22 Январ, 2025, 22 Ражаб, 1446
22 Январ, 2025, 22 Ражаб, 1446
Жаҳолатга қарши курашнинг энг маъқул ва самарали йўли нима? Жоҳилга жоҳиллик билан қаршилик кўрсатиш ёниб турган оловга ёғ сепиш билан баробар. Негаки, жаҳолат ботқоғига ботган киши ўзини тубанликда эмас, юксакда деб ҳисоблайди, унга кимдир жаҳл қилган сари жазаваси қўзийди. Шу боис, жаҳолатга қарши фақат маърифат билан курашиш керак. Бу Ўзбекистон раҳбарияти танлаган энг тўғри, оқилона ва одилона йўлдир.
Меҳр-мурувват ва саховат ойи бўлган бугунги Рамазон кунларида бу ўзининг яна бир тасдиғини топмоқда. Ҳеч бир давлатда Рамазон ойини муносиб ўтказиш тўғрисида Президент даражасида қарор қабул қилинмайди. Фақат Ўзбекистон мустасно. Бу ҳам давлатнинг фуқароларга ғамхўрлиги белгисидир.
Шу кунларда юртимиздаги барча жоме масжидларида Қуръон хатм қилинмоқда. Намозхонларга қулай бўлиши учун бутун мамлакат бўйлаб таровиҳ намозининг вақти бир хил қилиб белгиланди. Қайси куни Мусъҳафи шарифнинг қаеридан қаеригача ўқилиши ҳам аниқ кўрсатиб берилди. Яъни турли сабабларга кўра ўзи қатнаб юрган масжидга эмас, бошқасига бориб қолган одам ҳеч қандай хавотир ва ташвишсиз ибодатини бемалол келган жойидан давом эттираверади.
Телевидение ва радиоканалларимизда айнан ифторлик ва саҳарлик пайтларига мўлжаллаб маърифий кўрсатув ва эшиттиришлар тайёрланмоқда. Рўзадор инсонлар нафақат жисман, балки маънан ўз-ўзини тарбиялаб, такомиллаштириб бормоқда. Жаҳолатга қарши маърифат билан курашиш ҳам аслида шу эмасми?!
Бевосита илм-маърифат соҳасидаги кўламини бир-икки сўз билан таърифлаш мушкул бўлган ислоҳотларга келсак, юртимизда қисқа вақтда Имом Бухорий, Имом Термизий, Имом Мотуридий халқаро илмий-тадқиқот марказлари, Ислом цивилизацияси маркази, Ҳадис илми мактаби ташкил қилинди. Бухородаги Мир Араб мадрасасига янги ҳаёт бахш этилди. Бу муассасаларнинг барчаси халқимизнинг кўп асрлик илмий-маънавий меросини ўрганиш, диний ва дунёвий жиҳатдан тадқиқ этиб, миллий ва халқаро миқёсда тарғиб қилишга хизмат қилади, албатта.
Бир жиҳатни айтиб ўтиш керакки, Ўзбекистон халқи нафақат Хоразмий, Замахшарий, Ибн Сино, Беруний, Улуғбек сингари бутун инсоният цивилизацияси ривожига ҳисса қўшган алломалари, шу билан бирга, Имом Мотуридий, Имом Бухорий, Бурҳониддин Марғиноний каби ислом илмлари тараққиётида ғоят салмоқли ўрин тутган аждодлари билан ҳақли равишда фахрланади. “Саҳиҳ ул-Бухорий” ислом оламида Қуръони каримдан кейинги мўътабар манба саналади. Дунё мусулмонларининг энг катта қисми Имом Мотуридий ақидасини асосий таянч деб билади. Бурҳониддин Марғинонийнинг “Ҳидоя” асари ҳали-ҳануз ислом ҳуқуқшунослигининг бош қўлланмаси бўлиб қолмоқда. Тасаввуфнинг энг йирик намояндалари ҳам биз яшаётган заминдан етишиб чиққан.
Президент Шавкат Мирзиёев 17-феврал куни Бухоро вилоятига сафар асносида Мир Араб олий мадрасасига ташриф буюрганида қуйидаги фикрларни баён этди:
– Бундай узоқ тарихга эга таълим даргоҳлари жуда кам. Бугун унинг шароитини яхшилаб, тарихий адолатни тиклаганимиз хайрли иш бўлди, деб ўйлайман. Демократик ислоҳотларимиз натижасида диний соҳага ҳам эркинлик эпкини кириб келди. Шу билан бирга, ахборот макони очиқ. Интернетда илмий асоси бўлмаган турли талқинлар бор. Тажрибасиз ёшлар уларнинг тўғри-нотўғрилигини қаердан ҳам билсин? Буни сизга ўхшаган илм одамлари асослаб, исботлаб, тушунтириб бериши керак.
Дарҳақиқат, янги очилаётган илм масканлари одамларни, айниқса, ёш авлодни тўғри йўлга солишда муҳим ўрин тутади. Улуғ алломаларимизнинг бой илмий мероси эса бунинг учун мустаҳкам пойдевор вазифасини ўтайди.
Бухоро сафари чоғида мамлакатимиз раҳбари Баҳоуддин Нақшбанд мақбарасини зиёрат қилди. Бу масканда билдирилган фикрлар ҳам Ўзбекистоннинг “Жаҳолатга қарши – маърифат” шиорига ҳамоҳангдир:
– Охирги йилларда ҳамма соҳалар қатори дин бўйича ҳам очиқлик, эркинлик берилди, бир нечта илмий марказ ташкил этдик. Бу салоҳиятни жамиятга етказиш керак. Имом Бухорий, Имом Мотуридий, Бурҳониддин Марғиноний каби буюк боболаримиз меросига таянган ҳолда жаҳолатга қарши маърифат билан курашиш зарур.
Ўзбекистон бу йўналишда янги илмий марказлар очиш билан чекланиб қолмаётганини ҳам алоҳида таъкидлаш ўринлидир. Юртимизда мана шундай муассасалар саъй-ҳаракати билан халқимиз орзиқиб кутган асарлар ўзбек тилида нашрдан чиқмоқда. “Таъвилот ул-Қуръон”да Имом Мотуридий барча ботил оқимларга илмий асосланган раддия бериш билан бирга, кейинги даврларда кимлардир томонидан туғилиши мумкин бўлган саволларга жавоб ҳам бериб кетган. Китобнинг дастлабки ўзбекча жузлари билан танишган киши “агар фалон нарсани сўрасалар, биз мана бундай жавоб берамиз” жумлаларини кўп кузатиши мумкин. “Саҳиҳ ул-Бухорий”нинг ҳам бир неча таржимаси босмадан чиққан. Ҳадисларнинг муҳимлиги шундаки, улар орқали исломнинг моҳияти, арконлари, талаб ва чекловлари ва бошқа жиҳатлари тўлиқ англанади.
Худди шунингдек, хайрли ташаббуслар натижасида турли илмий анжуманлар ташкил этиляпти. Улар орқали ҳам кўҳна Мовароуннаҳр алломаларининг бой мероси халқаро миқёсда тарғиб этилмоқда, ҳам хорижлик уламо ва мутахассислар билан жаҳолатга қарши маърифат воситасида курашиш ғояси йўлидаги саъй-ҳаракатлар бирлаштирилмоқда.
Бу хусусда 2022-йил ноябрь ойида Самарқандда бўлиб ўтган “Марказий Осиё – ислом санъати ўчоғи” халқаро форумида қатнашган Тожикистон Педагогика институтининг илм ва инновациялар бўйича проректори, тарих фанлари доктори, профессор Шодмон Воҳидовнинг қуйидаги фикрларини келтириш ўринлидир:
– Ўзбекистон ислом маданиятининг нафақат ўчоғи, балки ниҳоятда кўп сонли тарихий ва исломий қадамжолар мавжуд мамлакат. Тарихий ашёлар, нодир қўлёзмалар ҳам шулар жумласидан. Шахсий коллекциялар ва хусусий кутубхоналарда сақланаётган манбаларни ҳисобга олмаганда, давлат фондларида 42 мингдан зиёд қўлёзма мавжуд. Уларни сақлаш, тадқиқ этиш, таржима қилиш, рақамлаштириш масалаларида Ўзбекистон анча илгарилаб боряпти. Форумга келган қўлёзмаларни ўрганиш соҳаси мутахассислари буни якдил таъкидламоқда. Ўйлайманки, қадим тарихдан сўзловчи манбалар – у хоҳ тарихий обида бўлсин, хоҳ ёзма ёдгорлик – бизга аждодларимизнинг юксак зеҳн-у заковатидан дарак беришда давом этаверади. Дунёда кечаётган кескинлик ва зиддиятлар асносида юртингизда маънавий меросни асраш борасида амалга оширилаётган ишларни, хусусан, мана шундай илмий конференциялар ташкил этилишини Ўзбекистон ҳукумати фаолиятининг таҳсинга сазовор жиҳатлари сифатида қайд этиш жоиз.
Янги очилаётган марказларга нуфузли халқаро ташкилотлар хайрихоҳлик билдириши, уларнинг аҳамияти ҳақида тўлиб-тошиб сўзлаши ҳам Ўзбекистон танлаган йўлнинг тўғри эканидан далолатдир. ИҲТнинг Ислом тарихи, санъати ва маданиятини тадқиқ этиш маркази (ИРCИCА) Бош директори Маҳмуд Эрол Қилич 2022-йил 15-июл куни Самарқандда ўтказилган “Саҳиҳ ул-Бухорий” асарининг жаҳон кутубхоналарида сақланаётган қадимий ва нодир қўлёзма нусхалари” мавзусидаги халқаро конференцияда қатнашиб, Имом Бухорий халқаро илмийтадқиқот маркази тўғрисида ҳам расмий шахс, ҳам холис инсон сифатида бундай фикр билдирган эди:
– Ўзим раҳбарлик қилаётган марказнинг бош мақсади мусулмон олимларининг жаҳон цивилизацияси равнақига қўшган ҳиссасини кенг тарғиб этишдан ҳам иборат. Ислом илмлари ривожида асосий ўрин тутган алломаларни ҳақли равишда етук сиймолар сирасида кўрамиз. Умрини шундай шарафли ишга бағишлаган Имом Бухорийнинг ҳаёт йўли ва машаққатли ижоди ҳақидаги маълумотларни, унинг хизматлари туфайли эришилган янги билимлар моҳиятини жаҳон бўйлаб кенгроқ тарқатишни ота юртимиз – Ўзбекистондаги ҳамкасбларимиз иштирокисиз амалга оширишни имконсиз деб биламиз.
Хорижда Ўзбекистондаги янги марказларга, халқимизнинг илмий-маънавий меросига юксак эътиборнинг сабабини Ал-Азҳар Ислом тадқиқотлари мажмуаси (Миср) Бош котиби Муҳаммад Назир Айяднинг мазкур конференцияда изҳор этилган қуйидаги фикридан англаб олиш мумкин:
– Мовароуннаҳр мутафаккирлари улкан хизматининг самараси ўлароқ, бу қутлуғ замин фақат жуғрофий ном эмас, илму маърифатда етукликка эришган алоҳида бир цивилизация макони сифатида ҳам шуҳрат қозонган. Юртингиздан етишиб чиққан олимлар исломий ва дунёвий илмларни бошқача назар ва ўзгача ёндашув билан ўрганиб чиқиб, оламшумул натижаларга эришган. Инсоният бугунги кунда ҳам ана шу илмларга эҳтиёж сезмоқда.
Малайзия халқаро ислом университети профессори Муҳаммад Саиднинг сўзлари илм-маърифат ҳеч қачон долзарблигини йўқотмаслигини тасдиқлайди:
– Тарихдан биламизки, Ўрта Осиёга ислом динининг кириб келиши умавийлар даврига бориб тақалади. Ўша йиллардан бошлаб бу шарофатли заминда исломий ва дунёвий илмлар кенг кўламда ривожланди. Мовароуннаҳрдан етишиб чиққан олимлар нафақат ислом дунёси, балки бутун жаҳон цивилизацияси ривожига улкан ҳисса қўшганини алоҳида таъкидлашни истардим. Буюк аждодларингиз илмий-маънавий меросини ўрганиш, тадқиқ этиш бугунги кундаги долзарб вазифалардан биридир.
Умуман олганда, бугунги Ўзбекистон буюк аждодларга муносиб ворис бўладиган авлодни вояга етказиш йўлидан бормоқда ва бунда илмий-маънавий меросни ўрганиш ва тарғиб қилишга алоҳида эътибор бермоқда. Ислом тафаккури институти (Туркия) директори, профессор Меҳмет Гўрмезнинг қуйидаги сўзлари бунинг яна бир далилидир:
– Мовароуннаҳр ислом тамаддунининг бешиги ҳисобланади. Тарихда ислом маданияти дунёнинг турли минтақаларида ривожланган бўлса-да, ҳеч бир юртда Мовароуннаҳрда бўлганичалик гуллаб-яшнамаган. Жумладан, Бағдод, Андалус, Шом каби диёрларда ислом маданияти муайян даврлар оралиғида ривожланган бўлса, Мовароуннаҳрда бу ҳозирги кунга қадар кузатиб келинмоқда. Шу сабабли бугунги кунда Ўзбекистон ислом цивилизациясининг тарихда эришган шонли мавқеини қайта тиклашда муҳим ўрин тутади.
Энди бевосита Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази мисолида қарайдиган бўлсак, ушбу муассасанинг 2022-йилдаги фаолияти натижаларида ҳам “Жаҳолатга қарши – маърифат” мақсади яққол намоён бўлади.
Ўтган йили марказ томонидан буюк аллома ва мутафаккирларимиз қаламига мансуб 15 китоб ва рисола нашр этилди. Улар орасида Абу Жаъфар Муҳаммад ибн Абу Ҳотим Варроқ Бухорийнинг “Шамоили Бухорий”, Имом Термизийнинг “Эътиқоди аҳли сунна”, Абд ибн Ҳумайд Кешийнинг “Муснад”, Имом Доримийнинг “Сунани Доримий” ҳамда “Сунани Доримий”дан сайланма ҳадислар”, “Муснади Кешийдан дурдоналар”, “Саҳиҳи Бухорий шарҳи”ни келтириш мумкин.
Шу ўринда аллома Абд ибн Ҳумайд Кеший ҳақида қисқача тўхталиб ўтиш керак. Халқимиз Имом Бухорий, Имом Термизий каби муҳаддисларнинг асарлари тўғрисида бугун озми-кўпми тасаввурга эга. Лекин Ҳумайд Кешийнинг асарлари билан ҳануз таниш эмас эди. Алломанинг “Муснад”и нашр этилганда, Ал-Азҳар университети (Миср) ўқитувчиси, доктор Маҳмуд Абдуллоҳ Абдураҳмон Абдуҳалим бундан таъсирланиб, қуйидаги фикрларни билдирган эди:
– Абд ибн Ҳумайд Кеший Мовароуннаҳрдан етишиб чиққан уламоларнинг пешқадамларидан ва унинг асарлари ўзидан кейин келган олимлар ижоди учун пойдевор вазифасини ўтаган. Унга шогирд даражасидаги мутафаккирларнинг мероси чуқур ва қайта-қайта ўрганилаётган бир пайтда алломанинг ҳаёти ва илмий фаолиятини тадқиқ этиш тарихий адолатни тиклашга хизмат қилади. Абд ибн Ҳумайд Кеший мероси ижтимоияхлоқий масалаларни жамлагани, гўзал фазилатларни тарғиб этиши, иллатлардан қайтаришга қаратилган ғояларни қамрагани билан бугунги кун учун ғоят аҳамиятли. Бу асар ўзбек халқи томонидан катта мамнуният билан қарши олинадиган ва севиб ўқиладиган китоблардан бири бўлиб қолади, деб ишонаман.
Мазкур университетнинг дин асослари факультети профессори, доктор Ризо Муҳаммад Дақиқийнинг сўзлари ҳам эътиборга молик:
– Бугунги кунда жамиятлар инсоний қадриятлар ва фазилатларни ёйиш, терроризм ва экстремизмни йўқ қилиш, мутаассибликдан қутулишга жуда муҳтож. Абд ибн Ҳумайднинг “Муснад”и жамият маънавий эҳтиёжини қондиришга хизмат қилади. Асарнинг ўзбек тилига ўгирилиши халқингиз учун “Саҳиҳ ул-Бухорий”, “Сунани Термизий” ва “Сунани Доримий”нинг таржимасидан кам бўлмаган аҳамият касб этади. Ўзбек ўқувчилари бу китобни ўтмиш пойдеворини мустаҳкамлаб, келажак робитасини барпо этиш истаги билан қарши олади, деб ўйлайман. Чунки тарихини билмаган халқнинг келажаги бўлмайди.
Шунингдек, марказда мазкур рисолалар билан бирга, Имом Бухорий, Имом Термизий, Имом Мотуридий, Муҳаммад Хоразмий, Аҳмад Фарғоний, Абу Райҳон Беруний, Абу Али ибн Сино, Баҳоуддин Нақшбанд, Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий каби аллома ва мутафаккирлар ҳаёти ва илмий меросига бағишланган халқчил рисолалар чоп этилди. “Ўнта ҳақиқат” рукни остида уларнинг ҳаёти ва фаолиятини акс эттирувчи стендлар тайёрланди.
Илмий ходимлар Имом Доримийнинг “Сунан”, Имом Бухорийнинг “Тарих уссағир”, Абу Лайс Самарқандийнинг “Тафсир” ва “Баҳр ул-улум”, Абул Баракот Насафийнинг “Тафсир”, Саййид Абдул Можид Ғаврийнинг “Ҳадис илми истилоҳлари”, Алоуддин Косонийнинг “Эътиқод”, Абу Азабанинг “Равзат ул-баҳийя фийма байнал ашъария вал мотуридия”, Имом Термизийнинг “Ақидавий қарашлар”, Абул Мунтаҳо Шаҳобуддин Аҳмад ибн Муҳаммад Мағнисовийнинг “Шарҳ-у фиқҳ-ул акбар”, Аъло Бухорийнинг “Рисола фил ақоид”, Иброҳим Саффор Бухорийнинг “Талхис ул-адилла ли қавоидит тавҳид” асарларини ўзбек тилига ўгирди. Шу билан бирга, Ҳайсам ибн Кулайб Шошийнинг “Муснад” асаридан сайланма, Нажмиддин Кубро, Маҳмуд Замахшарий, Имом Доримий, Абу Лайс Самарқандий, Абу Баракот Насафий, Имом Термизий, Абдухолиқ Ғиждувоний, Бурҳониддин Марғиноний, Юсуф Хос Ҳожиб ва Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳаёти ва илмий фаолиятига доир рисолалар тайёрлади.
Жамиятимизда соғлом диний муҳитни сақлаш, асл манбаларга таянган ҳолда алломаларимиз илмий меросини тадқиқ этиш орқали ботил ва турли фитначи оқимларга раддиялар бериш, ёшларга соф ислом таълимотини етказиш, буюк аждодларимиз асарларидаги Ватанга муҳаббат, илм олишга тарғиб, ота-онага эъзоз ва эҳтиром каби улуғ ғояларни кенг жамоатчиликка етказиш каби маърифий тадбирларни ташкил этиш Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот марказининг асосий фаолият йўналишларидан бири этиб белгиланган. Шундан келиб чиққан ҳолда маънавий-маърифий йўналишда ҳам талай ишлар амалга оширилди.
Марказ фаолиятининг яна бир муҳим йўналиши юртимиз китоб фондларидаги ислом таълимоти, тарихи ва маданиятига оид қўлёзма асарларни долзарблиги бўйича таснифлаш ва тадқиқ этиш, кўҳна Мовароуннаҳрдан етишиб чиққан мутафаккир ва алломаларнинг мамлакатимиз ва хорижий давлатларда сақланаётган китоб ва рисолаларини тўплаш ва ўрганишга қаратилган.
Марказда жисмоний ва юридик шахсларда сақланаётган ислом динига оид қадимий, ноёб асарларни харид қилиш бўйича ишлар йўлга қўйилган. Ўтган йили жисмоний шахслардан шундай 44 та китоб харид қилинди.
Муассаса Имом Бухорий номи билан аталгани учун муҳаддислар султонининг илмий меросига алоҳида эътибор қаратади. 2022-йилда алломанинг шоҳ асари – “Ал-Жоми' ас-саҳиҳ” ҳадис тўпламининг хорижий давлатлардаги қўлёзма фондларда сақланаётган 220 нусхасининг рўйхати шакллантирилди. Имом Бухорий қаламига мансуб маҳаллий ва хорижий қўлёзма фондларда сақланаётган 2838 асарнинг реестри тузилди.
Табиийки, бошқа етук алломаларнинг асарлари ҳам марказ илмий ходимларининг эътиборида туради. Хусусан, унинг фондида сақланаётган 116 нодир қўлёзма нусханинг аннотасияси тайёрланиб, расмий сайтга жойлаштирилди. Умумий ҳажми 13 457 варақ бўлган 69 китобдан электрон нусха олинди.
Бу ўринда сўз ўз-ўзидан халқаро алоқаларга келиб тақаляпти. Бу хусусда шуни таъкидлаш керакки, 2022-йилдан “Имом Бухорий номидаги халқаро стипендия” танлови жорий этилиб, унинг совриндорлари марказга кела бошлади. Бу ерда Малайзия миллий университети ҳузуридаги Ислом цивилизацияси институти профессорлари Моҳд Ал Адиб Самури ва Муҳаммад Ҳилми Жалил, Париждаги Коллеж де Франц ўқув-тадқиқот муассасаси вакили Мари Эфтимию, Л.Гумилёв номидаги Евроосиё университети (Қозоғистон) докторанти Алмас Имангалиев каби жами 6 хорижлик тадқиқотчи илмий малакасини оширди. Стипендиатларни жалб қилиш ишлари давом этмоқда.
Хориждаги илмий муассасалар билан ҳамкорлик ўрнатишга алоҳида эътибор берилмоқда. Илмий тадқиқотлар борасида халқаро ҳамкорлик географияси йил сайин кенгайиб бормоқда. 2022-йилда марказ Малайзия Ислом университети ва Туркиянинг Памуккале университети билан англашув меморандумини имзолади. Бу билан унинг хорижий ҳамкорлари сони 35 га етди.
Англашув меморандумларидаги асосий бандлар қўшма илмий тадқиқотлар ташкил қилиш, биргаликда турли мавзуларда семинар, конференция, симпозиумлар ўтказишни назарда тутади. Бундан келиб чиққан ҳолда, давомли равишда шундай тадбирлар бўлиб ўтмоқда. Хусусан, Малайзия миллий университети ҳузуридаги Ислом цивилизацияси институти, Ислом ҳамкорлик ташкилотининг Ислом тарихи, санъати ва маданиятини тадқиқ қилиш маркази (ИРCИCА), Таълим, фан ва маданият масалалари бўйича ислом ташкилоти (ИCEСCО), Туркиянинг Мармара, АҚШнинг Мичиган, Мисрнинг Ал-Азҳар университетлари билан ҳамкорликда “Шарқ алломаларининг ислом цивилизасияси ривожига қўшган ҳиссаси”, “Мусулмон олимларининг жаҳон тараққиётига қўшган ҳиссаси”, “Аҳмад ибн Ҳафс Кабир Бухорий мероси ва унинг илк Шарқ Ренессанси ва ислом фалсафаси илмий-назарий асосларини яратишдаги ўрни ва аҳамияти”, “Мотуридийлик таълимоти ва ҳозирги замон”, “Ўзбекистонда фалсафа тарихи мактаби ва Учинчи Ренессанс”, “Имом Бухорий – муҳаддислар султони”, “Имом Абу Мансур Мотуридий фаолияти ва мотуридия ақидавий мазҳаби”, “Қадимий ёзма манбаларни сақлаш ва тадқиқ этиш тизимини такомиллаштириш масалалари” каби мавзуларда 8 та халқаро илмий-амалий анжуман ташкил этилди.
Хорижда ҳам қўшма тадбирлар ўтказилмоқда. Хусусан, марказ ташаббуси билан Швейцариянинг Базел университети, Туркия илмий-тадқиқот марказлари, Италия ва Бирлашган Араб Амирликларида “Имом Бухорий асарлари мисолида ислом санъати”, “Ислом хаттотлиги”, “Қуръони каримнинг Ўзбекистон фондларида сақланаётган қадимий нусхалари” каби мавзуларда жами 6 халқаро кўргазма, ислом амалий санъати турлари бўйича “Мовароуннаҳрда китобат маданияти” деб номланган фестивал ва савдо ярмаркаси ташкил этилди.
Буюк Британиянинг Лондон ислом маданияти марказида Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази томонидан нашр қилинган китоблар тақдимоти, “АлФурқон” ислом мероси фондида “Қўлёзмаларни тадқиқ этиш ва каталоглаштиришнинг аҳамияти” мавзусида давра суҳбати бўлиб ўтди.
Германиянинг Фрайбург университетида “Таъвилот ул-Қуръон” асарининг ўзбек тилига таржима қилинган 29-30-жузлари, “Саҳиҳи Бухорий шарҳи” китобининг тақдимотлари ўтказилди.
Булар, албатта, Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот марказининг фаолиятига доир айрим маълумотлар. Ўзбекистондаги бошқа турдош муассасалар фаолияти ҳам таҳлил қилинса, мамлакатимиз “Жаҳолатга қарши – маърифат” шиоридан ҳеч ҳам оғишмасдан, дадил олға бораётгани янада яққол намоён бўлади.
Шовосил ЗИЁДОВ,
Имом Бухорий халқаро илмий-тадқиқот маркази директори,
тарих фанлари доктори
Манба: “Янги Ўзбекистон” газетаси 2023-йил, 15-апрел, 73-сон
Inson yaratilgan vaqtdan buyon jamiyat o‘rtasida uning huquqlari va majburiyatlari birga shakllandi. Huquq va majburiyatlar insonlar o‘rtasida paydo bo‘ladigan nizolarni oldini olish uchun yuzaga kelgan. Asrlar osha inson takomillasha borgan sari uning huquq va majburiyarlari ham shunga monan rivojlanib bordi. Shuning uchun ham Alloh taolo turli zamonlarda va turli millatlarga turli xil shariat mezonlarini nozil qilgan. Boshlang‘ich bosqichda islom davlatida huquqiy institutlar rivojlanmagan shaklda mavjud bo‘lib, islomning axloqiy vazifalari va mazhabiy figurasi bir-biri bilan hamohang va uyg‘unlashgan edi.
Shuni ta’kidlash kerakki, har bir jamiyatda, uning qanday sharoitda yashashidan qat’i nazar, unga tegishli bo‘lgan ishlar, muammolar, shaxsiy va ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish, jamiyatda tinchlikni ta’minlab, jinoyatning oldini olish va boshqa ko‘p hayotiy muammolarini yechish uchun bir miqdor qonun-qoidalarga zarurat bo‘lgan. Islom dinini birinchi bo‘lib qabul qilgan arablar jamiyati yetarli darajada rivojlangan bo‘lmasa ham, o‘ziga xos qoidalar va an’analarga ega edi. Ularda salam (pulni oldindan to‘lab, pishib yetmagan mol, masalan, bug‘doyni keyinroq olish bitimi), muzoraba (sheriklik asosida pulni foydaga ishlatish uchun birovga berish), xilma-xil nikoh shakllari, hakamiyat (hakamlik), savdo va muomalotga tegishli bir qator urf-odatlar mavjud bo‘lib, jamiyatda qonun tusini olgan edi. Lekin mazkur udum va qoidalar yetarli darajada o‘sib rivojlanmagani tufayli, butun jamiyat hayoti sohalarini qamrab olib, birlashgan jamiyat va umumiy huquqiy tizim qurish uchun yetarli emasdi. Arablar qabilaviy sharoitda yashaganliklari uchun ularda markazlashgan hokimiyat yo‘q edi, bu esa yagona sud tizimini tashkil etish uchun imkon bermasdi. Makka shahri eng muhim tijorat markazi bo‘lgan. Savdo va tijorat sohasidagi qonunlarni savdogarlar o‘zaro ijro etardilar.
Oilaviy munosabatlar (qarindoshlik va meros)ga oid qonunlar, shuningdek, jazo qonuni,ham ko‘chmanchilar va ham shaharlarda yashovchi aholi orasida eski qabilaviy tuzum ta’siri ostida edi. Unga binoan biron-bir qabilaga mansub bo‘lmagan kishi qabilaviy qonun himoyasidan chetda qolardi[1]. Arablar orasida nizo va kelishmovchiliklar paydo bo‘lganda, tomonlar muzokara yo‘li bilan kelisha olmasalar, hakamlarga murojaat qilinardi. Hakamlar biron-bir xos firqaga mansub bo‘lmay, keng ma’lumotli, zukko va yaxshi nom chiqargan kishilar hamda ilohiy kuchga ega hisoblangan kohinlar ichidan tanlanardi.
Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam (payg‘ambarligidan ilgari) Ka’bani ta’mirlash ishlari olib borilganda Qoratosh (Hajarul-asvad)ni o‘rniga qo‘yish bo‘yicha urug‘lar orasida yuzaga kelgan nizoni hakam sifatida hal qilishga muvaffaq bo‘lgan edilar. Islom dini o‘z huquqiy tizimi va qonunchiligini rivojlantirar ekan, Qur’on va Sunnaga asoslangan holda arablar jamiyatida qonun darajasiga ko‘tarilgan urf-odatlar va an’anaviy udumlardan ham foydalandi. Shu ma’nodaki, ularning ayrimlari Qur’on oyatlari yoki hadislar orqali bekor qilindi, ayrimlariga o‘zgartirishlar kiritib qabul qilindi va ba’zilariga qonuniy tus berildi. Shuningdek, muzoraba va shirkat me’yorlari qabul qilinib, ribo (sudxo‘rlik) butunlay harom deb e’lon qilindi.
Hijriy I asrda islom huquqi shakllana boshlab, hijriy II va III asrlarda taraqqiyot bosqichlariga ko‘tarildi. Hijriy II asr boshlarida ilk huquqiy maktablar (mazhablar) yuzaga kela boshladi va yangi shakllangan islom jamiyati o‘zining boshlang‘ich huquqiy va qonuniy institutlari-muassasalarini qurishga muvaffaq bo‘ldi[2]. Arab xalifaligida ijroiy faoliyatlar va qonun tuzish ishlari bir-biri bilan chambarchas bog‘liq edi va uning maqsadi yangi tasarruf qilingan mamlakatlar idoralarini islom qonunlari asosida tashkil etib, boshqarish edi. Hijriy I asr o‘rtalariga kelib islom siyosiy qarama-qarshiliklarga duch keldi. Xavorij (xorijiylar) va shia firqalari ko‘pchilikni tashkil etgan ahli sunna val-jamoaga qarshi turdilar. Keyinroq shialar sunniylikning buyuk olimlari tomonidan asos solingan va takomillashtirilgan huquqiy tizimlarni iqtibos etib, hijriy II asrning ikkinchi yarmida ularga ayrim o‘zgartirishlar kirgizdilar[3]. Hijriy I asr asosan tasarruf etilgan mamlakatlar huquqiy normalarini ko‘rib chiqib, ularning urf-odatlarini shariat qonunlariga moslashtirish jarayoni bilan o‘tdi. Islom huquqining yaratilib, tartibga solinishi hijriy II asr o‘rtalarida boshlandi va o‘z taraqqiyot yo‘lini bosib o‘tdi. Islom huquqi o‘z rivojlanish bosqichlarini shu yo‘sinda bosib o‘tdi. Asli arab bo‘lmagan ko‘p xalqlar, ayniqsa, Movarounnahr faqihlari va muhaddislari uning rivojiga beqiyos darajada katta hissa qo‘shib keldilar. Islom tarixchilarining fikrlariga ko‘ra, islom huquqi (fiqh) o‘z taraqqiyot jarayonida quyidagi olti davrni bosib o‘tgan:
Birinchi bosqich: Payg‘ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi vasallam davrlari;
Ikkinchi bosqich: Sahobalar davri;
Uchinchi bosqich: Tobeinlar davri;
To‘rtinchi bosqich: Mujtahidlar davri;
Beshinchi bosqich: Muharrijlar davri;
Oltinchi bosqich: Muqallidlar yoki taqlid davri[4].
Abdulhay Laknaviy rahimahulloh hanafiy mazhabi faqihlarini tabaqalashtirishda muharrijlar davridan so‘ng as’hobut-tarjih, ya’ni buyuk faqihlar tomonidan yozib qoldirilgan hukmlardan ayrimlarini zaruratga binoan bir-biridan ustun qo‘yish vakolatiga ega bo‘lgan olimlar davrini ham ko‘rsatib o‘tadi. Lekin bizning fikrimizcha, muharrijlar va as’hobut-tarjih davrini bir bosqich deb hisoblash mumkin, chunki ular ko‘pincha bir davrda yashab, o‘z vazifalarini bajarib kelganlar. Zamon o‘tishi va davr taqozosi bilan islom huquqi, ya’ni fiqh ilmi rivojlanib, asta-sekin tafsir, hadis va boshqa islomiy ilmlardan ajralib bordi. Payg‘ambarimiz hazrat Muhammad sollallohu alayhi vasallam vafotlaridan keyin sahobalar davri va undan keyin tobeinlar davri qaror topdi.
Hijriy II asrning dastlabki o‘n yilliklarida ilk huquqiy maktablar yuzaga kela boshladi. “Islomda huquq” kitobida ular “qadimiy huquqiy maktablar” deb atalgan. Biz ularni “ilk huquqiy maktablar” deb atadik. Mazkur maktablar hech qanday mushaxxas va konkret tashkilotni ko‘rsatmaydi, ularning foydalanadigan usul va qoidalari tizimga solinmagan va hech qanday rasmiy tus olmagan edi[5]. Ushbu maktablar vakillari bo‘lgan faqihlar o‘z sohalari bo‘yicha iqtidorli kishilar bo‘lib, islom ta’limotiga asoslangan barcha ilmlar, masalan, tafsir, hadis va fiqh ilmlariga qiziqardilar va ular bo‘yicha keng ma’lumot va yuksak malakaga ega edilar. Ular o‘z shaxsiy qiziqishlari asosida musulmonlar jamoasi orasida yuksalib, o‘z ilmu fazilatlari bilan barcha xalq tomonidan ishonch va hurmatga sazovor bo‘lgan edilar.
Ahli sunna val-jamoaga tegishli bo‘lgan ilk huquqiy maktablar quyidagilardan iborat edi:
1. Madina huquqiy maktabi;
2. Makka huquqiy maktabi;
3. Basra huquqiy maktabi;
4. Kufa huquqiy maktabi;
5. Shom huquqiy maktabi.
Basra va Kufa huquqiy maktablari Iroq maktabini tashkil etadi.
Misr o‘ziga xos huquqiy maktabga ega bo‘lmay, boshqa huquqiy maktablar, ayniqsa, Madina maktabi ta’siri ostida edi .
Ilk huquqiy maktablarning mashhur vakillari quyidagilardan iborat edi:
1. Madina maktabi namoyandalaridan Umar ibn Xattob, Ali ibn Abu Tolib, Abdulloh ibn Umar, Zayd ibn Sobit, Said ibn Musayyib, Zuhriy, Yahyo ibn Said va boshqalar.
2. Makka maktabidan Abdulloh ibn Abbos, Sufyon ibn Uyayna, Muslim ibn Xolid.
3. Iroq maktabidan Alqama ibn Qays, Qozi Shurayh, Ibrohim Naxaiy, Hammod ibn Sulaymon, Ibn Abi Laylo.
4. Shom maktabining vakili Abdurahmon Avzo’iy edi.
Fiqh tarixi mutaxassislari ta’kidlashlaricha, Iroq islom huquqining muhim markazlaridan biri edi. Hijriy II asr davomida ham Iroq bu sohada o‘z ustunligini saqlab qoldi[6]. Faqat doktor Muhammad Yusuf Muso turli shaharlarda tashkil topgan huquqiy maktablar qatorida Misrda ham shunday maktab bor ekanligini qayd etib o‘tadi . Ilk huquqiy maktablarning eng muhim jihatlari shundan iborat ediki, birinchidan, ular Qur’onga asoslanar edi va Sunnaga katta e’tibor qaratardi. O‘sha davrlarda qiyos, shariatning asosiy manbai sifatida o‘z rivojlanish bosqichlarini bosib o‘tmagani uchun, ular ushbu metoddan keng ko‘lamda foydalanmasdilar deyish mumkin[7].
Xulosa:
Zamon o‘tishi bilan islom dini keng miqyosda tarqalib, turli dinlarga mansub kishilar unga o‘tgani, ayrim siyosiy, ijtimoiy va aqidaviy sabablarga ko‘ra musulmonlar orasida yuzaga kelgan qarama-qarshiliklar oqibatida Islom muxoliflari tomonidan ko‘p to‘qima hadislar ishlab chiqilib tarqatila boshlandi va bu hodisa ushbu manbadan qat’iy ishonch bilan foydalanishni og‘irlashtirdi. Shu vaqtlarda hadislarni chuqurroq o‘rganib, tahlil qilish, ular orasidan to‘qima hadislarni chiqarib tashlash va faqatgina haqiqiy hadislar, ya’ni Payg‘ambarimiz sollallohu alayhi vasallamdan rivoyat qilingan hadislardan huquqiy manba sifatida foydalanish zarurati yuzaga keldi. Bunday yondashuv bir tomondan hadisshunoslik ilmining rivojlanishiga sabab bo‘lgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, yangi huquqiy maktablarning yuzaga kelishi uchun zamin yaratib berdi. Ilk huquqiy maktablarning ish uslubiga tanqidiy yondashilib, har bir maktab tarkibida yangi uslub tarafdori bo‘lgan olimlar yuzaga keldi. Shunday qilib, ilk huquqiy maktablar negizida to‘rtta asosiy sunniy huquqiy maktab shakllandi va har biri o‘z muhitidagi sharoitga muvofiq rivojlandi. Shu yo‘sinda ahli sunna val-jamoa fiqhi, ya’ni islom huquqi bir mukammal va rivojlangan huquqiy tizim sifatida o‘z taraqqiyot bosqichlarini bosib o‘tdi.
Ro'zimuhammad VAHOBOV,
Surxondaryo viloyati, Sho'rchi tumani
“Abu Bakr Siddiq” jome masjidi imom-xatibi.
[1]Islomda huquq./ To‘plovchilar: Majid Xadduriy va Herbert J.Libesni. (Mualliflar guruhi: Sharq va G‘arbning 12 ta mashhur huquqshunos, islomshunos va sharqshunos olimlari jumlasidan Muhammad Abu Zahra, Subhiy Muhassamoniy, Shukriy Qardoshiy, Abul’alo Mordin, Jozef Shaxt va boshqalar). Tehron–Nyu-York, 1955 y. B.37.
[2]O‘sha asar. B.40.
[3]I.Tabariy. Erondagi dunyoqarashlar va ijtimoiy harakatlar haqida tekshirishlar. Kobul: Davlat chop va nashr qo‘mitasi, 1361 h.y. B.221.
[4]Shayx Muhammad Xuzariybek.Tarixut tashri’il islomiy.Bayrut: 1988. B.14-6.
[5]Vahba Zuhayliy. Islom fiqhi va uning manbalari. J.1. Bayrut: Dorulfikr. 1984. 30-b.
[6]Shayx Muhammad Xuzariybek, Tarixut tashri’il islomiy.Bayrut: 1988. B.149-b.
[7]Vahba Zuhayliy. Islom fiqhi va uning manbalari. J.1. Bayrut: Dorulfikr. 1984. 29-b.
Иймон 
Намоз 
Рўза 
Закот 
Ҳаж 
Қуръон 
Ислом сабоқлари 
Aлоқа 