12 Май, 2025, 14 Зулқаъда, 1446
12 Май, 2025, 14 Зулқаъда, 1446
Ислом дини инсонларга илми орқали ўрнак бўлишга чақиради. Комилликка олиб борувчи илмни ўрганиб, уни амали ила фазлатли қилиш улуғлар йўлидир. “Олимнинг сиёҳи ғозийнинг қонидан афзалдир”, деган ҳикмат бор.
Али розияллоҳу анҳу айтадилар: «Илм мол-дунёдан яхшидир. Илм сени қўриқлайди. Мол-дунёни эса сен қўриқлайсан. Илм – ҳукм қилувчидир, молнинг устидан эса ҳукм қилинади. Мол йиғувчилар ўтиб кетдилар. Илм тўплагувчилар эса боқий қоладилар. Ўзлари орамизда йўқ бўлсалар-да, шахслари қалбларда мавжуддир». (Адабу дунё вад-дин).
Ибн Масъуд разияллоҳу анҳу талаба ёшларни кўрганда бундай дер эканлар: «Марҳабо, эй ҳикмат булоқлари, зулмат чироқлари, кийими эски-ю қалби янгилар, уйларнинг маҳбуслари ва ҳар бир қабиланинг райҳонлари». («Жомеу баёнил илми ва фазлиҳ») Яъни илм талаби билан машғул бўлиш, дарс ва мубоҳаса учун уйда ўтириш уларнинг энг асосий сифатларидандир. Илм излаш янги кийимларни кийишдан, тенгдошлари каби кўчаларда сайр-саёҳат қилишдан уларни тўсиб туради.
Муоз ибн Жабал розияллоҳу анҳу айтадилар: «Илм ўқинглар, зеро уни Аллоҳ учун ўрганиш қўрқувни пайдо қилади. Илм талаб қилиш – ибодат, уни ёдлаш тасбеҳ, у ҳақда баҳс қилиш жиҳоддир. Уни билмаган кишига ўргатиш садақа, эгаларига сарфлаш Аллоҳга яқин бўлишдир. У ҳалол билан ҳаромни ажратувчи белги ва жаннат аҳли йўлларини ёритувчи маёқдир. Илм ёлғизликда улфат, ғарибликда ҳамроҳ, холи қолганда суҳбатдош, шодонлик ва хафаликда йўл кўрсатувчи, душманга қарши қурол, дўстлар ўртасида зийнатдир. Аллоҳ илм сабабли баъзи қавмларни юксакларга кўтариб, уларни яхшиликда йулбошчи ва пешво қилиб қўяди. Илм туфайли уларнинг изларидан юрадилар, амалларига эргашадилар ва фикрларини қабул қиладилар. Малоикалар улар билан дўстлашишни хоҳлайдилар, қанотлари билан уларни сийпалайдилар. Улар учун барча ҳўлу қуруқ, денгизнинг катта балиқлари-ю майда ҳашоратлари, қуруқликдаги йиртиқичлару чорва ҳайвонларнинг барча-барчаси истиғфор айтади. Илм қалбларга ҳаёт бериб, жаҳолатдан қутқаради, кўзларга нур бериб, зулматдан қутқаради. Банда илм туфайли солиҳлар даражасига, дунё ва охиратдаги олий мартабага етиб олади. Илм борасида фикр юритиш рўзага тенгдир. Уни дарс қилиб ўрганиш қиёми лайл билан баробардир. У билан қариндошлик риштаси боғланади. У туфайли ҳалол ҳаромдан ажралади. Илм амалнинг имоми, амал эса унинг эргашувчисидир. У бахтли кишиларга берилади. Бахтсизлар эса ундан маҳрум этилади». («Мифтоҳу дорис-саодат» китобидан).
Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу бундай дедилар: «Бир киши Тиҳома тоғларича гуноҳ билан уйидан чиқади. Илмга қулоқ солса, унда қўрқув пайдо бўлади ва гуноҳидан қайтиб, тавба қилади. Натижада биронта гуноҳсиз уйига қайтиб келади. Бас, уламолар мажлисидан ажралманглар». («Мифтоҳу дорис-саода»).
Умар розияллоҳу анҳу яна дедилар: «Эй, инсонлар, илмни маҳкам ушланглар. Зеро, Аллоҳ субҳанаҳунинг яхши кўрадиган ридоси бор. Ким илмнинг бир бобини ўрганса, Аллоҳ унга ўз ридосини кийдиради. Агар у гуноҳ қилса, то вафот этгунича ундан ридосини олиб қўймаслик учун ундан ғазабини тияди».(«ўша манба»).
Абу Дардо розияллоҳу анҳу айтадилар: «Бир масалани ўрганишим менга кечаси билан намоз ўқишимдан яхшироқдир». («ўша манба»).
Ҳасан Басрий айтадилар: «Илмнинг биронта бобини ўрганиб, сўнг уни бир мусулмонга ўргатишим менга дунёнинг ҳаммаси Аллоҳ йўлида меники бўлишидан яхшироқдир» (Ал-мажмуъ,шарҳу муҳаззаб). Имом Шофеий раҳматуллоҳи алайҳ айтадилар: «Фарз ибодатларидан кейин илм талаб қилишдан афзалроқ нарса йўқ».
Имом Аҳмад ва Ибн Абдул Барр ривоят қилади: “Умар розияллоҳу анҳу: «Илмни ўрганинглар ва ўргатинглар. Унинг учун виқор ва сокинликни ҳам ўрганинглар. Ўзингиз таълим олган ва таълим берган кишига тавозели бўлинг. Уламонинг жаббори бўлманг. Жаҳлингиз илмингиз ила қоим бўлмайди», деди».
Ибн Абдул Барр Ҳилол ал-Варроқдан ривоят қилади:
«Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу:
«Огоҳ бўлинглар! Энг содиқ гап Аллоҳнинг каломидир. Энг гўзал ҳидоят Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг ҳидоятидир. Ишларнинг энг ёмони янги пайдо қилинганидир.
Огоҳ бўлинг! Илм одамларга уларнинг акобирларидан келса, улар яхшиликда бардавом бўлур», дер эдилар».
Табароний Ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилади:
«Умар ибн Хаттоб розияллоҳу анҳу Жобияда хутба қилиб:
«Эй одамлар! Ким Қуръондан сўрамоқчи бўлса, Убай ибн Каъб розияллоҳу анҳунинг олдига келсин. Ким меросдан сўрамоқчи бўлса, Зайд ибн Собит розияллоҳу анҳунинг олдига келсин. Ким фиқҳдан сўрамоқчи бўлса, Муоз ибн Жабал розияллоҳу анҳунинг олдига келсин. Ким мол-дунёдан сўрамоқчи бўлса, менинг олдимга келсин. Аллоҳ мени унга волий ва тақсимловчи қилди», деди».
Ҳазрати Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳу илм тўғрисида шундай марҳамат қиладилар: «Илм молдан яхшидир, чунки илм сени қўриқлайди, сен эса молни қўриқлайсан. Илм ҳокимдир, мол эса маҳкум. Нафақа қилиш билан мол камаяди, илм эса, ўргатиш билан зиёда бўлади».
Ҳазрати Али розияллоҳу анҳу ривоят қиладилар: «Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам шундай дедилар: «Илм хазинадир, унинг калити эса савол. Огоҳ бўлинглар! Сўранглар, чунки бу билан тўрт киши савобга эришади: сўровчи, олим, тингловчи ва уларни севувчи» (Абу Наъим).Абу Асвад розияллоҳу анҳу дейдилар: «Илмдан азизроқ нарса йўқ. Подшоҳлар инсонлар устидан ҳукм қилади, уламолар эса подшоҳлар устидан ҳукм қилади».
Ибн Аббос розияллоҳу анҳу дедилар: «Сулаймон ибн Довуд алайҳиссаломга илм, мол ва подшоликдан бирини танлаш ихтиёри берилди. У зот илмни ихтиёр қилдилар. Натижада унга мол билан подшоҳлик ҳам қўшиб берилди».
Ибн Аббос розияллоҳу анҳу дедилар: «Толибликда хокисор бўлдим, матлубликда эса азиз бўлдим».
Ато розияллоҳу анҳу айтдилар: «Бир илм мажлиси 70 та беҳуда мажлисга каффорот бўлади».
Имом Шофеъий розиялоҳу анҳу айтадилар: «Талаби илм нафл намозларидан афзалдир».
Ибн Муборакдан сўрадилар: «Инсонлар кимдир?» «Уламолар», деди. «Подшолар ким?» «Тақводорлар», деди. «Дўзахийлар ким? «Дин сабабли дунёни ейдиган одамлар», деди. Демак, том маънодаги инсон бўлиш учун соҳиби илм бўлиш лозим. Чунки, инсонларни ҳайвондан ажратиб турадиган хусусият илмдир. Зеро, инсон нима билан шарафли бўлса, ўша нарса билангина инсон ҳисобланади.
Инсондаги бу шараф унинг жисмоний қувватининг натижаси эмас, чунки туя ундан кўра қувватлироқдир, катталик билан ҳам эмас, фил ундан кўра каттароқ, шижоат билан ҳам эмас, чунки йиртқич ҳайвон ундан-да шижоатлироқ, кўп ейиш билан ҳам эмас, ҳўкиз ундан кўра кўпроқ ейди. Демак, инсон фақат илм билан шарафланади.
Фахрул Мусулий розияллоҳу анҳу шогирдларидан шундай деб сўрадилар: «Агар бемор таом, шароб ва дори истеъмол қилмаса, ўладими?» «Ўлади», дейишди. «Қалб ҳам шундай, агар уч кун илм ва ҳикматдан ман этсангиз, у ҳам ўлади», дедилар.
Нақадар тўғри сўз. Қалбнинг озиғи илм ва ҳикматдир, қалб шу иккаласи билан тирикдир, худди жасаднинг озуқаси таом бўлганидек.
Илмнинг ниҳояси йўқ. Шунингдек, барча илмлар фазилатли, қимматли, шарафли бўлиб, ҳар илмнинг ўзига хос бир фазилати бор. Бир шахснинг барча илмларни ўзида мужассам эта олиши имкон доирасидан ташқаридадир.
«Агар биз илмни ниҳоясига етмоқ учун ўргансак, ноқислик қилган бўламиз. Балки биз илмни, ҳар куни нодонлигимизни камайтирмоқ ва билимимизни оширмоқ учун ўрганамиз», дейди Мовардий.
Баъзи олимлар айтади: «Илмга шўнғиган киши денгизга шўнғиган ғаввос кабидир: на бирор ерни кўрур, на денгизнинг кенглигини ва узунлигини сезур».
Ибн Маъсуд розияллоҳу анҳу дедилар: «Илм кўтарилиб кетмасдан олдин уни маҳкам тутинглар, унинг кўгарилиши эса ровийларнинг кўтарилиши биландир. Нафсим қўлида бўлган зотга қасамки, албатга, Аллоҳнинг йўлида шаҳид бўлганлар қиёмат кунида уламоларнинг мартабаларини кўриб, улардан бўлиб тирилмоқни ҳавас қиладилар. Чунки ҳеч ким олим бўлиб туғилмайди, балки илм таълим олиш билан ҳосил бўлади».
Олимнинг сиёҳи ғозийнинг қонидан афзал.
Ибн Аббос розияллоҳу анҳу: «Туннинг баъзисида илм, музокора қилмоғим бутун тун бўйи ибодат қилмоғимдан севимлироқдир», дедилар.
Луқмони ҳаким ўғлига шундай васият қилганлар: «Эй ўғилчам, уламолар билан бирга бўлгин, улар билан мажлисларда тиззама-тизза ўтиргин, чунки Аллоҳ таоло гўёки осмон сувлари билан ерни тирилтирганидек. ҳикмат нури билан қалбни тирилтиради, Эй ўғилчам, намозни тўкис адо эт, яхшиликка буюр ва ёмонликдан қайтар ҳамда ўзингга етган балоларга сабр қил. Албатта, мана шулар ишларнинг мақсадга мувофиғидир. Агар дунё молини ирода этсанг, у билан шуғуллан! Агар охират қайғусин ирода этсанг, зуҳду тақво билан шуғуллан! Агар ҳар иккаласин ирода этсанг, илм билан шуғуллан! Чунки илм дунё иззати ва охират шарафидир».
Имом Зуҳрий раҳматуллоҳи алайҳ айтадилар: «Илм зикрдир ва уни зикр қилгувчиларгина севадилар».
Имом Ғаззолий раҳматуллоҳи алайҳ дейдилар: «Илм фикрнинг хос мевасидир. Агар қалбда илм ҳосил бўлса, унинг ҳолати ўзгаради. Бас, амал ҳолатга, ҳолат илмга, илм фикрга тобедур».
Суфёни Саврий ривоят қиладилар: «Асқалоний бир шаҳарга келиб, у ерда анча вақт ушланиб қолди, сўнгра: «Мен бу шаҳардан чиқиб кетаман, бу ерда илм ўлар экан», деди». Асқалонийнинг бундай дейишлари сабаби таълим ва унинг фазилатини буюк санагани ва унга бўлган рағбати ҳамда муҳаббатининг беқиёслиги туфайли эди. Чунки қаерда таълим бўлмаса, ўша ерда илм ўлади.
Ато ривоят қиладилар: «Бир куни Саид ибн Мусаййабнинг олдига кирсам, йиғлаб ўтирибди. «Нима учун йиғлаяпсиз?» деб сўрасам, «Ҳеч ким мендан бирор нарса сўрамай қўйди», деб жавоб берди».
Ҳасан розияллоҳу анҳу айтадилар: «Агар уламолар бўлмаганида, одамлар ҳайвонларга ўхшаб кетар эди. Чунки уламолар таълим бериш билан инсонларни ҳайвонлик ҳаддидан чиқариб, инсонлик ҳаддига киргизадилар.
Яҳё ибн Маоз розияллоҳу анҳу дедилар: «Уламолар Муҳаммад алайҳиссалом умматига ота-оналаридан кўра меҳрибонроқдир. Чунки уларнинг ота-оналари, уларни дунё оловидан сақлайдилар, уламолар эса уларни охиратнинг оловидан асраб қоладилар».
Илм кўзи ожизлар учун қалбнинг ҳаёти, зулматда кўзнинг нуридир. Заифликда банданинг қувватидир. У билан банда аброрлар манзилига ва олий даражаларга эришади. Илм билан фикр қилмоқ рўзага баробардир. Илм дарси эса кечалари қилинган ибодатга тенг. Илм воситасида тақво қилинади, у билан қариндошлик ришталари мустаҳкамланади, у билан ҳалол ва ҳаромлар билинади. У имомдир, амал эса унга тобе. Бахтли инсонлар унга эришадилар, бадбахтлар эса ундан маҳрум бўладилар.
Инсон бир нарсани талаб қилар экан, албатга, унинг фазилатини билмоғи шарт, акс ҳолда ундан кўзланган мақсад рўёбга чиқмайди.
Юқорида илмнинг фазилатлари ҳақида келтирилган сўз жавоҳирлари ҳам Аллоҳ таоло Одам болаларига берган неъматнинг нечоғлик улуғлигини билдириш учундир.
Демак, биз улуғ мақом ва мартабаларнинг талабгори бўлсак ва маърифатли бўлиб қалб кўзгусини тиниқлаштирмоқчи бўлсак ушбу маълумотларга амал қилмоғимиз зарур.
Тошкент ислом институти “Ижтимоий фанлар” кабинети мудири
Урол Назар Мустафо тайёрлади
Бисмиллаҳир Роҳманир Роҳийм
Бугунги кунда кўплаб мусулмон юртларида жамият ичида тафриқа ва фитналар келиб чиқишига сабаб бўлаётган жиддий муаммолардан бири – такфир, яъни мусулмонларни “кофир” деб фатво чиқаришнинг кўпайганлигидир. Бу масала кейин пайдо бўлган масалалардан ҳисобланади. Зеро, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васалламнинг замонларида бирор кишини кофир деб ҳукм чиқарилгани ҳеч кимга маълум эмас. Бу мавзу жуда нозик ва ўта хатарли масала бўлиб, мавзуни яхши англаш учун аввало куфрнинг маъноси ва таърифини тушуниб олиш лозим.
Куфр тушунчаси ва унинг таърифи
“Куфр” имоннинг зидди бўлиб, у луғатда “беркитиш” ва “ёпиш” маъносини англатади. Ибн Форис шундай дейди: “Куфр – иймоннинг зиддидир. У ҳақиқатни ёпиш ва беркитиш маъносида ишлатилади”. (Мaқoйис aл-луға, 5/191). Уламолар куфрни таърифлашда турли ибораларни айтиб ўтганлар, жумладан Ибн Ҳазм раҳимаҳуллоҳ шундай дейди: “Куфр – Аллоҳнинг Роб эканлигини инкор қилиш, Қуръонда нубуввати тасдиқланган бирор пайғамбарнинг пайғамбарлигини инкор қилиш ёки Пайғамбаримиз Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васаллам келтирган, бутун умматнинг иттифоқи билан саҳиҳ экани маълум бўлган нарсани инкор қилишдир. Шунингдек, бирор амални бажариш куфр экани далиллар билан тасдиқланган бўлса, шу амални бажариш ҳам куфр ҳисобланади” (Ал-Фасл фил-милал вал-аҳво ван-ниҳал, 3/118).
“Ал-Мавсуатул-Фиқҳия”да шундай дейилган: "Шариатда куфр – Муҳаммад соллаллоҳу алайҳи васалламнинг динидан экани аниқ ва зарурий равишда маълум бўлган нарсани инкор этишдир. Масалан, Аллоҳнинг борлигини, Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васалламнинг пайғамбарлигини ёки зинонинг ҳаромлигини инкор қилиш шу жумладандир" (Ал-Мавсуатул-Фиқҳия. 15/34)
Такфирнинг тарихий илдизлари
Энди бу масаланинг тарихига назар ташласак, мусулмонларни кофирга чиқаришга биринчи бўлиб журъат қилганлар “хаворижлар” фирқаси ҳисобланади. Улар “Мўмин киши гуноҳ иш қилса, кофирга айланади”, “Ёмон амал қилган мусулмон Исломдан чиқади”, деб ҳисоблаганлар. Хўш, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи васаллам томонларидан “жаҳаннам итлари” деб номланган, мусулмонларни кофирга чиқариб, уларнинг қонини ҳалол санайдиган бу тоифа қаердан келиб чиққан? Бу борада Ҳофиз Ибн Ҳажар Асқалоний раҳимаҳуллоҳ ўзларининг “Талхис ал-Хобир” асарларида қисқача тўхаталиб, шундай деганлар: Аслида хавориж сўзи “хуруж”, яъни “қарши чиқиш” сўзидан олинган бўлиб, улар Ҳазрати Али ибн Абу Толиб розияллоҳу анҳуга қарши чиққанликлари учун шу ном билан аталган эдилар. Улар аввалига Ҳазрати Али розияллоҳу анҳунинг тарафида эдилар ва Ҳазрати Али розияллоҳу анҳу билан бирга Жамал ва Сиффин жангларида иштирок этишган эди. Сиффин жангининг ниҳоясида шом аҳли мағлубият яқинлигини сезгач мусҳафларни найзаларга илиб, қарши томонни Аллоҳнинг китобини орада ҳакам қилишга чақиришни маслаҳат беришди. Ҳазрати Али розияллоҳу анҳу аввалига бу фикрни унчалик маъқул кўрмадилар. Лекин У зотнинг сафдошлари орасида Аллоҳнинг китобини ҳакам қилишга рози бўлганлар кўпчилик эди. Натижада, Ҳазрати Али розияллоҳу анҳунинг мусулмонлар қонини тўкмаслик ҳақидаги истаклари устун келиб, ҳакамликка рози бўлдилар. Аммо хаворижлар кейинроқ бу қарорни инкор қилдилар ва: “Ҳакамликни қабул қилиб, хато қилибмиз! Энди хатони тузатишимиз керак! Аллоҳнинг ҳукмидан бошқа ҳукм йўқ! деб бақира бошладилар”. Улар Ҳазрати Али розияллоҳу анҳу ва ҳакамликка рози бўлганларнинг барчасини кофир деб “фатво” чиқардилар ва фақат тавба қилиб, уларга қўшилганларни имонда қолган деб ҳисобладилар. Ҳаттоки бу гумроҳлар, Расулуллоҳ соллаллоҳу алайҳи ва салламдан жаннат башоратини эшитган Ҳазрати Алидек зотга: “Сен ўзингни кофир деб тан ол, сўнгра тавба қил, ана шунда биз сенга итоат қиламиз”, дейишгача бордилар. Албатта, Али розияллоҳу анҳу бунга рози бўлмадилар. Шундан сўнг хаворижлар У зотга қарши чиқиб, уруш очдилар (Талхис ал-Хобир, 6/2709).
Бора-бора хаворижарнинг қиладиган иши мусулмонларни кофирга чиқаришдан бошқа бўлмай қолди. Уларнинг бу ашаддий мавқифлари қирғинбарот урушларга, мусулмонларнинг беҳисоб қонлари тўкилишига олиб келди. Энг ёмони, ақида бобида кераксиз ихтилофлар авж олди. Натижада ақида пойдевори дарз кетди. Фақат Аҳли сунна вал жамоа мазҳаби уламолари жасорати ва улкан меҳнати эвазига бу дарз қайтадан тўғриланди.
Такфирнинг хатарлари
Бировни кофир дейиш осон иш эмас. Чунки бу ишнинг орқасидан келиб чиқадиган ҳукмлар ҳам ўта хатарлидир. Бу ишнинг жуда нозик ва ўта хатарли эканини тушуниш учун қуйида Қуръон ва Суннат ҳамда уламоларимизнинг сўзларидан бир қанча далилларни келтириб ўтамиз. Аллоҳ таоло айтади:
يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا إِذَا ضَرَبْتُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَتَبَيَّنُوا وَلَا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقَى إِلَيْكُمُ السَّلَامَ لَسْتَ مُؤْمِنًا
“Эй иймон келтирганлар! Аллоҳ йўлида жиҳодга чиқсангиз, аниқлаб олинглар ва сизга салом берган кимсага, мўмин эмассан, деманглар” (Нисо сураси, 94-оят).
Ушбу ояти кариманинг нозил бўлиш сабаби ҳақида Имом Аҳмад раҳимаҳуллоҳ, ҳазрати Абдуллоҳ ибн Аббос розияллоҳу анҳудан ривоят қилган ҳадисда қуйидагилар айтилади: “Бану Салим қабиласидан бир одам бир гуруҳ саҳобанинг олдидан қўйларини боқиб ўтиб қолди ва уларга салом берди. Саҳобалар: “Биздан қўрққанидан салом берди, бўлмаса, бермас эди”, дедилар-да, уни ўлдириб, қўйларини Набий соллаллоҳу алайҳи ва саллам ҳузурларига ҳайдаб бордилар. Шунда Аллоҳ таоло: “Сизга салом берган кимсага, мўмин эмассан, деманглар”, оятини нозил қилди. (Тафсир Ибн Касир, 2/337). Аллоҳ таоло ушбу оятда мусулмонларни шошқалоқлик билан бировни имонсиз деб ҳукм қилишдан қайтармоқда, Зеро бировнинг қалбида имон бор йўқлигини фақат Аллоҳ таологина билади. Шунинг учун ҳар қандай шубҳа ёки тахмин асосида инсонни мўминликдан чиқариш, унга душманларча муносабатда бўлиш мутлақо нотўғри ва ҳаромдир.
Пайғамбаримиз сoллаллоҳу алайҳи васаллам ҳам мусулмонни кофирга чиқариш хатарини бир қанча ҳадисларида баён қилганлар. Жумладан: Расулуллоҳ саллаллоҳу алайҳи васаллам шундай деганлар:
عَنِ ابْنِ عُمَرَ، أَنَّ النَّبِيَّ ﷺ قَالَ: «إِذَا كَفَّرَ الرَّجُلُ أَخَاهُ فَقَدْ بَاءَ بِها أَحَدُهُمَا.
Ибн Умар розияллоҳу анҳумодан ривоят қилинади. Набий соллаллоҳу алайҳи васаллам: “Киши биродарини кофирга чиқарса, албатта, иккисидан бири куфрга дучор бўлади”, дедилар (Саҳиҳи Муслим, 123-ҳадис).
Яъни, ким, мўмин биродарини кофир дейиш мумкин, деган эътиқодда кофир деса, ўзи кофир бўлади. Чунки ҳалолни ҳаром деб билиш куфр бўлади. Бу ҳолатда кимнингдир иймонига, шаҳодатига ҳамла қилиб, уни кофирга чиқармоқда. Натижада унинг ўзи кофир бўлади. Иккинчи фикр шуки: Бировни “Эй кофир”, дейиш кишини куфрга олиб боради. Яъни бундай дейишда кофир бўлиб қолиш хавфи бор. Бу инсон бугун кофир бўлмаса-да, бора-бора бир кун диндан чиқиб қолади (Шарҳи Нававий 2/50).
Шундай экан, бировни кофир дейишдан олдин бу гап ўзига қайтиши мумкинлигини яхшилаб ўйлаб қўйиш керак бўлади.
Анас розияллоҳу анҳудан ривоят қилинган ҳадисда Пайғамбаримиз соллаллоҳу алайҳи васаллам бундай деганар:
عَنْ أَنَسِ، عَنِ النَّبِيِّ ﷺ قَالَ: «ثَلَاثٌ مِنْ أَصْل الْإِيمَانِ: الْكَفُّ عَمَّنْ قَالَ لَا إِلَهَ إِلَّا الله ، وَلَا نُكَفِّرُهُ بذَنْبٍ، َلَا تُخْرِجُهُ مِنَ الْإِسْلَامِ بِعَمَل
Уч нарса иймоннинг аслидир: “Лаа илаҳа иллаллоҳу” деган кимсага тегмаслик; гуноҳи туфайли уни кофирга чиқармаймиз; амали туфайли уни Исломдан чиқармаймиз” (Абу Довуд ривояти 2532-ҳадис). Яъни калимаи шаҳодатни айтиб, ўзининг мусулмонлигини билдириб турган кишига тегмаслик, унинг жонига, молига зарар етказмаслик зарур. “Лаа илаҳа иллаллоҳу”ни айтиб, зоҳирида мусулмон бўлиб кўринган одамни қилган гуноҳ иши туфайли кофирга чиқармаймиз. У кофир эмас, нари борса осий мўмин бўлади. Калимаи тавҳидни айтиб, Исломни зоҳиридан кўрсатиб турган одамни амали туфайли Ислом миллатидан чиқармаймиз. Бундай одамларга амалига яраша тайин қилинган шаръий жазо берилади. Эътиқоди бузилмаса, Исломдан чиққан ҳисобланмайди. Умумий қоида мана шу!
Такфирга шошилмаслик борасида уламоларнинг сўзлари
Аҳли сунна вал-жамоа уламолари мусулмонни куфрда айблаш масаласида ниҳоятда эҳтиёт бўлишга буюрганлар. Буюк муҳаддис ва фақиҳ Абу Жаъфар Таҳовий раҳимаҳуллоҳ ўзининг Ал-Ақида ат-Таҳовия асарида бундай деганлар: “Қибла аҳлларининг биронтасини гуноҳи сабабли, модомики уни ҳалол санамас экан, кофирга чиқармаймиз” (Ал-Ақида ат-Таҳовия). Бу эса шуни англатадики, агар бир мусулмон гуноҳга қўл ургани билан уни ҳалол деб билмаса, у ҳануз Ислом доирасида қолади. Зеро, гуноҳ бошқа, куфр бошқа.
Мулла Али Қорий раҳимаҳуллоҳ ҳам бу борада машҳур ҳанафий олими Ибн Нужайм раҳимаҳуллоҳнинг сўзларини келтирадилар: “Агар мусулмонни кофир дейишга далолат қиладиган тўқсон тўққизта далил бўлса-ю, мусулмон деб билишга далолат қилувчи биргина далил бўлса, муфтий ва қозилар учун ўша битта далилни олиш лозим бўлади” (Шарҳ аш-Шифа).
Бу сўзлар мусулмонни осонликча такфир қилиш нақадар катта хатарларга олиб боришини очиқ-ойдин кўрсатмоқда. Ислом шариатида кишининг имонидан чиқиши фақат аниқ ва қатъий далилларга таяниши лозим. Гумон ёки нотўғри талқин асосида бировни кофирга чиқариш жамиятни улкан фитна сари етаклайди. Шу боис, мўмин киши доимо ўз биродари ҳақида яхши гумонда бўлиши лозимдир.
Бугунги кунда такфир муаммоси
Юқоридаги далиллар ва тарихий мисоллар такфир масаласининг нақадар нозик ва хатарли эканини таъкидлайди. Афсусуки, бугунги кунда такфир масаласи яна долзарб муаммолардан бирига айланиб, баъзи гуруҳлар томонидан нотўғри талқин қилинмоқда. Айрим экстремистик ҳаракатлар ва радикал оқимлар мусулмонларни осонгина кофирликда айблаб, жамиятда бўлиниш ва фитнага сабаб бўляпти. Уларнинг тарғиботи натижасида ёшлар орасида мутаассиблик кучайиб, ўзини ҳақ, бошқаларни эса ботил деб биладиган кайфият шаклланмоқда. Бу ҳолатнинг асосий сабабларидан бири – илмсизлик, Қуръон ва Суннатни нотўғри тушунишдир. Кўпчилик мутаассиб кишилар исломий илмларни мустаҳкам ўрганмасдан, айрим шубҳали манбалар ёки нотўғри тарғиботлар таъсирида қолиб, нотўғри қарашлар гирдобига тушиб қолишмоқда.
Хулоса
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, Ислом ақида бобида ҳам, ибодат бобида ҳам, ўзини тутиш бобида ҳам ва бошқа бобларда ҳам мўътадилликка асосланган. Бундай мўътадилликнинг чегарасини билиш учун эса асосли илмий мезон керак. Ана шу асосли мезонга эга бўлиш учун эса исломий илмларнинг барчасини асл масдарлардан, етук ва тақводор уламолардан тўлиқ ўрганиш керак. Бу нарсаларга одоб-ахлоқ, ҳилм ва босиқлик ҳамда ҳар бир нарсани ўз ўрнида тўғри баҳолай билиш омиллари қўшилгандагина, ўнг ёки сўлга бурилиб, ҳалокат жари ёқасига келиб қолиш хавфининг олди олинган бўлади.
Сўзимиз сўнгида Роббимиздан сўраймизки: Эй Роббимиз, бизни дунё ва охиратда ҳидоят топган бандаларинг қаторига қўшгин! Бизни фитналардан узоқ, ҳақ йўлда собит қилинган ва Сенинг ризойинга эришган зотлардан қилгин. Амин!
Азимжон РИХСИБОЕВ,
Тошкент Ислом институти талабаси.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа