир бўлса (ҳолига вой!) Лекин кимнинг қалби иймон билан хотиржам ҳолда (куфр калимасини айтишга) мажбур қилинса, у мустаснодир. Аммо кимки кўнгилни куфрга очса, бас, у (каби)ларга Аллоҳ (томони)дан ғазаб ва улкан азоб бордир”[3].
Яъни кимки иймон келтирганидан сўнг куфр калимасини тилга олса, кимки куфрга рози бўлиб, унга кўксини очса, ундайларга жаҳаннамнинг қаттиқ азоби етади. Аммо қалби иймонга лимо-лим бўла туриб куфр калимасини айтишга мажбурланганларга бундай азоб бўлмайди. Муфассирлар ушбу ояти каримани Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу ҳақида нозил бўлган, – дейишган. Мушриклар у зотни тутиб азоблашганида у зот қаттиқ зўрланганидан улар хоҳлаётган нарсани мажбур ҳолатда айтиб қўйган. Шунда инсонлар: “Аммор кофир бўлди”, дейишган. Аммор розияллоҳу анҳунинг ўзлари ҳам Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ёнларига йиғлаб келганда, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга: “Қалбингни қандай ҳис қиляпсан, деганлар. У иймонга лимо-лимлигини айтган. Шунда Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам унга: “Агар улар қайтарсалар, сен ҳам қайтаргин”, – деганлар.
Шу ўринда улуғ саҳобалардан бири бўлган Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳунинг таржимаи ҳоли билан танишиб чиқиш фойдадан холи бўлмайди.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳунинг таржимаи ҳоли
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу Арабистон яриморолидаги Тиҳома номли жойда ҳижратдан 54 ёки 57 йил олдин туғилган. Насаблари Аммор ибн Ёсир ибн Омир ибн Молик ибн Кинона ибн Қайс бўлган.
Бу зот Исломни энг аввал қабул қилганлардан бири бўлиб дастлаб Исломга кирганларнинг еттинчиси ҳисобланади.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу Набий соллаллоҳу алайҳи васалламнинг энг яқин саҳобаларидан бўлган. Уҳуд, Аҳзоб, Хайбар, Макка фатҳи ва Ҳунайн ғазотларида иштирок этган.
Отаси Ёсир Ямандан Маккага иш билан келиб шу ерда қолиб кетади. Абу Ҳузайфа ибн Муғийра Махзумийнинг чўриси Сумайяга уйланади ва ундан Аммор розияллоҳу анҳу туғилади.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу узун бўйли, кенг елкали киши бўлган.
Онаси Сумайя бинти Хоййат Исломдаги энг аввал шаҳид бўлган аёл ҳисобланади.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу “Дорул Арқам”да Исломни қабул қилган. Бу зот Исломга кирганидан сўнг отаси Ёсир, онаси Сумайя ва укаси Абдуллоҳлар ҳам мусулмон бўлганлар. Бу оила Исломни қабул қилганлари сабабли Қурайш мушриклари томонидан жуда қаттиқ қийноқларга солинган. Қурайшлик зодагонлар бу оилани қийнаш билан бошқа янги мусулмон бўлганларни ҳам қўрқитиб қўйишмоқчи бўлишган. Махзумийларнинг Ёсир розияллоҳу анҳунинг оиласига қилган қийноқлари ҳақида турли ривоятлар келган. Ҳатто Абу Жаҳл Исломдан қайтишдан бош тортгани учун Сумайяга найза санчади. Ёсирни ҳам ўлдирадилар. Шунга кўра Аммор розияллоҳу анҳунинг ота-онаси Исломдаги дастлабки шаҳидлардан бўлганлар. Уларнинг Аммор розияллоҳу анҳуга қилаётган қийноқлари шу даражага етганки, у қийноқнинг зўридан нима деётганини идрок қила олмайдиган даражага етган. Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам бу оила ҳақида “Сабр қилинглар, Ёсир оиласи, сизларга жаннат ваъда қилинган”, – деганлар. Мазкур қийноқлардан қолган оловнинг излари Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳунинг юзларида умрининг охиригача билиниб турган. Бу зот ҳақида қуйидаги оят нозил бўлган:
“Ким иймондан сўнг Аллоҳга куфр келтирса, – қалби иймон ила ором топа туриб зўрланганлар бундан мустасно – ким кўксини куфрга очса, бас, уларга Аллоҳдан ғазаб бор. Уларга улкан азоб бор”[4].
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу икки марта ҳижрат қилган. Қибла ўзгартирилишдан олдин намозни Байтул мақдисга қараб ўқиган саҳобалардан бири бўлган.
Бадр, Уҳуд ғазотларида қўшиннинг олдинги сафида туриб жанг қилган. “Байъатур ризвон”да ҳам қатнашган. Ямома ғазотида қулоқлари кесилиб кетган.
Кейинчалик Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу бу зотни Куфага волий қилиб тайинлаган.
Расулуллоҳ соллалоҳу алайҳи васалламнинг Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу ҳақларида айтган айрим сўзлари:
– “Аммор бошидан оёғигача иймон билан тўлдирилган, иймон унинг гўшти ва қонларига аралашиб кетган”;
– “Жаннат уч кишига муштоқдир: Алига, Амморга ва Салмонга”;
– “Сумайянинг ўғли икки иш ўртасидан албатта тўғрироғини ихтиёр қилади, шунинг учун унинг изидан юринглар”.
Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам вафот этганларидан сўнг доимо Али ибн Аби Толиб розияллоҳу анҳунинг ёнларида бўлган.
Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу ҳижрий 37 йилда Сиффин жангида Али розияллоҳу анҳунинг қўшини сафида жангга кирган ва Муовия ибн Абу Суфён розияллоҳу анҳунинг қўмондонларидан бири бўлган Абу Ғония Жуҳаний томонидан шаҳид этилган.
Сиффин жангида тўқсон ёшдан ошган Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳунинг ўлдирилишлари кўплаб мусулмонларнинг ҳақиқатни англаб етишларига ва Али розияллоҳу анҳунинг ёнларига қайтишларига сабаб бўлган. Чунки жангда қатнашганлар Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг Аммор ибн Ёсир розияллоҳу анҳу ҳақида “Амморни ўлдирадиган боғий гуруҳнинг ҳолига вой, бу уларни жаннатга чақиради, улар эса уни дўзахга чақиришади”, деган сўзларини билар эдилар. Али розияллоҳу анҳу бу зотнинг жасадларини кўтариб олиб чиқади ва кўпчилик жамоат билан жанозасини ўқиб, кийимлари билан дафн қиладилар.
Аллоҳ таоло бу зотни Ўз раҳматига олиб ётган жойларини жаннат боғларидан қилган бўлсин.
Куфрга мажбурланиш ҳақида сўз кетар экан, мажбурлаш даражалари ва мажбурланган кишининг ҳолатлари борасидаги баҳсларни ўрганиб чиқиш зарур бўлади. “Фатовои Қозихон” китобида “Мажбурланган кишига рухсат берилган ва ман этилган ишлар” мавзусида мажбурланган кишиларнинг ҳолатлари ҳақида батафсил маълумотлар берилган.
Мажбурланган кишига рухсат берилган ва ман этилган ишлар
“Мажбурланган кишига рухсат берилган ва ман этилган ишлар тўрт қисмдир:
1. Мажбур қилинган амалдан бош тортишдан кўра уни бажариш тўғрироқ ҳисобланадиган, бош тортиш сабабли гуноҳкорга айланадиган ишлар;
Масалан, ўлимтик ейишга ё шу каби бирор ҳаром нарсани истеъмол қилишга мажбур қилиниб, агар буюрилган нарсани бажармаса, ўлдирилиши, ё қўли кесиб олиниши, ёки юз қамчи урилиши билдирилса, мажбурланган ишни қилиб ўзини талофатдан қутқариб қолиши тўғрироқ бўлади. Агар мажбурланган ушбу ишни бажармаса ҳалок бўлиши аниқлигини била туриб, бош тортса гуноҳкор бўлади. Аммо билмаса гуноҳкор бўлмайди.
2. Мажбур қилинган амалдан бош тортиш тўғрироқ бўлган, қилмаслик туфайли савобга эга бўладиган, аммо қилиш сабабли гуноҳкор ҳам бўлмайдиган ишлар;
Масалан, Аллоҳ таолога куфр келтиришга мажбур қилиниб, агар куфр келтирмаса ўлдирилиши ё бирор аъзосига талофат етказилиши билдирилса, тил учида айтиб ҳалокатдан қутулиб қолишга рухсат борлигини билса ҳам, бу ишни ўзига эп кўрмасдан бош тортса, савобга эга бўлади. Шунингдек, қутулиб қолиш учун тил учида айтса ҳам гуноҳкор бўлмайди. Аммо ўлдириш ё бирор аъзосига талофат етказиш эмас, кишанлаб қўйиш ё қамаб қўйиш билдирилганда агарчи қалби иймонга лимо-лим бўлиб турган бўлса-да, тил учида ҳам куфр келтириш мумкин эмас.
3. Мажбур қилинган амалдан бош тортиш туфайли савобга эга бўладиган, уни бажариш сабабли гуноҳкор бўладиган ишлар;
Масалан, мусулмон кишини ўлдиришга ё зино қилишга мажбур қилиниб, агар бажармаса ўлдирилиши билдирилса, жонини берса ҳам бу ишдан ҳазар қилиши туфайли савобга эга бўлади, жонини қутқариш учун шу ишни қилиб қўйса, гуноҳкор бўлади.
4. Мажбурланган ишни қилиш ва қилмаслик баробар бўлган ишлар.
Масалан, бошқанинг молига талофат етказишга мажбурланса, бундай ҳолатда иккала тарафи ҳам баробар бўлиб қолади.
Баён қилинганларнинг барчасида мажбурланаётган киши билдирилаётган нарсанинг қўрқитиш ва пўписа учун айтилмаётганига, амалга ошиши аниқ эканига ишонсагина, мажбурланган ҳукмида бўлади, акс ҳолда бу ҳукмда бўлмайди”[5].
Кейинги мавзулар:
Мастнинг гапи ҳақида;
Номавжуднинг “шай” эмаслиги баёни.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 